KURS ISHI
BOSHLANG’ICH SINFLARDA “GAP” MAVZUSINI O’RGATISH
METODIKASI.
MUNDARIJA:
KIRISH
I.BOB.
BOSHLANG’ICH
SINF
DARSLARINING
ZAMONAVIY
TASHKILIY-METODIK TIZIMI
1.1 Boshlang’ich sinf darslari o’rganish metodikasining ilmiy asoslari
1.2. Boshlang’ich sinf darslari jarayonini davrlashtirish
II.BOB. BOSHLANG’ICH SINF DARSLARIDA SINFDAN TASHQARI
O‘QISHNI TASHKIL ETISHNING AHAMIYATI VA BUNDA YUZAGA
KELADIGAN MUAMMOLAR
2.1. Gap turlarini o’rgatish darslarini tashkil etishning ahamiyati
2.2. Gap turlarini o’rgatishni tashkil etishda yuzaga keladigan muammolar
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Kirish
Kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki, o'qish va yozishni o'rganish
davri o'rta maktabda o’zbek tilini o'rganishning butun tizimining muhim
qismidir. O’zbek tilining keyingi rivojlanishining muvaffaqiyati ushbu bosqichda
bolalar uchun mashg'ulotlar qanchalik mazmunli, samarali va qiziqarli bo'lishiga
bog'liq.
Har bir shaxs so’zlayotganda gapning grammatik tuzilishi yoki so’z tartibiga
emas, balki aytmoqchi bo’lgan fikriga qisqa va lo’nda bayon etishga e’tibor beradi.
Ammo fikrni ifodalashda gap bo’laklarini tartibi muhim ahamiyat kasb etadi. Zarur
bo’lmagan hollarda gap bo’laklarining o’rinlarini o’zgartirish gapning ma‟nosiga
ijobiy yoki salbiy ta’sir etishi, oqibatda gapda ayrim qo’shimcha ma‟no
tovlanishlari paydo bo’lishi yoki imloviy, uslubiy hatolar yuzaga kelishi mumkin.
Shu bois xorijiy tilni ona tiliga qiyoslab o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinf darslarida "gap " mavzusini oʻrganish
haqida ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi ob’ekti: Boshlang’ich sinf darslarida "gap " mavzusini oʻrganish
bilan tanishtirish jarayoni
Kurs ishi predmeti: Boshlang’ich sinf darslari tayyorlov davri yozuv
darslarini tashkil etish bilan tanishtirish ko’nikmalari
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim,
umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat
I BOB. BOSHLANG’ICH SINF DARSLARINING ZAMONAVIY
TASHKILIY-METODIK TIZIMI
1.1 Boshlang’ich sinf darslari o’rganish metodikasining ilmiy asoslari
Boshlang’ich sinf darslari nutq va aqliy faoliyatning turli turlarini o'z ichiga oladi:
suhbatlar, kuzatishlar, hikoyalar, topishmoqlar topish, takrorlash, o'qish. Ushbu
turlar nutqiy vaziyatlarni yaratishga, o'qish va yozish jarayonlarini tushunishga va
nutq qobiliyatlarini - o'qish va yozishni shakllantirishga yordam beradi.
Inson o'z faoliyatida foydalanadigan barcha ma'lumotlar kodlangan,
ya'ni. har bir qiymat birligi belgi yoki kod birligiga mos keladi.
O’zbek tilida nutq tovush kodidan yoki bizning tovush tilimizdan
foydalanadi, unda so'zning ma'nosi nutq tovushlarining ma'lum bir to'plamida
kodlangan. Harf alifbo kodidan foydalanadi, unda harflar og'zaki kodning
tovushlari bilan bog'liq. Bir koddan ikkinchisiga o'tish transkodlash deb
ataladi. O'qish mexanizmi bosma (yozma) belgilarni semantik birliklarga, so'zlarga
qayta kodlashdan iborat. Yozish - bu nutqning semantik birliklarini yozilishi (chop
etilishi) mumkin bo'lgan shartli belgilarga qayta kodlash jarayoni.
Boshlang’ich sinf darslari o’rganish metodikasining lingvistik asoslari.
O’zbek yozuvi tovushli (fonematik). Demak, tilning grafik tizimidagi har bir
tovush (fonema) o‘ziga xos belgi – harf (grafema)ga ega. Shuning uchun ham
boshlang’ich sinf darslari metodikasi fonetik va grafik tizimlarga (fonetika va
grafika) asoslanadi.
O'qituvchi qaysi tovush birliklari semantik vazifani bajarishini (ya'ni, ular
fonema) va qaysi biri bunday vazifani bajarmasligini (asosiy fonemalarning zaif
pozitsiyalardagi variantlarini) bilishi kerak.
Zamonaviy maktabda savodxonlikni o'rgatishning ovozli usuli qabul qilindi,
bu so'zdagi tovushni ajratish, tovush tahlili, sintez, harfni o'zlashtirish va o'qish
jarayonini o'z ichiga oladi.
O’zbek grafikasining asosi bo'g'in printsipi bo'lib, u bitta harfni o'qib
bo'lmaydi, tzh. u keyingi harflarni hisobga olgan holda o'qiladi. Shu sababli,
savodxonlikni o'rgatishning zamonaviy metodologiyasida bo'g'inli (pozitsion)
o'qish printsipi ishlaydi, bunda bolalar boshidanoq o'qish birligi sifatida ochiq
bo'g'inga rahbarlik qilishadi. Ochiq bo'g'inlar o’zbek tiliga xosdir. Bo'g'inning
qurilishi ko'p hollarda tovushning o'sishi qonuniga bo'ysunadi.
Bo'g'in bir nafas chiqarish bilan talaffuz qilinadigan bir nechta tovushlardan
iborat.
Grafika qoidalarini o'zlashtirish yozish uchun zaruriy shart, ammo etarli
emas. Ko'pincha og'zaki so'z va yozma so'z o'rtasida nomuvofiqlik mavjud. Bu
fonemalar zaif holatda bo'lganda sodir bo'ladi. Harf bilan zaif pozitsiyani belgilash
uchun siz ushbu tovush qaysi fonemaga tegishli ekanligini aniqlashingiz va keyin
uni belgilashingiz kerak. Fonemaning kuchli holatiga mos keladigan tovush uchun
harf grafika qoidalariga muvofiq, fonemaning kuchsiz holatini ifodalovchi tovush
uchun esa imlo qoidalariga muvofiq tanlanadi.
O'qishni o'rganishning asosi orfoepiya bo'lib, uning normalarini bola darhol
eslay olmaydi, shuning uchun dastlabki bosqichlarda ikki marta o'qish tavsiya
etiladi: imlo, keyin esa orfoepik.
