Қадимги дунё иқтисодий таълимотлари

Yuklangan vaqt

2025-02-25

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

45

Faytl hajmi

59,5 KB


Қадимги дунё иқтисодий таълимотлари Режа: 1. Қадимги Шарқдаги иқтисодий ғоялар 2. Антик дунё иқтисодий қарашлари 3. Араб ва Ғарбий Европада феодализм давридаги иқтисодий ғоялар 4. IX-XV асрларда Ўрта Осиёда иқтисодий фикрларнинг шаклланиши ва ривожланиш йўналишлари 1. ҚАДИМГИ ШАРҚДАГИ ИҚТИСОДИЙ ҒОЯЛАР Иқтисодий фан манбаларини аввало жаҳон цивилизациясининг бешиги бўлган қадимги Шарқдан изламоқ мантиқан тўғридир. Иқтисодий ғояларнинг шаклланиши инсониятнинг пайдо бўлиши билан бошланган. Аммо ҳозирги пайтда қўлѐзмаларда акс эттирилган ғояларгина таҳлил қилинган. Шу сабабли иқтисодий таълимотлар тарихи қулдорлик жамияти, аниқроғи, хусусий мулк пайдо бўлиши билан бошланади, дейиш ўринлидир. Дастлаб қулдорлик жамияти Шарқда синфий ажралиш бошланган жойларда, Месопотамия (Тигр ва Ефрат дарѐлари оралиғида) ва Мисрда эрамиздан аввалги IV минг йилликда юзага келади. Бунга асосий сабаб шуки, бу ерда технологик инқилоб рўй берди, металл қуроллар ишлатила бошланди, қишлоқ хўжалигида интенсив, кўп ҳолларда суғорма деҳқончиликка ўтилди, шу асосда нисбатан турғун кўшимча маҳсулот олиш имкони туғилган. Оқибатда жамиятда меҳнат тақсимотини ривожлантиришга, кўпгина
Қадимги дунё иқтисодий таълимотлари Режа: 1. Қадимги Шарқдаги иқтисодий ғоялар 2. Антик дунё иқтисодий қарашлари 3. Араб ва Ғарбий Европада феодализм давридаги иқтисодий ғоялар 4. IX-XV асрларда Ўрта Осиёда иқтисодий фикрларнинг шаклланиши ва ривожланиш йўналишлари 1. ҚАДИМГИ ШАРҚДАГИ ИҚТИСОДИЙ ҒОЯЛАР Иқтисодий фан манбаларини аввало жаҳон цивилизациясининг бешиги бўлган қадимги Шарқдан изламоқ мантиқан тўғридир. Иқтисодий ғояларнинг шаклланиши инсониятнинг пайдо бўлиши билан бошланган. Аммо ҳозирги пайтда қўлѐзмаларда акс эттирилган ғояларгина таҳлил қилинган. Шу сабабли иқтисодий таълимотлар тарихи қулдорлик жамияти, аниқроғи, хусусий мулк пайдо бўлиши билан бошланади, дейиш ўринлидир. Дастлаб қулдорлик жамияти Шарқда синфий ажралиш бошланган жойларда, Месопотамия (Тигр ва Ефрат дарѐлари оралиғида) ва Мисрда эрамиздан аввалги IV минг йилликда юзага келади. Бунга асосий сабаб шуки, бу ерда технологик инқилоб рўй берди, металл қуроллар ишлатила бошланди, қишлоқ хўжалигида интенсив, кўп ҳолларда суғорма деҳқончиликка ўтилди, шу асосда нисбатан турғун кўшимча маҳсулот олиш имкони туғилган. Оқибатда жамиятда меҳнат тақсимотини ривожлантиришга, кўпгина
ҳунармандчилик соҳаларининг ажралиб чиқишига, синфий табақаланишга туртки бўлди. Бу даврда қўшимча маҳсулот олишнинг асосий усули жамоага бирлашган деҳқонларни эксплуатация қилиш йўли билан рента - солиқ олиш (Осиѐда) бўлса, қулларни (давлат ѐки хусусий) беаѐв ишлатиш билан ҳам (Европада) катта бойлик орттирилган. Шарқда давлатнинг иқтисодиѐтга аралашув даражасига қараб, айрим «эркин» аҳолининг ахволи қулларникидан деярли фарқ қилмаган (умуман, Шарқ мамлакатларида қулчилик масаласи ҳали узил-кесил ҳал этилган эмас. Академик В.В.Струвье уни тан олади. Лекин кўпгина олимларнинг фикрича, Шарқда қулдорлик классик шаклда ривож топмаган, патриархал, яъни уй хўжалигида устун бўлган. Шарқ, жумладан Марказий Осиѐ мамлакатларидаги хўжалик фаолиятида нисбатан эркин одамлар иштирок этган. Масалан, деҳқончилик, ҳунармандчилик, қурилиш соҳасида қуллар меҳнатидан фойдаланилмаган. Антик дунѐ (Fарбий Европа)даги айрим регионларда халқаро савдони олиб бориш билан боғлиқ равишда товар-пул муносабатлари ҳам анчагина ривожланган (масалан, Грециянинг айрим шаҳарлари). Шу асосда қулчиликка асосланган хусусий мулкчилик ривож топди. Ўз маҳсулотини сотишга мўлжаллаб ишлаб чиқарган қулчилик хўжаликлари эксплуатацияни кучайтиришни талаб этган. Оқибатда классик ѐки антик қулчилик юзага келди (Греция ва Италия). 9
