Ma’muriy huquq subyektlari. Jismoniy shaxslar-ma`muriy huquq subyekti sifatida REJA: 1. Ma’muriy huquq subyekti tushunchasi 2. Ma’muriy huquq subyektlarining huquq layoqati va muomala layoqati 3. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining mamuriy huquqiy holati va ularning huquqlari va majburiyatlari 4. Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning huquqiy holati Huquq subyekti esa bu huquqiy munosabatlarda ishtirok eta oladigan hamda subyektiv huquqlar va majburiyatlarga ega bo'lgan shaxslardir Huquqiy munosabat subyekti - bu aniq bir huquqiy munosabatning ishtirokchisidir Ma’muriy huquqning subyektlari davlat hokimiyati organlari jamoat birlashmalari korxona va tashkilotlarning ma’muriyati fuqarolar Ma’muriy huquq subyektlari ikkiga bo'linadi individual subyektlar jamoa subyektlar fuqarolar, xorijiy davlatning fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, shuningdek, davlat xizmatchilari (mansabdor shaxslar)dir turli ko'rinishdagi davlat va nodavlat tashkilotlari: Birinchi guruhga — ijro hokimiyati oiganlari, davlat koixonalari va muassasalari hamda ularning birlashmalari (masalan, korporatsiya, konsern va h.k.lar), ijro hokimiyati organlarining ma’lum bir vakolatga ega bo'lgan tuzilmaviy bo'linmalari (masalan, departamentlar) kiradi. Ikkinchi guruhga esa jamoat birlashmalari (partiyalar, kasaba uyushmalari, ommaviy harakatlar), xususiy korxona va tashkilotlar hamda boshqa tijorat va notijorat tuzilmalari kiradi Davlat xizmatchilari va mansabdor shaxslar ham ma’muriy huquqning individual subyektlari hisoblanadi. Ular davlat hokimiyati organlarida davlat mansablarini egallaydilar, mazkur organlar bilan qat’iy va doimiy aloqalarda bo'ladilar; ularning maqomi normativ huquqiy aktlar bilan bir xilda tartibga solinadi; davlat organlari vakolatlarini amalga oshiradilar va ma’lum bir davlat hokimiyat vakolatiga ega bo'ladilar; davlat organlari nomidan harakat qiladilar va qarorlar qabul qiladilar Ma’muriy huquqning jamoa subyektlari — bu insonlar guruhi bo‘lib, tashqi munosabatlarda mustaqil subyekt sifatida ishtirok etadilar; ularni tashkil etish tartibi va faoliyati normativ huquqiy aktlar bilan tartibga solinadi. Ma’muriy-huquqiy munosabatlarda jamoa subyektlari o‘z nomlaridan harakat qiladilar; qonun va boshqa normativ hujjatlarda ularning huquqlari va ma’lum bir majburiyatlari belgilab qo‘yiladi. Ma’muriy huquq layoqati va muomala layoqati - subyektlar ma’muriy-huquqiy holatining asosini tashkil etadi. Ma’muriy huquq layoqati — bu subyekt tomonidan u uchun o'rnatilgan huquqlar, erkinliklardan foydalanish, shuningdek, majburiyatlarni bajarish, vakolatlarni amalga oshirish qobiliyatidir. Ma’muriy huquq subyektining ma’muriy huquq layoqati uning ma’muriy huquqiy holatini amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Ma’muriy muomala layoqati — jismoniy shaxs yoki davlat ma’muriyati vakilining ma’lum bir huquqiy ahamiyatga ega bo‘lgan o‘z xatti- harakatlarini anglashi va to‘g‘ri baholashi, ularga amal qilishi hamda ularni qo'llashning qonuniy ekanligini kafolatlash qobiliyatidir. Muomala layoqati shaxsning ma’lum bir qobiliyati sifatida quyidagi elementlardan tashkil topgan bo'lishi mumkin: — o‘zlariga tegishli bo'lgan huquqlarni mustaqil amalga oshirish; — o‘rnatilgan vakolatlarni amalga oshirish va boshqaruvning huquqiy aktlarini qabul qilish; — ma’muriy-huquqiy majburlov choralarini qo‘llash; — fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini tan olish, kafolatlash va himoya qilish; — fuqarolarga, davlat organiga yoki yuridik shaxsga keltirilgan zarar uchun huquqiy javobgarlikka tortilish; — ma’muriy yoki intizomiy huquqbuzarlik (nojo‘ya xatti-harakat) sodir etganda, tegishlicha ma’muriy yoki intizomiy javobgarlikka tortilish. Ma’muriy qonunchilik ma’muriy huquq subyektlarining muomala layoqatini turli asoslarga ko‘ra belgilaydi: a) yoshga qarab (masalan, fuqarolarning umumiy asoslarda ma’muriy javobgarlikka tortilishi 16 yoshdan boshlanadi yoki fuqarolaming harbiy xizmatni o‘tashi 18 yoshdan boshlanadi); b) mansabni egallaganlik holatiga qarab (masalan, davlat hokimiyat vakolatlarini faqatgina maxsus huquqiy normalar bilan vakolat berilgan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi); d) huquqlarni amalga oshirish va majburiyatlarni bajarishning huquqiy tartibiga qarab (masalan, favqulodda holatlarda shaxslarning huquqlari cheklab