Boshlang’ich sinf darslari metodikasining psixologik asoslari O'qish va
yozish murakkab psixik jarayonlardir. Tajribali o'quvchi "o'qish maydoni" deb
ataladigan narsaga ega, ya'ni. matnning muhim qismini (2-3 so'z) tasavvur qila
oladi. Bunday holda, o'quvchi so'zlarni umumiy shakliga ko'ra taniydi. Kattalar
faqat notanish so'zlarni bo'g'inlarda o'qiydi.
Ajam o‘quvchining “o‘qish maydoni” cheklangan: u faqat bitta harfni
qamrab oladi va uni tanib olish uchun uni ko‘pincha boshqalar bilan
solishtiradi. Harfni o'qish darhol bolada tovushni nomlashni xohlaydi, lekin
o'qituvchi sizdan butun bo'g'inni o'qishni talab qiladi, shuning uchun siz oldingi
harfni yodda tutgan holda keyingi harfni o'qishingiz, ikki yoki uchta tovushni
birlashtirishingiz va kombinatsiyani takrorlashingiz kerak. bo‘g‘in yoki so‘zning
yagona tovush tarkibini tashkil qiladi. Bu erda ko'plab bolalar uchun katta
qiyinchiliklar mavjud. o'qish uchun bo'g'indagi harflar, so'zdagi bo'g'inlar
qanchalik ko'p bo'lsa, shuncha ko'p idrok va tan olish harakatlarini bajarishingiz
kerak. Bundan tashqari, Ajam o'quvchining ko'zlari ko'pincha chiziqni yo'qotadi,
chunki. ko'z
chiziqqa
qat'iy
parallel
ravishda
harakat
qilishga
odatlanmagan. Birinchi sinf o'quvchisi har doim ham o'qiganini tushunmaydi,
shuning uchun u bo'g'in va so'zlarni 2 yoki undan ortiq marta takrorlaydi. Ba'zida
bola "ko'nglidan" o'qishga harakat qiladi (birinchi bo'g'inda, rasm yoki kontekst
bo'yicha). Biroq,
bolaning
"o'qish
maydoni"
ortib
borishi
bilan
bu
qiyinchiliklarning barchasi asta-sekin yo'qoladi.
Yozish murakkab nutqiy harakatdir. Voyaga etgan odam elementar harakatlarni
avtomatik ravishda sezmasdan yozadi. Birinchi sinf o'quvchisi uchun bu jarayon
ko'plab mustaqil harakatlarga bo'linadi. U qalam va daftarning holatiga rioya
qilishi, tovush yoki bosilgan harfga mos keladigan yozma xatning konturini eslab
qolishi, uni chiziqqa joylashtirishi, so'zdagi boshqa harflar bilan bog'lashi
kerak. Bu esa yozish tezligini sekinlashtiribgina qolmay, balki bolani aqliy va
jismonan charchatadi.Shu munosabat bilan darslarda qo‘l va tana uchun maxsus
mashqlarni bajarish, yozishni og‘zaki mashqlar bilan almashish kerak.
1.2. Boshlang’ich sinf darslari jarayonini davrlashtirish
O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan dastlabki kunlardan boshlab,
yangi hayot, yangi jamiyat qurishga kirishdi. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga
asoslangan erkin – demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining mustahkam
poydevori barpo etildi. Siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy sohalarda ulkan o’zgarishlar
amalga oshirildi. Davlatimiz dunyodagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan
mustahkam o’rin egallay boshladi.
XXI asrning dastlabki yilidanoq ozod va obod Vatan, erkin va faravon
hayot barpo etish – O’zbekiston xalqining milliy taraqqiyot yo’lidagi bosh
g’oyasiga aylandi. Asosiy maqsad yurt tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq
farovonligini ta’minlashga xizmat qilish, jamiyat a’zolarini, aholining barcha
qatlamlarini O’zbekistonnning buyuk kelajagini yaratishga safarbar etish, millati,
tili va dinidan qat’iy nazar, mamlakatimizning har bir fuqarosi qalbida mustaqillik
g’oyalariga sadoqat va o’zaro hurmat tuyg’usini qaror toptirish bo’lib qoldi.
Albatta, milliy istiqlol mafkurasining bosh g’oyasi va uning maqsadlarini
o’quvchi – yoshlar ongiga singdirishda ta’lim – tarbiya bilan bir qatorda oilaning
ahamiyati beqiyosdir. Chunki, oila mafkuraviy tarbiyaning eng muhim ijtimoiy
omillaridan biri hisoblanadi. Oila – jamiyat negizi bo’lib, ko’p asrlik mustahkam
ma’naviy manbalarga ega.
Zero, insonning taqdiri ham, kelajakdagi yutuqlari ham, kasb tanlashi ham,
axloqli – odobli bo’lishi ham oilaga bog’liqdir. Chunki, farzandlarimizning yaxshi
xulqi, axloqi oilada kamol topadi.
O’zbekiston mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq jamiyat hayotida
milliy qadriyatlarni tiklash va ular asosida barkamol avlodni voyaga yetkazish 10
davlat siyosatining ustivor yo’nalishiga ko’tarildi. O’zbekiston Respublikasining
Konstitusiyasida “Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat
muhofazasida turish huquqiga ega” deb ta’kidlanishi bilan birga ota-onalar o’z
farzandlarini voyaga yetganlariga qadar boqish va tarbiyalashga, voyaga yetgan,
mehnatga layoqatli farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amxo’rlik qilishga majbur
ekanliklari 64, 66 – moddalarda ko’rsatilgan.
Darhaqiqat, oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash kelajagimiz
garovidir. Shuning uchun ham bolalarda yoshligidanoq milliy urf-odatlar, udumlar,
an’analar va axloqiy madaniyati haqidagi tushunchalarni shakllantirish, oilaga
bog’liq. Bolaning pok va sof sadoqat, ma’naviy jihatdan yuksak bo’lib o’sishi,
oilaga oiladagi mustahkam, tinch va totuvligiga bog’liq. Chunki, unda
tarbiyalanayotgan yosh avlod ham ma’naviy jihatdan yetuk, sog’lom, mustaqil
fikrli komil inson bo’lib voyaga yetadi. Albatta bolaning ma’naviy-axloqiy
tarbiyasi oila totuvligi, uning davomiyligi oila a’zolarining ruhiyatiga o’zligini
qanchalik darajada anglaganligida, o’z mustaqil fikriga, dunyoqarashiga, chinakam
insoniy fazilatlarga ega bo’lgandagina to’laligicha ta’minlanadi.