ҳунармандчилик соҳаларининг ажралиб чиқишига, синфий табақаланишга туртки бўлди. Бу даврда қўшимча маҳсулот олишнинг асосий усули жамоага бирлашган деҳқонларни эксплуатация қилиш йўли билан рента - солиқ олиш (Осиѐда) бўлса, қулларни (давлат ѐки хусусий) беаѐв ишлатиш билан ҳам (Европада) катта бойлик орттирилган. Шарқда давлатнинг иқтисодиѐтга аралашув даражасига қараб, айрим «эркин» аҳолининг ахволи қулларникидан деярли фарқ қилмаган (умуман, Шарқ мамлакатларида қулчилик масаласи ҳали узил-кесил ҳал этилган эмас. Академик В.В.Струвье уни тан олади. Лекин кўпгина олимларнинг фикрича, Шарқда қулдорлик классик шаклда ривож топмаган, патриархал, яъни уй хўжалигида устун бўлган. Шарқ, жумладан Марказий Осиѐ мамлакатларидаги хўжалик фаолиятида нисбатан эркин одамлар иштирок этган. Масалан, деҳқончилик, ҳунармандчилик, қурилиш соҳасида қуллар меҳнатидан фойдаланилмаган. Антик дунѐ (Fарбий Европа)даги айрим регионларда халқаро савдони олиб бориш билан боғлиқ равишда товар-пул муносабатлари ҳам анчагина ривожланган (масалан, Грециянинг айрим шаҳарлари). Шу асосда қулчиликка асосланган хусусий мулкчилик ривож топди. Ўз маҳсулотини сотишга мўлжаллаб ишлаб чиқарган қулчилик хўжаликлари эксплуатацияни кучайтиришни талаб этган. Оқибатда классик ѐки антик қулчилик юзага келди (Греция ва Италия). 9
Бизгача етиб келган энг қадимги қўлѐзмада (Қадимги Миср, эрамиздан аввалги XXII аср) ноиб ва аҳоли ўртасидаги муносабатлар тўғрисида фикр юритилади. Бу даврда синфий ажралиш тўла шаклланмаган бўлиб, бошқарув ишига ишбилармонларни таклиф этиш (юқори табақали ѐки оддий аҳолидан бўлишидан катъи назар) керак дейилган. Қадимги Мисрдан фарқли равишда Месопотамияда хусусий мулкчилик ва товар-пул муносабатларининг нисбатан тез ривожланиши ҳарактерлидир. Инсон шахси озодлигининг кафолати йўқ бўлган уша шароитда қарздор кулчилик хўжалик ривожига олиб келар эди. Бундай жараѐнлар солиқ тўловчилар ва ҳарбийлардан ажралиб қолиши мумкин бўлган давлатнинг кучсизланишига олиб келган. Сақланиб қолган ѐдгорликларда, ѐзма қонунларда иқтисодий ғоялар ҳам мавжуд, унда мустақил ишлаб чиқарувчилари ҳуқуқлари ҳимоя этилган, аҳоли ерини сотиш манъ этилган (м.а. 1792-1750) Хаммурапи қонунлари (282 та) бўйича Судхўрлик фаолияти чекланган, унинг миқдори пулда 20, маҳсулотда 33 фоиздан ортиқ бўлмаслиги керак. Асосий мақсад ишлаб чиқаришни, биринчи навбатда қишлоқ хўжалигини ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш бўлган, яъни меҳнатсиз даромад топишга қарши курашилган. Қарзни қарз ҳисобига уч йилдан ортиқ ушлаб туриш мумкин бўлмаган. Умуман, хусусий мулкчилик, шу жумладан ерга ҳам тан олинган. Бировнинг хусусий мулкига кўз олайтирган, унга зарар етказганлар иқтисодий жиҳатдан жазоланган. Бу қонунлар тўплами давлатнинг мамлакатни иқтисодий бошқариш соҳасидаги дастлабки тажрибасини кўрсатади. Оқибатда шу даврда мамлакат ҳам сиѐсий жипслашди, ҳам иқтисодий равнақ топди. Қадимги Хиндистоннинг «Ману қонунлари»да (м.а. IV-III асрлар) ижтимоий меҳнат тақсимотининг, хукмронлик ва бўйсуниш институтларининг мавжудлиги айтилади. Хиндистондаги иқтисодий ғояларни акс эттирувчи қадимги ѐдгорлик «Артхашастра» (м.а. IV-III асрлар оралигида)дир (том маъноси бўйича ифода,