qo'yilgan bo'lishi mumkin); e) ro‘yxatga olish yoki boshqa ma’muriy jarayonlarni olib borish natijasiga qarab (masalan, ma’muriy huquq subyekti hisoblangan ayrim tashkilotlar o‘z faoliyatini faqatgina tegishli tartibda ularning ustavi ro‘yxatga olingandan yoki ruxsatnoma (litsenziya) berilgandan so‘ng amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi). Ma’muriy huquqning asosiy subyektlaridan biri - bu fuqarolardir O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari xorijiy davlatlarning fuqarolari fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar Ular ma’muriy-huquqiy munosabatlarga kirishib, ma’lum bir subyektiv huquq va majburiyatlarga ega bo'lishlari mumkin Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi (ma’muriy- huquqiy munosabatlardagi) huquqlari, erkinliklari, majburiyatlari, javobgarligining yig‘indisi — fuqarolarning ma’muriy-huquqiy holatini tashkil etadi. Fuqarolarning huquq va majburiyatlari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan asoslardan, qonun hujjatlarining umumiy negizlari va mazmuniga ko‘ra fuqarolik huquq hamda majburiyatlarni keltirib chiqaradigan harakatlaridan vujudga keladi. Jumladan, fuqarolik huquq va majburiyatlari: qonunda nazarda tutilgan shartnomalar va boshqa bitimlardan; boshqa shaxsga zarar yetkazish natijasida; fuqarolarning boshqa harakatlari natijasida qonun yo‘l qo'yadigan asoslarda mol- mulk olish natijasida; fan, adabiyot, san’at asarlarini yaratish, ixtirolar va boshqa intellektual faoliyat natijasida; qonunda huquq va majburiyatlari vujudga kelishining asosi sifatida nazarda tutilgan davlat organlari yoki fuqarolarning o'zini o‘zi boshqarish organlari hujjatlaridan Fuqarolarning ma’muriy-huquqiy holati konstitutsiyaviy va ma’muriy huquq normalari bilan tartibga solinadigan — fuqaro huquqiy holatining ajralmas qismi hisoblanadi. Fuqarolarning ma’muriy-huquqiy munosabatlardagi huquq va majburiyatlari—ularning konstitutsiyaviy huquq va majburiyatlaridan kelib chiqadi hamda ma’muriy-huquqiy aktlarda o‘z ifodasini topadi. Fuqarolar o‘zlariga tegishli bo‘lgan huquqlarini, shu jumladan, ularni himoya qilish huquqini ham o‘z xohishlariga ko‘ra tasarruf etadilar. Fuqarolarning ma’muriy-huquqiy holatini amalga oshirishda — fuqarolarning ma’muriy huquq layoqati va ma’muriy muomala layoqatiga ega bo‘lishi, katta ahamiyatga egadir. Fuqarolarning ma’muriy huquq layoqati inson tug'ilishi bilan vujudga kcladi. Fuqarolarning ma’muriy huquq layoqati uning vafot etishi bilan bekor bo'lishi mumkin. Fuqarolarning ma’muriy muomala layoqati — bu fuqarolarning o‘z xatti-harakatlari bilan davlat boshqaruvi sohasidagi huquq va majburiyatlaiga ega bo'lishlari va amalga oshirishlari tushuniladi. fuqarolarning ma’muriy muomala layoqati 16 yoshdan - qisman vujudga keladi. 18 yoshga to‘Iganda to‘la ma’muriy muomala layoqatiga ega bo'ladilar Ba’zi holatlarda fuqarolarning ma’muriy muomala layoqati, ya’ni o'zlarining harakatlari bilan davlat boshqaruvi sohasidagi huquq va majburiyatlarga ega bo'lishlari quyidagi yoshlarda vujudga kelishi mumkin 21 yoshdan (xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylanish huquqi) 35 yoshdan (O'zbekiston Respublikasi Prezidentligiga saylanish huquqi) vujudga kelishi mumkin 25 yoshdan (O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylanish huquqi) Fuqarolarning ma’muriy muomala layoqati sud organlari tomonidan cheklanishi mumkin. Fuqarolar ma’muriy-huquqiy holatining tarkibiy qismini — bu fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari va erkinliklari, majburiyatlari, javobgarligi tashkil etadi. Fuqarolar davlat boshqaruvi sohasida o'zlarining huquqlari va majburiyatlarini amalga oshirish orqali turli ma’muriy-huquqiy munosabatlarga kirishadilar. Bu munosabatlar quyidagilar asosida vujudga kelishi, o‘zgarishi yoki bekor bo'lishi mumkin: — fuqarolar tomonidan o‘zIarining huquqlarini amalga oshirishlari (masalan, davlat organiga murojaat qilish, oliy o'quv yurtlariga kirish); — fuqarolarning o‘z majburiyatlarini bajarishi (masalan, fuqaroning 16 yoshga to‘lganda pasport olishi); — davlat organlari (mansabdor shaxslar) tomonidan fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarining buzilishi (masalan, asossiz ravishda shikoyatni ko‘rib chiqishni rad etish); — fuqarolar tomonidan majburiyatlarning bajarilmaganligi (masalan, belgilangan tartibda harbiy xizmatni o‘tamaganlik).