Oilada
mehr-muhabbatning
ustuvorligi
bolada
ma’naviy-axloqiy
tarbiyalashning asosini tashkil etadi. Biroq oila, o’z mazmun-mohiyatiga ko’ra har
bir farzand uchun o’ziga xos xarakterli xususiyatlarga ega. Bunda o’zaro hurmat va
qattiq tartib, oila a’zolarining o’z burchlari, bir-biriga nisbatan ezgulik,
mehroqibat, yaxshi va munosib tarzda yashash, oilasining, qarindosh-urug’lari va
yaqin odamlarining, qo’shnilarining omon-esonligi to’g’risida g’amxo’rlik qilish
bolani
ma’naviy-axloqiy
tarbiyalashda
muhim
o’rin
tutadi.
Shuningdek, kattalarning yoshlarga bergan saboqlari, ro’zg’or tutish, bola
tarbiyalash bobidagi tajriba o’g’il va qizlarga oila mustahkamligini ta’minlashda
keyin ham asqotadi.
Oila – tarbiya maskani. Tarbiya uning eng muhim vazifalaridan sanaladi.
Shu maskanda dunyoga kelgan farzand ota-onadan nafaqat irsiy xususiyatlarini,
balki ulardagi xatti-harakat, axloq-odob, muomala qoidalarini ham o’zlashtirib 11
boradi. Ota-ona o’rtasidagi o’zaro hurmat, mehr-oqibat, halollik, poklik,
mehnatsevarlik, insonparvarlik kabi oliy maqom qadriyatlar ona suti, oila
a’zolarining mehri va namunasi bilan bola xulqi, ongiga singiydi. Bolaning aqliy,
axloqiy, estetik, iqtisodiy, ekologik, jismoniy, ma’naviy, gigiyenik, jinsiy
tarbiyasida oila asosiy omil va vosita hisoblanadi. Bu o’rinda misoli ota-ona –
san’atkor, bola – san’at asari, tarbiya jarayoni esa san’atning o’zidir.
O’zbek oilalariga xos yana boshqa xarakterli xususiyatlar ham mavjud.
Ular uzoq yillar davomida shakllanib, qadriyat darajasiga ko’tarilgan va bugungi
kunda ham o’z qimmatini saqlab qolmoqda. Ya’ni, bolajonlilik, serfarzandlik,
mehnat taqsimotining qat’iyligi, oila byudjetining ota-ona tomonidan boshqarilishi,
kichiklarning kattalarga izzat-ikromi, oila g’ururi, sha’nini himoya qilish uning har
bir a’zosi uchun burchga aylanib qolganligi, tug’ilib o’sgan joyga alohida
mehrmuhabbat tuyg’usini rivojlantiradi.
Tarbiya murakkab va uzoq davom etadigan o’ziga xos jarayon bo’lib, u
farzand tug’ilmasdan ancha oldin boshlanadi. Ya’ni, bo’lajak ota-onaning
salomatligi, kayfiyati, nasl-nasabi, dunyoqarashi, ichki va tashqi dunyosi,
axloqodobi, moddiy va ma’naviy darajasining mosligi, turmush qurishga ma’naviy
va
jismoniy
tayyorligi
farzand
tarbiyasida
muhim
ahamiyatga
egadir.
Oilada amalga oshiriladigan tarbiyaning mazmuni farzandlarda o’z
otaonasidan, oilasi, ajdodlari, tug’ilib o’sgan o’lkasi, Vatani, millati, xalqi, tili,
dini, an’analaridan g’ururlanish hissini uyg’otishdan iborat. Xullas, insonning
dastlaboila sharoitida shakllanib yetiladigan barkamol ma’naviyati yuksak
ma’naviyatli jamiyat barpo etishda muhim rol o’ynaydi. Ma’lumki, bola o’z
tarbiyasiga ko’ra g’oyat ta’sirlanuvchan bo’ladi. Ota-onalar o’z bolalarini
bilishlariga nisbatan bolalar o’z ota-onalarini yaxshiroq biladilar. Bola ilk
yoshligidanoq kattalarning harakatlariga taqlid qiladi, ularning so’zlarini
takrorlaydi. Kishi ulg’aygach, bolaligida ko’rgan hamma narsani takrorlamaydi,
ammo ana shu narsalarning barchasi uning qalbida, ongida o’zidan qandaydir iz
qoldirgan holda saqlanib qoladi.
Shuning uchun ham oilada bolalarga beriladigan nasihat va o’gitlar,
ma’rifiy g’oyalar shaxs tarbiyasi kabi masalalar muhim ahamiyatga ega.
Oilada ilm olishning qadri, bilimli va donishmand kishilarni hurmat qilish,
mehmondo’stlik, xushxulqlik, mardlik, jasurlikni targ’ib etuvchi, o’z manfaatini
ko’zlagan molparast, baxil, ochko’z, do’sti va xalqiga xiyonat kabi xislatlar haqida
fikr yuritilishi ta’lim-tarbiyaga katta ta’sir etadi. Chunki oila muhitida bolalarni ilm
olishga undash, uning foydalari, ilm ahlini hurmat etish to’g’risidagi fikrlar farzand
barkamolligining asosini tashkil etadi.
Oilada bolalarni ilm olishga da’vat etish, bilimli kishilardan yaxshilik
kelishiga ishonish, ularning fikrini eshitibgina qolmay, amalda unga rioya etish
lozimligi haqidagi o’gitlar, ilm-ma’rifat ishlari, ezgu maqsadlarni amalga oshirish
muhim xususiyatlardan hisoblanadi. Chunki, inson ilm-ma’rifatli bo’lsa,
odamlarga huzur baxsh etadi. Bilimli bo’lish bilan birga, yomon xatti-harakatlarni
sodir etishdan saqlanish zururligi, manmanlik, maqtanchoqlikning zararli oqibatlari
xususida nasihatlarni bayon etish oiladagi ma’naviy-axloqiy tarbiyaning asosini
tashkil etadi.
Ma’lumki, bilimli, ma’rifatli bo’lish kishining kibr-havodan uzoqroq
turishini ta’minlaydi, o’gitlarda insonning kibr-havodan uzoq bo’lishi atrofdagi
kishilar bilan ijobiy munosabatni o’rnata olishi uchun zamin hozirlaydi. Ilm sari
intilish qutlug’, ezgu ish sanaladi. Demak, har bir kishi ilm o’rganish sari intilishi,
o’zlashtirilgan bilimlarga amal qilishi, kibr-havodan voz kechishi zarurdir. Ilm
o’rganish yo’lida aziyat chekkan, mashaqqat tortgan kishigina uni to’laqonli
o’zlashtira olishi, kasb-hunar sirlarini mukammal egallashi mumkin. Oilada
bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning xususiyatlaridan yana biri bu aqlni
rivojlantirishdir. Chunki, aqlli odamning zehni o’tkir bo’ladi, u har qanday
o’gitnasihatni tezda o’z ongiga singdirib oladi. Inson zehnining o’tkirligi, har
qanday muammoni hal eta olish layoqatini xuddi yuqorida parvoz etayotgan
qushning yerdagi o’ljani ko’rib, unga ega bo’lish ilinjida pastga sho’ng’ishida sodir
etadigan tezligidir. Oqil odam zehnining tezligi qush parvoziga qiyoslanadi.