Бизгача етиб келган энг қадимги қўлѐзмада (Қадимги Миср, эрамиздан аввалги XXII аср) ноиб ва аҳоли ўртасидаги муносабатлар тўғрисида фикр юритилади. Бу даврда синфий ажралиш тўла шаклланмаган бўлиб, бошқарув ишига ишбилармонларни таклиф этиш (юқори табақали ѐки оддий аҳолидан бўлишидан катъи назар) керак дейилган. Қадимги Мисрдан фарқли равишда Месопотамияда хусусий мулкчилик ва товар-пул муносабатларининг нисбатан тез ривожланиши ҳарактерлидир. Инсон шахси озодлигининг кафолати йўқ бўлган уша шароитда қарздор кулчилик хўжалик ривожига олиб келар эди. Бундай жараѐнлар солиқ тўловчилар ва ҳарбийлардан ажралиб қолиши мумкин бўлган давлатнинг кучсизланишига олиб келган. Сақланиб қолган ѐдгорликларда, ѐзма қонунларда иқтисодий ғоялар ҳам мавжуд, унда мустақил ишлаб чиқарувчилари ҳуқуқлари ҳимоя этилган, аҳоли ерини сотиш манъ этилган (м.а. 1792-1750) Хаммурапи қонунлари (282 та) бўйича Судхўрлик фаолияти чекланган, унинг миқдори пулда 20, маҳсулотда 33 фоиздан ортиқ бўлмаслиги керак. Асосий мақсад ишлаб чиқаришни, биринчи навбатда қишлоқ хўжалигини ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш бўлган, яъни меҳнатсиз даромад топишга қарши курашилган. Қарзни қарз ҳисобига уч йилдан ортиқ ушлаб туриш мумкин бўлмаган. Умуман, хусусий мулкчилик, шу жумладан ерга ҳам тан олинган. Бировнинг хусусий мулкига кўз олайтирган, унга зарар етказганлар иқтисодий жиҳатдан жазоланган. Бу қонунлар тўплами давлатнинг мамлакатни иқтисодий бошқариш соҳасидаги дастлабки тажрибасини кўрсатади. Оқибатда шу даврда мамлакат ҳам сиѐсий жипслашди, ҳам иқтисодий равнақ топди. Қадимги Хиндистоннинг «Ману қонунлари»да (м.а. IV-III асрлар) ижтимоий меҳнат тақсимотининг, хукмронлик ва бўйсуниш институтларининг мавжудлиги айтилади. Хиндистондаги иқтисодий ғояларни акс эттирувчи қадимги ѐдгорлик «Артхашастра» (м.а. IV-III асрлар оралигида)дир (том маъноси бўйича ифода,
амалий ҳаѐт тўғрисидаги фан, бу асар м.а. III-II асрларда тўлдирилган). Бу қадимий ва муҳим тарихий ѐдгорликдир (у Чандрагупта I подшолиги даврида подшо маслахатчиси Каўтилье Бишнугупта томонидан ѐзилган деган фикр бор). Унда қулчиликни мустаҳкамлаш асосий вазифа қилиб қуйилган. Қулчилик энг паст табақаларга хос нарса деб саналади. Бу асарда «буюмнинг қиймати» муаммоси кўтарилган, қиймат миқдори «иш кунлари» билан белгиланган, рағбатлантириш эса меҳнат натижаларига мос равишда белгиланиши керак, дейилади. Бу асарда давлатни бошқариш бўйича таклифлар берилган бўлиб, бир қанча иқтисодий ғоялар ҳам илгари сурилган. Масалан, унда маҳсулотнинг бозор баҳоси билан унинг табиий қиймати ўртасидаги фарқ айтилган. Товарга бўлган эҳтиѐж ортганда, унинг баҳоси қийматидан ошиб кетиши мумкин, дейилган. Савдо билан шуғулланувчиларга алоҳида урғу берилган бўлиб, фойда масаласи кўтарилган, фойданинг миқдори товар баҳосига (бошқа ҳаражатлар қаторида) қўшилиб, маҳаллий маҳсулот учун 5, четдан келган товарлар учун 10 фоиз (импорт уша даврда ҳам афзал) қилиб белгиланган. Давлатнинг иқтисодий ишларга аралашуви қўллаб-қувватланган. Қишлоқ хўжалигига алоҳида эътибор берилган, буш ерлар хаққа бўлиб берилиши ва солиқ тўлаш зарурлиги, суғориш иншоотлари қуришга эътибор ҳақида сўз юритилади. Умуман, давлат мамлакатнинг ишлаб чиқарувчи кучларини ривожлантириши керак, деган ғоя марказий ўринни эгаллайди. (Ҳозирги даврдаги Ж.М.Кейнс ва институционализм тарафдорлари фикри билан солиштиринг.) Молия соҳасида даромад солиғига катта эътибор берилган. Давлат баъзи ишларни ривожлантириши учун моддий ва маънавий ѐрдам бериши керак, дейилган. Маҳсулотга баҳо белгилаш, давлатнинг бойишини таъминлаш (фойдани ошириб, сарф-ҳаражатни камайтириш), ҳисоб-китобни тартибга солиш, ҳар хил ўғирликларга қарши курашиш кераклиги белгиланган. Шу тамойилларни амалга ошириш туфайли жамиятдаги норозилик, тенгсизлик йўқолади, дейилган.
амалий ҳаѐт тўғрисидаги фан, бу асар м.а. III-II асрларда тўлдирилган). Бу қадимий ва муҳим тарихий ѐдгорликдир (у Чандрагупта I подшолиги даврида подшо маслахатчиси Каўтилье Бишнугупта томонидан ѐзилган деган фикр бор). Унда қулчиликни мустаҳкамлаш асосий вазифа қилиб қуйилган. Қулчилик энг паст табақаларга хос нарса деб саналади. Бу асарда «буюмнинг қиймати» муаммоси кўтарилган, қиймат миқдори «иш кунлари» билан белгиланган, рағбатлантириш эса меҳнат натижаларига мос равишда белгиланиши керак, дейилади. Бу асарда давлатни бошқариш бўйича таклифлар берилган бўлиб, бир қанча иқтисодий ғоялар ҳам илгари сурилган. Масалан, унда маҳсулотнинг бозор баҳоси билан унинг табиий қиймати ўртасидаги фарқ айтилган. Товарга бўлган эҳтиѐж ортганда, унинг баҳоси қийматидан ошиб кетиши мумкин, дейилган. Савдо билан шуғулланувчиларга алоҳида урғу берилган бўлиб, фойда масаласи кўтарилган, фойданинг миқдори товар баҳосига (бошқа ҳаражатлар қаторида) қўшилиб, маҳаллий маҳсулот учун 5, четдан келган товарлар учун 10 фоиз (импорт уша даврда ҳам афзал) қилиб белгиланган. Давлатнинг иқтисодий ишларга аралашуви қўллаб-қувватланган. Қишлоқ хўжалигига алоҳида эътибор берилган, буш ерлар хаққа бўлиб берилиши ва солиқ тўлаш зарурлиги, суғориш иншоотлари қуришга эътибор ҳақида сўз юритилади. Умуман, давлат мамлакатнинг ишлаб чиқарувчи кучларини ривожлантириши керак, деган ғоя марказий ўринни эгаллайди. (Ҳозирги даврдаги Ж.М.Кейнс ва институционализм тарафдорлари фикри билан солиштиринг.) Молия соҳасида даромад солиғига катта эътибор берилган. Давлат баъзи ишларни ривожлантириши учун моддий ва маънавий ѐрдам бериши керак, дейилган. Маҳсулотга баҳо белгилаш, давлатнинг бойишини таъминлаш (фойдани ошириб, сарф-ҳаражатни камайтириш), ҳисоб-китобни тартибга солиш, ҳар хил ўғирликларга қарши курашиш кераклиги белгиланган. Шу тамойилларни амалга ошириш туфайли жамиятдаги норозилик, тенгсизлик йўқолади, дейилган.
Қадимги Ҳиндистонда яратилган «Веда»ларда ҳам бир қанча муҳим иқтисодий ғоялар келтирилган. Республикамиз олимларининг тадқиқотларига кўра, зардуштийлик (зороастризм) динининг (исломгача) муқаддас китоби бўлган «Авесто» яъни «ҳаѐт йўриқномаси» (асли «Оваста») да ҳам муҳим иқтисодий фикрлар баѐн этилган. Жумладан, сунъий суғориш асосида деҳқончилик юритиш, она табиатни эъзозлаш, ҳайвонларни асраш, уларни ноўрин сўймаслик, унга зуғум қилмаслик, тупроқ шароитини яхшилаш масалалари ѐритилган. Бу китоб эрамиздан аввални II минг йиллик охири - I минг йиллик бошларидаги воқеаларни акс эттиради ва жуда қадимий ѐдгорликдир (2700 йиллиги байрам қилинди). Бу диннинг таъсир доираси жуда кенг бўлиб, ҳозирги Эрон, Марказий Осиѐ, Кавказорти юртлари (айниқса Озарбайжон) ва бошқа жойларда тарқалган. М.а. II минг йиллик охири - I минг йиллик бошида пайдо бўлган «Авесто»нинг тулиқ асл нусҳаси сақланмаган, унинг айрим қисмлари топилган, у қадимий парфян, оромий ѐзувида битилган, ҳозирги даврда рус ва ўзбек тилларига таржима этилган, айрим булаклари «Санъат», «Ўзбек тили», «Фан ва турмуш» журналларида эълон қилинди. Зороастризмнинг асосий ғояси дуализмга, яъни бир томондан Яхшилик ва Ёруғлик (худоси Ахура Мазда), иккинчи томондан Ёвузлик ва Қоронғилик (худоси Анхра Ману) кучлари ўртасидаги курашдир. Китобда инсон хўжалик фаолиятида табиий муҳит билан чамбарчас боғлиқ деб уқтирилади, аммо инсонга алоҳида эътибор берилади. Инсонга танлаш ҳуқуқи берилган бўлиб, у Яхшилик ѐки Ёмонлик томонларни олиши ва шунга мос ҳаракат қилиши кераклиги айтилади. Яхшилик одамнинг фаолияти яхши ғоя, яхши сўз ва яхши ишлар билан боғланган бўлиши керак. Моддий бойликларни кўпайтириш ѐруғ дунѐдаги яхши ишларнинг асосийси ҳисобланган. Шу сабабли «Авесто» матнларида натурал-хўжалик фаолияти кенг тарғиб этилиши ва амалий маслаҳатлар берилиши тасодиф эмас.