Aqlli, bilimli kishilar behuda gaplarga ahamiyat, befoyda, o’zgalarga ziyon
yetkazuvchi ishlarni amalga oshirmaydi. Nojoiz berilayotgan hadyalarga
uchmaydi. Amalga oshirayotgan har bir harakati evaziga in’om-ehson kutmaydi,
bahosi u qadar baland bo’lmagan sovg’alarni o’z qadr-qimmatidan yuqori
qo’ymaydi.
Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash xususiyatlaridan yana biri
xushxulqlikdir. Bilim va hunar egasi bo’lish, ezgulik, yaxshilik yo’lida hamda
umum manfaati uchun mehnat qilish xushxulq insonga xos fazilat hisoblanadi.
Kishilar o’rtasida juda totuvlik, o’zaro ahillikning yuzaga kelishi yurtning
farovon bo’lishi, odamlarning to’kin-sochin yashashining asosiy omilidir.
Oilada
bolalarni
inson
shaxsi
va
uning
qadr-qimmatini
ulug’lashga
o’rgatish, mehmondo’stlik, do’stlik, o’zaro hamkorlik, mehnatga muhabbat, ilm
olish va kasb-hunar egallashga nisbatan ishtiyoq va ehtiyoj, vatanparvarlik va
qonqardoshlik
tuyg’usiga
ega
bo’lish,
tejamkorlikning
ahamiyati
va
isrofgarchilikning oldini olish, adolat va adolatsizlik, yaxshilik va yomonlikning
oqibatlari, axloqodob qoidalari, sihat-salomatlikni saqlashga oid o’gitlar haqida
ma’lumotlar berish insonni yoshlikda aniq bir maqsadga intilishga tinimsiz harakat
qilish, voyaga yetganida uning rohatini, mehnati natijasini ko’rish tushunchalarini
shakllantiradi.
Ko’rinib turibdiki, oilaning ta’lim-tarbiya borasidagi donishmandligi bola
kamolotining asosini tashkil etadi.
II BOB. BOSHLANG’ICH SINF DARSLARIDA SINFDAN TASHQARI
O‘QISHNI TASHKIL ETISHNING AHAMIYATI VA BUNDA YUZAGA
KELADIGAN MUAMMOLAR
2.1. Boshlang’ich sinf darslari tayyorlov davri yozuv darslarini tashkil
etishning ahamiyati
O’quvchilar barcha so’zlarni «A» harfi bilan boshlanishini aytadi.
O’qituvchi yozilgan so’zlarning barchasini o’rtadagi «A» harfi bilan tutashtiradi
yoki «A» atrofiga jamlaydi: Yoki yana bir namuna А Anjir Anor Ari Archa Arra
Ana R Raqs Rom Ruchka Rubob Randa Rasm Bo’g’inlarni ham o’rtaga jamlab,
so’z hosil qilish mumkin. Bu ham «Iprovizasiya» metodi hisoblanadi. Masalan:
Yuksak darajadagi aqliy va ijodiy harakatni talab qiladigan “Aqliy hujum”
metodini o`tkazishdan oldin metodni o`tkazuvchi qatnashchilar uchun etarli
darajadagi qulay tashqi muhitni yaratish lozim bo`ladi: ularni qulay joyga
o`tkazadi, xonani shamollatadi, sokin musiqadan foydalanadi, g`oyalarning
generatorlariga ofe yoki salqin ichimliklar ulashadi va hokazo. Qatnashchilarning
aqliy va emocional holatini ko`tarish uchun “Aqliy hujum” rahbari etarli darajada
erkin va demokratik holda auditoriya bilan muomila qiladigan bo`lmog`i lozim.
Aqliy toliqishni oladigan psixologik mashqlarni o`tkazish mumkin. Masalan,
maxsus bo`limlar talab qilinmaydigan masala yoki vaziyatlarni echish mumkin.
Shundan keyin “Aqliy hujum” metodini o`tkazishning bevosita shartlariga o`tish
mumkin bo`ladi. ekranda: - maqsadlar: reja va qoidalar aks ettiriladi. ra mar ar qir
dur bar sup Bu tadbirlarga amalga oshirishga 10 daqiqagacha vaqt talab qilinadi.
“Aqliy hujum” metodining shiorini tanlash. Iloji boricha “Aqliy hujum”ning
shioridan foydalangan ma`qul. Chunki aynan shu shior mutaxassislar komandasini
g`oyalarning tezlik bilan tug`ilishiga jalb qiladi. Metodni o`tkazuvchi ekranda bir
qancha shiorlarning variantlarini tavsiya qiladi. Masalan, 1. Biz masalani echamiz
va muammolar qolmaydi! 2. Muammo o`ta murakkab, biz uni hal qilamiz! 3. Har
qanday muammo yagona to`g`ri echimga ega. Agar biz uni topolmasak dahshat
bo`ladi! 4. Har qilinmagan muammo asabni taranglashtiradi, kayfiyatni tushiradi,
vijdonni qiynaydi. Vahima bizga yarashmaydi! 5. Muammolarni hal qilish
ko`nikmasini shakllantiramiz! “Klaster” metodi. “Klaster” (g`uncha,bog`lam)
metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan shakli bo`lib, u o`quvchilarga
ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida erkin, ochiq o`ylash va shaxsiy fikrlarni
bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli
xil g`oyalar o`rtasidagi aloqalar to`g`risida fikrlash imkoniyatini beruvchi
tuzilmani aniqlashni talab etadi. “Klaster” metodi aniq ob`ektga yo`naltirilmagan
fikrlash shakli sinaladi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash
tamoyili bilan bog`liq ravishda amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning
o`quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o`zlashtirilguniga qadar fikrlash
faoliyatining bir maromda bo`lishini ta`minlashga xizmat qiladi. Stil va Stil
g`oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan “Klaster” metodi puxta o`ylangan strategiya
bo`lib, undan o`quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan
mashg`ulotlar jarayonida foydalanishi mumkin. Metod guruh asosida tashkil
etilayotgan mashg`ulotlarda o`quvchilar tomonidan bildirilayotgan g`oyalarning
majmui tarzida namoyon bo`ladi. Bu esa ilgari surilgan g`oyalarni umumlashtirish
va ular o`rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi. “Klaster” metodidan
foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi. “Klaster” metodining
qoidalari “Qarorlar shajarasi” (“Qarorlar qabul qilish”) metodi “Qarorlar shajarasi”
metodi muayyan fan asoslari borasidagi bir qadar murakkab mavzularni
o`zlashtirish, ma`lum masalalarda har tomonlama, puxta tahlil etish asosida ular
yuzasidan muayyan xulosalarga kelish, bir muammo xususida bildirilayotgan bir
necha xulosalar orasidan eng maqbul hamda to`g`risini topishga yo`naltirilgan
texnik yondashuvlar. Ushbu metod, shuningdek, avvalgi vaziyatlarda “Klaster”
metodi Nimani o`ylagan bo`lsangiz, shuni qog`ozga yozing. Fikringizning sifati
to`g`risida o`ylab o`tirmay, ularni shunchaki yozib boring. Yozuvingizning
orfografiyasi yoki boshqa jihatlariga e`tabor bermang Belgilangan vaqt nihoyasiga
etmagunicha, yozishdan to`xtamang. Agar ma`lum muddat biror bir g`oyani o`ylay
olmasangiz, u holda qog`ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu
harakatni yangi g`oya tug`ilguniga qadar davom ettiring Muayyan tushuncha
doirasida imkon qadar ko`proq yangi g`oyalarni ilgari surish hamda mazkur
g`oyalar o`rtasidagi o`zaro aloqadorlik bog`liqlikni ko`rsatishga harakat qiling.