Қадимги Ҳиндистонда яратилган «Веда»ларда ҳам бир қанча муҳим иқтисодий ғоялар келтирилган. Республикамиз олимларининг тадқиқотларига кўра, зардуштийлик (зороастризм) динининг (исломгача) муқаддас китоби бўлган «Авесто» яъни «ҳаѐт йўриқномаси» (асли «Оваста») да ҳам муҳим иқтисодий фикрлар баѐн этилган. Жумладан, сунъий суғориш асосида деҳқончилик юритиш, она табиатни эъзозлаш, ҳайвонларни асраш, уларни ноўрин сўймаслик, унга зуғум қилмаслик, тупроқ шароитини яхшилаш масалалари ѐритилган. Бу китоб эрамиздан аввални II минг йиллик охири - I минг йиллик бошларидаги воқеаларни акс эттиради ва жуда қадимий ѐдгорликдир (2700 йиллиги байрам қилинди). Бу диннинг таъсир доираси жуда кенг бўлиб, ҳозирги Эрон, Марказий Осиѐ, Кавказорти юртлари (айниқса Озарбайжон) ва бошқа жойларда тарқалган. М.а. II минг йиллик охири - I минг йиллик бошида пайдо бўлган «Авесто»нинг тулиқ асл нусҳаси сақланмаган, унинг айрим қисмлари топилган, у қадимий парфян, оромий ѐзувида битилган, ҳозирги даврда рус ва ўзбек тилларига таржима этилган, айрим булаклари «Санъат», «Ўзбек тили», «Фан ва турмуш» журналларида эълон қилинди. Зороастризмнинг асосий ғояси дуализмга, яъни бир томондан Яхшилик ва Ёруғлик (худоси Ахура Мазда), иккинчи томондан Ёвузлик ва Қоронғилик (худоси Анхра Ману) кучлари ўртасидаги курашдир. Китобда инсон хўжалик фаолиятида табиий муҳит билан чамбарчас боғлиқ деб уқтирилади, аммо инсонга алоҳида эътибор берилади. Инсонга танлаш ҳуқуқи берилган бўлиб, у Яхшилик ѐки Ёмонлик томонларни олиши ва шунга мос ҳаракат қилиши кераклиги айтилади. Яхшилик одамнинг фаолияти яхши ғоя, яхши сўз ва яхши ишлар билан боғланган бўлиши керак. Моддий бойликларни кўпайтириш ѐруғ дунѐдаги яхши ишларнинг асосийси ҳисобланган. Шу сабабли «Авесто» матнларида натурал-хўжалик фаолияти кенг тарғиб этилиши ва амалий маслаҳатлар берилиши тасодиф эмас.