G`oyalar yig`indisining sifati va ular o`rtasidagi aloqalarni ko`rsatishni
cheklamang. qabul qilingan qaror (xulosa)lar mohiyatini yana bir bor tahlil etish va
uni mukammal tushunishga xizmat qiladi. Guruh o`quvchilari ishtirokida
qo`laniladigan “Qarorlar shajarasi” bir necha o`n nafar o`quvchilarning bilimlarini
darajasini aniqlash, ularning fikrlarini jamlash va baholash imkonini beradi. Ta`lim
jarayonida mazkur metodning qo`llanilishi muayyan muammo yuzasidan oqilona
qaror qabul qilish (xulosaga kelish)da o`quvchilar tomonidan bildirilayotgan har
bir variant, ularning maqbul hamda nomaqbul jihatlarini mufassal tahlil etish
imkoniyatini yaratadi. Mashg`ulot jarayonida o`quvchilar quyidagi chizma asosida
tuzilgan jadvalni to`ldiradilar (yoki ushbu tartibdagi faoliyatni olib borishda yozuv
taxtasidan foydalanadilar): “Qaror shajarasi” metodi quyidagi shartlar asosida
qo`laniladi: 1. O`qituvchi mashg`ulot boshlanishidan oldin munozara, tahlil uchun
mavzuga oid biror muammoni belgilaydi. Guruhlar tomonidan qabul qilingan
xulosalar (qaror)larni yozish uchun plakatlarni tayyorlaydi. 2. O`qituvchi
o`quvchilarni 4 yoki 6 nafar kishilardan iborat guruhlarga ajratadi. Muammoning
hal etilish, u borada eng maqbul qarorning qabul qilinishi uchun muayyan vaqt
belgilanadi. 3. Qaror qabul qilish jarayonida guruhlarning har bir a`zosi tomonidan
bildirilayotgan variantlarning maqbullik hamda nomaqbullik darajalari MUAMMO
1-g`oya 2-g`oya 3-g`oya QAROR batafsil muhokama qilinadi. Har bir variantning
afzallik va noafzallik jihatlari yozib boriladi. Bildirilgan variantlar asosida
muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiluvchi usul xususida guruh asosida
muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiluvchi usul xususida guruh a`zolari bir
to`xtamga kelib oladilar. 4. Munozara uchun ajratilgan vaqt nihoyasiga etgach, har
bir guruh a`zolari o`z guruhi qarori borasida axborot beradilar. Zarur hollarda
o`qituvchi rahbarligida barcha o`quvchilar bildirilgan xulosa (qaror)larni bir-biri
bilan qiyoslaydilar. Muammo yuzasidan bildirilgan qarorlar borasida savollar
tug`ilgudek bo`lsa, ularga javoblar qaytarilib boriladi, noaniqliklarga aniqlik
kiritiladi. Agarda barcha guruhlar tomonidan muammo yuzasidan bir xil qarorga
kelingan bo`lsa, o`qituvchi buning sababini izohlaydi. Boshlang’ich sinf darslari
davrida «Klaster» metodidan foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Misollar
keltiramiz: Yoki boshqacha namunasi: Da nak ra dil la E kin tak lak shik «Klaster»
metodini boshlang’ich sinf darslari davrida faqatgina harf, tovush, bo’g’inlar va
so’zlar uchun yemas, tovush va harflarni o’rgatishda rasmlardan ham tuzsa bo’ladi.
Masalan: Xullas, boshlang’ich sinf darslari davrida innovasion metodlardan
foydalanish o’quvchilarning savodxon bo’lishlarida, DTS talablarida qo’yilg an
bilim va ko’nikmalarni oson va qiziqarli yegallashlarida muhim ro’l o’ynaydi.
Boshlang’ich sinf darslari juda muhim mas`uliyatli va ayni vaqtda o’quvchining
yesida bir umr saqlanib qoladigan sharafli davr hisoblanadi.Keyingi sinflarda
beriladigan bilimlar o’quvchi tomonidan muvaffaqiyatli o’zlashtirilib olinishi ham
bevosita yozma va og’zaki nutqiy ko’nikmalarning qay darajada rivojlanganligiga
bog’liq. Shuning uchun ham yoshlarni o’qitish va ularni hayotga tayorlashda
boshlang’ich sinf darslari mashg’ulotlariga alohida e`tibor beriladi. Har bir tovush
–harfning talaffuz qilinishi va yozilishini mukammal o’zlashtirib olishlari uchun
hilma- hil mashg’ulotlarni dars jarayoniga singdirish o’quvchida mustaqil fikrlash
va ijodiy ishlash ko’nikmasini shakllantirishga bog’liq. Boshlang’ich sinf darslari
davrida qo’llaniladigan grammatik o’yinlar o’quvchi imkoniyatlarini to’la ishga
solish, har bir tovush va harfning yeng nozik tomonlariga alohida diqqat bilan
qarashga undaydi. Bu davrda qo’llaniladigan grammatik o’yinlar ham hilma-hil
bo’lib , o’quvchiga bilim berish, uni toliqishdan saqlash , o’zi bajargan ishdan
zavqlanish imkoniyatini yaratadi . 1-sinf bolalariga bilim berish o’yin asosiga
qurilsa samarali natijalarga yerishish mumkin . Bu yoshdagi bolalarni
toliqtirmaslik , o’qish va yozuv darslarini qiziqarli tashkil yetish , sidirg’ali o’qish,
husnixat
malakalarini
shakllatirish
va
mustahkamlash
uchun
yozuv
mashg’ulotlarini to’g’ri tashkil qilsh ,o’yin shaklida uyushtirish zarur . O’quvchilar
bilan grammatik o’yinlar uyushtirilar yekan , ularga barcha o’quvchilarni to’g’ri va
chiroyli yozuvda xato va kamchiliklarga yo`l qo’yadigan o’quvchilarni ko’proq
jalb qilish kerak . Boshlang’ich sinf darslari davrida qo’llaniladigan grammatik
o’yin
turini
tanlashda
sinf
o’quvchilarning
hususiyatlari,
qiziqish
va
imkoniyatlarini hisobga olish lozim. Respublikamiz maktablarida mehnat
qilayotgan ilg’or boshlang’ich sinf o’qituvchilari birinchi sinf o’quvchilarini
savodga o’rgatish jarayonida foydalanish uchun ko’plab didaktik o’yinlarni ijod
qildilar. Ulardan dars jarayonida foydalanib yaxshi natijalarga yerishmoqdalar.7
Boshlang’ich sinf o’quvchilari fonetikadan bir qator bilimlarni yegallaydilar. Unli,
undosh tovushlarni talaffuz qilish va taqqoslash asosida farqlaydilar. Undosh
tovushlarning jarangli va jarangsiz talaffuz yetilishi, jufti bor va jufti yo`q jarangli
va jarangsiz undosh tovushlar haqida amaliy bilim oladilar. Bu borada
boshlang’ich sinflarda qo’llaniladigan tekshirish metodi tovushlarning jarangli
yoki jarangsiz ekanligini anglab olish imkonini beradi. Bu o’z navbatida to’g’ri
yozishda qo’l keladi. Shuningdek bu sinflarda bo’g’in va uning turlari, urg’uli va
urg’usiz bo’g’inlar, tovushlarning bir-biriga ta`siri haqida amaliy bilim oladi.
Bularning barchasini o’zlashtirib olish bir qator murakkabliklar tug’diradi. Shu
tufayli boshlang’ich sinflarda fonetikaga oid didaktik o’yinlardan foydalanish qo’l
keladi. “ So’z tuzish “ o’yini . O’yin boshlang’ich sinf darslari davrida o’tkaziladi .
Bu o’yinlarni bajarish o’quvchilarga tovushning so’z hosil qilishidagi ahamiyatini
to’laroq tushunib olish imkonini beradi. O’quvchilar ushbu o’yinda ishtirok yetar
yekan, so’zlarning turlituman usullar bilan hosil bo’lishi katta qiziqish uyg’otadi.
O’zlari hosil qilgan yangi so’zlardan bevosita zavq olishga muvaffaq bo’ladi. So’z
tuzish o’yini boshlang’ich sinf darslarining tarkib –tahrir (analitik –sintetik) tovush
metodi asosida bajariladi. Ushbu metodning ikkinchi qismi tuzish ,qurish
,birlashtirish singari ma`nolarni bildiradi. So’z tuzish o’yini ham aynan so’zga
hilma-hil tovushlarni, bo’g’inlarni qo’shish orqali hosil bo’ladi. Bu o’yinni
bajarishda so’zga turli hil usullar bilan tovush qo’shib yangi so’z hosil qiladi.
2.2. Boshlang’ich sinf darslarida sinfdan tashqari o‘qishni tashkil etishda
yuzaga keladigan muammolar
1.Tovush boshlang’ich sinf darslarining asosi bo’lib xizmat qiladi. Boshlang’ich
sinf darslari davrida so’z va bo’ginlarni tovush tomonidan analiz va sintez qilish,
tovush va ularning artikulyatsiyasini analiz qilish mashqlari o’tkaziladi, diktsiya
(ravshan, burro gapirish) ustida ishlanadi, logopedik ishlar olib boriladi. Tovush
ustida ishlash bilan ayniqsa, kesma harflardan so’z tuzish kabi sintez qilish usullari
birlashib ketadi; tovush va harf o’rtasidagi munosabatni doimo aniqlab borish
o’qish malakalarini shakllantirish uchun ham, imlo tomonidan savodli yozish
asosini yaratish uchun ham foydalidir.
S.P.Redozubov tovushni analiz va sintez qilish usullarini to’liq ishlab chiqqan.
Shulardan o’zbek tilida boshlang’ich sinf darslarida quyidagi uullardan
foydalaniladi:
Analiz mashqlari;
1.Nutq (gap)dan so’zni ajratish; so’zni aniq talaffuz qilish;
bo’ginlarga bo’lish va bo’ginlarni aniq talaffuz qilish, urguli bo’ginni ajratish va
uni boshqa bo’ginlardan farqlab, kuchli talaffuz qilib o’qish, maxsus tovushni
ajratgan holda so’zni bo’ginlab o’qish (aaaa-na, nooon, iiil. Sssa-na, ki-yyyik,
iiish)
2.Shu darsda o’rganiladigan yangi tovushni ajratish. Yangi tovushni birinchi marta
ajratishning bir necha usuli bor:
a) so’zdan tovushni uzun talaffuz kilib ajratish: aaa-na,
looo-la, iiin, booo-la;
b) undosh tovushni yopik bugandan ajratish: Usss-mon, O- limmm, A-minnn.
v) sirgaluvchi undoshni ochiq bo’gindan ajratish: sssa-na, to-yyyi, zzzi-rak;
g) bo’gin hosil qilgan bir unlini ajratish: o-na, u-num, o’- tin, yo-rur, o-nta, yu-tuq,
u-zuk;
d) o’rganilgan tovushni so’z boshida kelgan so’zlardan ajratish (so’zni oq’ituvchi
aytadi, birinchi tovushni esa o’quvchi aytadi): nok,tok, lola,...;
y) rasm nomini ifodalovchi so’zni aytish: o’qituvchi nokningrasmini ko’rsatib, noa
deydi, o’quvchilar k tovushini qo’shib aytadilar nok.
Asosan, darsda yangi tovush birinchi marta ajratib, talaffuz qilingandan so’ng, shu
tovush so’z boshida, o’rtasida, oxirida kelgan va aniq talaffuz qilinadigan so’zlar
tanlanib, o’quvchilarga talaffuz qildiriladi: k tovushi uchun: kuz, tik, tok.
O tovushi: olma, osh, O-mon;
D tovushi: dor. Odil (so’z oxirida jarangsizlashadigan ozod, hisob kabi so’zlarni
tanlash tavsiya qilinmaydi).
3. So’zdagi tovushlarni sanash va ularning nomini tartibi bilan aytish, sonini
aniqlash, bo’ginlarni sanash: Olma - ol~ma - o-l-m-a; to’rtta tovush, to’rtta harf,
ikki unli tovush, ikki undosh tovush, ikki bo’gin .... Bu usuldan oq’uv yilining
ikkinchi yarmida va keyingi sinflarda ham fonetik taxlil sifatida foydalaniladi.