Авестода «Ўз ҳаѐти давомида гўзаллик ва яхшилик, нур ва қувонч йўлида ҳизмат қилган одам парсо ва ҳақгўй, пок ва адолатли бўлиб, меҳмонларни беғараз кутган. Хотинини севиб, ерни, молларни парвариш қилган, одамларнинг молу мулкига кўз олайтирмаган, табиатни асраб-авайлаб ундан завқ олгани учун унинг жони ҳам битмас-туганмас роҳат ва фароғатга бурканади» деб ѐзилади. Қадимги Хитойдаги иқтисодий ғоялар м.а. VI-III асрларда шаклланган. Бу мамлакатдаги дастлабки қулдорлик давлатлари э.а. II минг йилликда пайдо бўлган. Конфуцийлик ғояси муҳимдир. Унинг муаллифи Конфуций ѐки Кун- Цзи (м.а. 551-478 йй.) «Лунь юй» тўпламида («Сухбатлар ва мулоҳазалар») ўз ғояларини жамлаган. Олим келажак ривожини ўтмишдан излайди. Шу даврда обрўси пасайган зодагонларнинг манфаатини ҳимоя қилади (бу ғоялар кейинчалик Кен-Цзи (м.а.312-289 йй.), Сюнь-Цзи (313-278 йй.) ва бошқалар томонидан давом эттирилган). Ёшларнинг қарияларга ҳурмати, уларга қарши чикмаслик ғояси асос қилиб олинган. Давлат бу катта оила, подшо эса «халқлар отаси»дир, бойликлар нисбатан текис тақсимланиши керак, солиқларни меъѐрида сақлаш, ер ишларини яхши бажариш, ҳаммани ўз вазифаларини бажонидил ато этиши зарур дейилади («Халқлар отаси» тушунчасининг ибтидосига эътибор беринг). Бу ғоялар Хитойдаги муҳим иқтисодий ўзгаришлар даврига тўғри келади. Темир қуроллар туфайли деҳқончилик ва ҳунармандчилик ривож топди, товар-пул муносабатлари усди, савдо-сотиқ кучайди. Синфий муносабатлар кескинлашди. Шу шароитда конфуцийлик ижтимоий, аҳлоқ ва ҳуқуқ доирасида табиий ҳуқуқ назариясини илгари сурди. Мамлакатдаги аристократия ва халқ ўртасида вужудга келган қулдорлик ва хусусий мулк ҳимоя қилинади. Конфуций «буюк жамоа мулки» (деҳқонлар жамоаси) ва хусусий эгалик (қулдорлар мулки)ни фарқлайди, сўнггисини кўпроқ қўллайди. Жамиятнинг турли қатламлари худо томонидан белгиланганлигини таъкидлайди ва уни табиий хол, дейди. Бойликнинг манбаи меҳнат бўлиб, ҳоқимлар бойлиги халқ бойлигига асосланади. У халқ хисобига қулдорлар
Авестода «Ўз ҳаѐти давомида гўзаллик ва яхшилик, нур ва қувонч йўлида ҳизмат қилган одам парсо ва ҳақгўй, пок ва адолатли бўлиб, меҳмонларни беғараз кутган. Хотинини севиб, ерни, молларни парвариш қилган, одамларнинг молу мулкига кўз олайтирмаган, табиатни асраб-авайлаб ундан завқ олгани учун унинг жони ҳам битмас-туганмас роҳат ва фароғатга бурканади» деб ѐзилади. Қадимги Хитойдаги иқтисодий ғоялар м.а. VI-III асрларда шаклланган. Бу мамлакатдаги дастлабки қулдорлик давлатлари э.а. II минг йилликда пайдо бўлган. Конфуцийлик ғояси муҳимдир. Унинг муаллифи Конфуций ѐки Кун- Цзи (м.а. 551-478 йй.) «Лунь юй» тўпламида («Сухбатлар ва мулоҳазалар») ўз ғояларини жамлаган. Олим келажак ривожини ўтмишдан излайди. Шу даврда обрўси пасайган зодагонларнинг манфаатини ҳимоя қилади (бу ғоялар кейинчалик Кен-Цзи (м.а.312-289 йй.), Сюнь-Цзи (313-278 йй.) ва бошқалар томонидан давом эттирилган). Ёшларнинг қарияларга ҳурмати, уларга қарши чикмаслик ғояси асос қилиб олинган. Давлат бу катта оила, подшо эса «халқлар отаси»дир, бойликлар нисбатан текис тақсимланиши керак, солиқларни меъѐрида сақлаш, ер ишларини яхши бажариш, ҳаммани ўз вазифаларини бажонидил ато этиши зарур дейилади («Халқлар отаси» тушунчасининг ибтидосига эътибор беринг). Бу ғоялар Хитойдаги муҳим иқтисодий ўзгаришлар даврига тўғри келади. Темир қуроллар туфайли деҳқончилик ва ҳунармандчилик ривож топди, товар-пул муносабатлари усди, савдо-сотиқ кучайди. Синфий муносабатлар кескинлашди. Шу шароитда конфуцийлик ижтимоий, аҳлоқ ва ҳуқуқ доирасида табиий ҳуқуқ назариясини илгари сурди. Мамлакатдаги аристократия ва халқ ўртасида вужудга келган қулдорлик ва хусусий мулк ҳимоя қилинади. Конфуций «буюк жамоа мулки» (деҳқонлар жамоаси) ва хусусий эгалик (қулдорлар мулки)ни фарқлайди, сўнггисини кўпроқ қўллайди. Жамиятнинг турли қатламлари худо томонидан белгиланганлигини таъкидлайди ва уни табиий хол, дейди. Бойликнинг манбаи меҳнат бўлиб, ҳоқимлар бойлиги халқ бойлигига асосланади. У халқ хисобига қулдорлар
бойлиги ортиши тарафдори эди, халқни кўпроқ ишлаб, камроқ истеъмол қилишга чакирди. Сюнь-Цзи давлатнинг иқтисодий жиҳатдан кучайиши тарафдори эди, одамларнинг бойликка интилишини қораламаган (улар қонун асосида иш юритишса бас). Аммо инсон бир вақтнинг ўзида кўп касб эгаси бўла олмайди, деган фикр пайдо бўлди, яъни олим меҳнат тақсимоти зарурлиги ғоясини илгари суради (бу жуда муҳимдир). Давлатнинг иқтисодий сиѐсати учта асосий тамойилга асосланиши керак: 1. Ҳаражатларни иқтисод қилиш, яъни тежаб-тергаб сарфлаш; 2. Халқ тўқлигини таъминлаш; 3. Ортиқча маҳсулотларни сақлаш зарурлиги. Етарлича таъминот тамойили инсоннинг жамиятдаги ўрнига боғлиқ ҳолда белгиланган (яъни синфийлик тамойили мавжуд). Эксплуатация қуллаб- қувватланади, жамиятда ҳамманинг ўз аниқ жойи бўлиши керак, дейилган, яъни ҳукмдор, тобеъ, ота, ўғил. Бошқариш маълум қонун асосида эмас, балки оддий одат бўйича бўлиши, оғир солиқ ва мажбуриятлар бўлмаслиги таъкидланади. Милоддан аввалги VI-III асрларда легистлар (қонуний дегани) оқими пайдо бўлди, улар бошқаришни аниқ қонунлар асосида (оддий одатларга қарши) олиб бориш тарафдори эдилар (намояндалари Цзи-Чап, Ли-Куй), марказий давлат кучли, мамлакат эса ягона бирлашган бўлишини қуллаб- қувватлашган. Легистлар (Шан Ян) айниқса қишлоқ хўжалиги, деҳқончилик, дончиликни ривожлантиришга алоҳида эътибор беришган. Дон масаласини ҳал этиш бош масала деб билинган. Шан Яннинг фикрича, давлат равнақи учун икки масалани хал этиш зарур: дон ва уруш (атрофдаги ерларни босиб олиш). Деҳқонлар рўйхатини ўтказиш, қонун йўли билан йиғилган дон миқдорига боғлиқ ягона солиқ тизимини киритиш таклиф этилади. Қонун йўли билан турли «ишѐқмаслар»ни «ерга қайтариш», яъни деҳқончилик билан шуғулланишга, меҳнат қилишга мажбур этиш сиѐсатини қўллаш керак деганлар (Хитойдаги 1960 йиллар давомида рўй берган маданий инқилоб
бойлиги ортиши тарафдори эди, халқни кўпроқ ишлаб, камроқ истеъмол қилишга чакирди. Сюнь-Цзи давлатнинг иқтисодий жиҳатдан кучайиши тарафдори эди, одамларнинг бойликка интилишини қораламаган (улар қонун асосида иш юритишса бас). Аммо инсон бир вақтнинг ўзида кўп касб эгаси бўла олмайди, деган фикр пайдо бўлди, яъни олим меҳнат тақсимоти зарурлиги ғоясини илгари суради (бу жуда муҳимдир). Давлатнинг иқтисодий сиѐсати учта асосий тамойилга асосланиши керак: 1. Ҳаражатларни иқтисод қилиш, яъни тежаб-тергаб сарфлаш; 2. Халқ тўқлигини таъминлаш; 3. Ортиқча маҳсулотларни сақлаш зарурлиги. Етарлича таъминот тамойили инсоннинг жамиятдаги ўрнига боғлиқ ҳолда белгиланган (яъни синфийлик тамойили мавжуд). Эксплуатация қуллаб- қувватланади, жамиятда ҳамманинг ўз аниқ жойи бўлиши керак, дейилган, яъни ҳукмдор, тобеъ, ота, ўғил. Бошқариш маълум қонун асосида эмас, балки оддий одат бўйича бўлиши, оғир солиқ ва мажбуриятлар бўлмаслиги таъкидланади. Милоддан аввалги VI-III асрларда легистлар (қонуний дегани) оқими пайдо бўлди, улар бошқаришни аниқ қонунлар асосида (оддий одатларга қарши) олиб бориш тарафдори эдилар (намояндалари Цзи-Чап, Ли-Куй), марказий давлат кучли, мамлакат эса ягона бирлашган бўлишини қуллаб- қувватлашган. Легистлар (Шан Ян) айниқса қишлоқ хўжалиги, деҳқончилик, дончиликни ривожлантиришга алоҳида эътибор беришган. Дон масаласини ҳал этиш бош масала деб билинган. Шан Яннинг фикрича, давлат равнақи учун икки масалани хал этиш зарур: дон ва уруш (атрофдаги ерларни босиб олиш). Деҳқонлар рўйхатини ўтказиш, қонун йўли билан йиғилган дон миқдорига боғлиқ ягона солиқ тизимини киритиш таклиф этилади. Қонун йўли билан турли «ишѐқмаслар»ни «ерга қайтариш», яъни деҳқончилик билан шуғулланишга, меҳнат қилишга мажбур этиш сиѐсатини қўллаш керак деганлар (Хитойдаги 1960 йиллар давомида рўй берган маданий инқилоб