4. Jarangli va jarangsiz undoshli so’zlarni taqqoslash: dil-til, oldin-oltin, tor-tosh,
moy-choy-loy-boy-soy-toy kabi.
Boshlang’ich sinf darslarida analiz sintez bir-biridan ajratilmaydi, chunki analiz
o’qish jarayonini egallash uchun zamin yaratadi, sintez esa ko’proq o’qish
malakasini shakllantiradi.
Sintez mashqlari
1.Tovush tomonidan analiz qilingan so’zni yoki bo’ginni talaffuz qilish va uni
kesma harfdan tuzish (yozish); shu so’z yoki bo’ginni o’qish.
2.O’rganilgan undosh bilan (na,no, la.lo, ni, li, bi, si, ma, mo, mi, ta, to, ti, di, do,
so, sa, ...) bo’gin jadvalini tuzish; bo’gin jadvalini kitobdan yoki matndan o’qish;
kesma harflardan burin jadvalini tuzish.
3.Bola-lola-tola, boy-toy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir undosh
harf bilan farqlanadigan yoki ona-opa, ukki-ikki, osh-ish kabi bir undosh harf bilan
farqlanadigan so’zlarni o’qish (bunday so’zlarni o’quvchilarning o’zlari topib
o’qishlari mumkin).
4.So’zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qish; ola-
lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, loy; o’roq-so’roq; ol—xol, sol; sava-savat,
yelka~yelkan; son~oson; ayiq ~kayik,- o’lka-yulka; olti-oltin; oldi~oldin.
5.So’z o’rtasiga harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qing; ko’mak-ko’lmak, zirak-
ziyrak, tana-tashna, osha-oshna.
b.Bo’ginlarni almashtirib yangi so’z hosil qilish va o’qing Gulnor—Norgul.
6. Tovushlarning o’rnini almashtirib yangi so’zni hosil qilish va o’qish: somon-
osmon, tilak – kalit, quy - yuq
7. Tovushni yoki bo’ginni tushirib qoldirib yangi so’z hosil qilish va o’qish: anor-
nor, gulnor—gul, yelkan-yelka, bogla-bola.
Bo’gin qo’shi1ib yangi so’z: hosil qilish va o’qish: bog-bogcha, gul-gulzor,
bogbon, dorboz. Sintetik ishlarning bu usullari tovush ustida ishlatib harf ustida
ishlash bilan birga qo’shib olib borishni talab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli
bo’lib, darsda yarim o’yin holatini vujudga keltirishga imkon beradi.
2.2. Boshlang’ich sinf darslari tayyorlov davri yozuv darslarini tashkil etishda
yuzaga keladigan muammolar
Ertak – og‘zaki xalq she’riyatining asosiy janrlaridan biri bo‘lib, epik,
asosan sehrli, sarguzashtli yoki maishiy xarakterdagi nasriy asar, xayoliy muhitga
ega.
Ertak tufayli atrofdagi dunyoni bilish jarayoni yakunlanadi. Ijodkorlik syujetlarini
tushunib, biz o'zimizni ertak sahifalarida yashovchi qahramonlarning harakatlarida,
fikrlarida ko'rishni o'rganamiz. Biz munosabatlarning har xil turlari, inson xarakteri
haqida ma'lum fikrlarni shakllantiramiz. Qahramonlar obrazlari bizni o'zimizni
kashf etish jarayonida ishtirok etishga chorlaydi.
Ertak - bu psixokorreksiyaning kuchli vositasi. Inson xatti-harakatlarida,
muloqotida, faoliyatida o'z xatolarini topishni, ularning o'zgarishi holatlarini
modellashtirishni o'rganadi. Psixo-korrektsion ertaklar bolaning xulq-atvoriga
yumshoq ta'sir qilish, insonning muammolari haqida hikoya qilish va har kim
o'zini tanib olish uchun yaratilgan. Bunday ertaklarga bolaning o'zi tuzgan va bola
bilan birgalikda tuzilgan ertaklar kiradi.
Didaktik ertaklar ma'lum bilimlarning ma'nosi va ahamiyatini ochib
beradi. Didaktik ertaklar shaklida o'quv vazifalari "xizmat qilinadi".
Shunday qilib, ertak bilan ishlash, siz bolaga ma'lum ta'sir ko'rsatishingiz
mumkin. Bolalar bosimni sezmaydilar. Amaliyot shuni ko'rsatdiki, ertaklar
mukammal esda qoladi va kuchli ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Ertak terapiyasi - muammoni hal qilishga qaratilgan ertak yordamida amalga
oshiriladigan faoliyat. Bu usul qadim zamonlardan boshlangan - hatto katta
buvilarimiz ham noto'g'ri xatti-harakatlar uchun tanbeh bermagan, balki ertak aytib
berishgan. Ertaklar bolalarni haqiqat bilan tanishtirdi, "nima yaxshi" va "nima
yomon" ni aniq ko'rsatdi. Ertak terapiyasi badiiy terapiya usullaridan biridir. "Ertak
rus xalq pedagogikasining birinchi va yorqin urinishidir" (K.D. Ushinskiy).
Bolalar bog'chasida ertak terapiyasi maktabgacha yoshdagi psixologlar
tomonidan muvaffaqiyatli qo'llaniladigan usuldir. Darhaqiqat, ertaklar yosh
maktabgacha yoshdagi bolalar orasida mashhur bo'lgan va bo'lib qolmoqda. Axir,
bolalarda mavhum fikrlash ustunlik qiladi - bu jonli tasvirlar orqali uzatiladigan
ma'lumotlar eng qabul qiluvchi ekanligini anglatadi. Nutq terapevtlari ham bu
usulga murojaat qilishdi, chunki. Bolalar nutqini rivojlantirish muammosi
maktabgacha ta'lim tizimida ayniqsa dolzarb bo'lib qolmoqda. Maktabgacha
yoshdagi bolalik - bu bola hayotidagi eng muhim bosqichlardan biri: to'liq o'tgan,
har tomonlama to'ldirilgan bolaliksiz, uning butun keyingi hayoti nuqsonli
bo'ladi. Statistik ma'lumotlarni tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar
nutqining rivojlanishidagi noqulay tendentsiyani aniqladi. Umumiy nutqi kam
rivojlangan bolalarning nutq faoliyati uchun ertak shaklidan foydalanadigan bu
usul;
Turli pedagogik va psixoterapevtik usullarni yagona ertak kontekstida
birlashtirish murakkab ertak terapiyasi usulining yangiligi va dolzarbligi
hisoblanadi. Usulning o'ziga xos xususiyatlaridan biri bu bolalarning o'zlari
o'zlarining shaxsiy xususiyatlarini namoyon etishlari va tushunishlari mumkin
bo'lgan ajoyib muhitni yaratishdir. Ma'lumki, ertak bolaning dunyoqarash tizimiga
mos keladi va o'zining tashqi va ichki "men"i, odamlar o'rtasidagi munosabatlar
usullari va o'zini o'zi anglash imkoniyatlari to'g'risidagi bilimlarni chuqurlashtirish
uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadi. Bola tabiiy ravishda ongli ravishda harakat
qilishni, sabab-oqibat munosabatlarini ko'rishni o'rganadi, o'z qobiliyat va
fazilatlarini o'rganadi, ongli va ongsiz ravishda ijodiy qobiliyatlarni namoyon
qiladi.To'g'ri tarbiyalashda ertak va badiiy asarlarning rolini inkor etish qiyin.
og'zaki nutq.
An'anaviy tarzda gapirganda, matnlar so'z boyligini kengaytiradi, dialoglarni to'g'ri
qurishga yordam beradi va izchil, mantiqiy nutqning rivojlanishiga ta'sir qiladi.
Noan'anaviy - bu o'ziga xos, g'ayrioddiy fikrlash, nafaqat mazmunni o'z uslubida
idrok etish, balki hikoyaning borishini ijodiy ravishda o'zgartirish, turli xil
yakunlarni o'ylab topish, kutilmagan vaziyatlarni kiritish, bir nechta syujetlarni
bittaga aralashtirish va hokazo.
Ammo bu asosiy vazifalarga qo'shimcha ravishda, bolalar nutqini yanada hissiy,
tasavvurli va chiroyli qilish bir xil darajada muhimdir.
Bizning tushunishimizcha, korreksion ta'lim muhiti nafaqat bolaning shaxsiyatini
rivojlantirish sharti, balki mutaxassisning kasbiy ijodkorligining ko'rsatkichidir,
chunki uni modellashtirish va loyihalash o'qituvchidan chuqur bilim, yuqori kasbiy
mahorat, ijodiy qobiliyatga ega bo'lishni talab qiladi. qidiruv, an'anaviy va
noan'anaviy texnologiyalarning moslashuvchan kombinatsiyasi, bolalar, ularning
ota-onalari, tuzatish jarayonini ta'minlaydigan odamlar bilan ishlash qobiliyati.
Umumiy nutqi kam rivojlangan bolalar bilan tuzatish ishlarida ijobiy natijaga
erishish uchun ular ertak mavzularidagi darslarni syujet-tematik tashkil etishdan
foydalanadilar, chunki bu sinflar nutqni faollashtirish, kognitiv jarayonlarni
rivojlantirish uchun ko'proq mos keladi va bolalarning nutqiga mos keladi.
psixofizik ma'lumotlar, shuningdek, potentsial bolalar imkoniyatlarini maksimal
darajada oshirish.
Ushbu usullardan foydalangan holda nutqni intensiv rivojlantirish quyidagilarni
ta'minlaydi:
ona tilini o'rganishning
bolalarning kommunikativ nutqi va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, ularning
ma'naviy-axloqiy qadriyatlarini shakllantirish bilan bog'liqligi;
* nutq faoliyati turlarini jadal rivojlantirish: tinglash, gapirish, muloqotning turli
vaziyatlarida tildan erkin foydalanish qobiliyati;
* bolalarning badiiy va majoziy va mantiqiy tafakkurini rivojlantirish, nutq aloqasi
madaniyatini tarbiyalash.
* bolalarning faolligini, ularning mustaqilligini oshirish, aqliy va nutq
rivojlanishiga hissa qo'shish;
* mazmunli gapirish qobiliyati;
* bolalar nutqini boyitish, ularning til hodisalariga e'tiborini va qiziqishini
rivojlantiradi;
* ertak o'qish, musiqa tinglash, rasmlarni ko'rish jarayonida atrof-muhit haqidagi
g'oyalarni kengaytirish va takomillashtirish;
* fonemik eshitishni rivojlantirish;
* umumiy va nozik vosita ko'nikmalarini rivojlantirish;
* nutqiy nafas olishni rivojlantirish;
* so'zlarning tovush-harf tahlili haqida elementar tushunchalarni berish;
* bolalarning so'z boyligini boyitish, izchil nutq va nutqning grammatik tuzilishini
rivojlantirish.
Bularning barchasi, bolalikning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda,
ertak, sayohat, sarguzasht, o'yin yoki bitta leksik mavzu syujeti doirasida
o'zlashtirilishi osonroq. Syujetda harakatlar sodir bo'lganda, bolalar o'ynab,
"tovush", "bo'g'in", "so'z", "gap", "harf" tushunchalarini tushunadilar, maqollar,
maqollar talaffuzida tovushlardan to'g'ri foydalanishni mustahkamlaydilar. , ertak
yaratishda ishtirok etish.
Ertak terapiyasi elementlaridan foydalangan holda darslarni tashkil qilish
variantlari:
- ertak;
- folklorning elementlari;
- xayoliy sarguzashtlar;
- adabiy qahramonlar;
- syujetlar va multfilm qahramonlari va boshqalar.
Ertak terapiyasi elementlaridan foydalangan holda sinflarni qurish ixtiro qilingan
uchastkada amalga oshiriladi.
Bitta mavzu yoki syujet bo'yicha olib borilgan va tashkil etilgan darslar
quyidagilarga yordam beradi:
- nutqning barcha tarkibiy qismlarini rivojlantirish;
- tovush-bo'g'in tahlili va sintezi malakasini shakllantirish;
- kognitiv jarayonlarni rivojlantirish;
- bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish;
- ijobiy his-tuyg'ularni va axloqiy va estetik his-tuyg'ularni tarbiyalash.
Ertak terapiyasi elementlari bilan mashg'ulotlar bolaning ruhiga, uning his-
tuyg'ulariga qaratilgan. Ular bolalarda mehr-oqibat uyg‘otadi, ezgu ishlar qilishga
ishtiyoq uyg‘otadi, go‘zallik tuyg‘usini tarbiyalaydi.
Tovushlarni talaffuz qilish va farqlashni avtomatlashtirish bo'yicha frontal
darslarning tuzilishi kerakli elementlarni o'z ichiga oladi:
1) tashkiliy moment;
2) dars mavzusini muloqot qilish;
3) artikulyar va akustik xususiyatlarga ko'ra tovush xususiyatlari;
4) o‘rganilayotgan tovushlarni bo‘g‘in va bo‘g‘in birikmalarida talaffuz qilish;
5) so'zlardagi tovushlarning talaffuzi;
6) psixo-gimnastika;
7) taklif ustida ishlash;
8) bog‘langan nutqda tovushning talaffuzi;
9) savodxonlik elementlarini o'rgatish;