даврида шу сиѐсат амалга оширилди). Ундан ташқари қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан савдо қилишни қатъий чеклаш ҳам талаб қилинган (гўѐки савдогарлар бундан катта фойда олишлари мумкин). Савдогарлар савдони ташлаб, деҳқончиликка интилишлари керак. Эркин соҳибкорлик тақиқланган, умумий ер эгалиги ва жавобгарлик жорий этилган (м.а. 351 й.) «Гуан-Цзи» (м.а. IV а.) асарида ҳам хўжаликни давлат томонидан тартибга солишнинг тизимлари анча мукаммал баѐн этилган. Бунда легистлардан фарқли, товар-пул муносабатларини чеклашга интилмасдан, бу муносабатларни ўрганиб, ундан хўжаликни барқарорлаштиришда маълум механизм сифатида фойдаланиш таклиф этилади. Халқ хўжалигини барқарор сақлаш учун товарлар баҳоларини ушлаб туриш ғояси илгари сурилади. Давлат ҳоқими нон, пул, металлни тартибга солиш йўлини қулида сақласа, мамлакат ривожи нисбатан текис боради, дейилган. Бу асарда ҳам аграр соҳа, айниқса дончиликка алоҳида урғу берилган. Агар легистлар ҳунармандчилик, айниқса савдони бефойда соҳа деб ҳисоблаган бўлсалар, бу асарда эса ўша соҳаларга ҳам ижобий баҳо берилган. «Ерни бошқариш» учун давлат ернинг табиий хусусиятларини яхши билиши керак. Ер майдонлари нисбатан текис тақсимланиши зарур, деҳқонларни иш қизиган даврда бошқа юмушларга жалб этмаслик, солиқ тизими шароитига қараб (ер унумига боғлиқ равишда) бўлиши таклиф этилган. Бу ерда гап Ер кадастрини тузиш тўғрисида боради, яъни бу ишда ҳисоб-китоб бўлиши қайд этилади. Асарда ер ва сув (тоғ ва денгиз) ларни давлат ихтиѐрига ўтказиш ва улардан даромад йўлида фойдаланиш, баҳоларни тартибга солиш йўли ва бошқа кўпгина иқтисодий ғоялар илгари сурилади. Бу ғоялар амалда ҳам қўлланилди ва яхши самара берди. Қадимги Хитой ижтимоий ҳаѐтида даосизм (айнан - йўл) ғоялари алоҳида ўринни эгаллайди, унинг асосчиси Ляо-Цзи бўлиб, Конфуций даврида яшаб, ижод этган (м.а. IV-III асрлар). У тақиқловчи қонунларга амал қилмасликни таклиф этди, қонунлар кўплиги туфайли «халқ камбағаллашмоқда», деган эди у. Даосизм ғоялари конфуцийликка қарама-
даврида шу сиѐсат амалга оширилди). Ундан ташқари қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан савдо қилишни қатъий чеклаш ҳам талаб қилинган (гўѐки савдогарлар бундан катта фойда олишлари мумкин). Савдогарлар савдони ташлаб, деҳқончиликка интилишлари керак. Эркин соҳибкорлик тақиқланган, умумий ер эгалиги ва жавобгарлик жорий этилган (м.а. 351 й.) «Гуан-Цзи» (м.а. IV а.) асарида ҳам хўжаликни давлат томонидан тартибга солишнинг тизимлари анча мукаммал баѐн этилган. Бунда легистлардан фарқли, товар-пул муносабатларини чеклашга интилмасдан, бу муносабатларни ўрганиб, ундан хўжаликни барқарорлаштиришда маълум механизм сифатида фойдаланиш таклиф этилади. Халқ хўжалигини барқарор сақлаш учун товарлар баҳоларини ушлаб туриш ғояси илгари сурилади. Давлат ҳоқими нон, пул, металлни тартибга солиш йўлини қулида сақласа, мамлакат ривожи нисбатан текис боради, дейилган. Бу асарда ҳам аграр соҳа, айниқса дончиликка алоҳида урғу берилган. Агар легистлар ҳунармандчилик, айниқса савдони бефойда соҳа деб ҳисоблаган бўлсалар, бу асарда эса ўша соҳаларга ҳам ижобий баҳо берилган. «Ерни бошқариш» учун давлат ернинг табиий хусусиятларини яхши билиши керак. Ер майдонлари нисбатан текис тақсимланиши зарур, деҳқонларни иш қизиган даврда бошқа юмушларга жалб этмаслик, солиқ тизими шароитига қараб (ер унумига боғлиқ равишда) бўлиши таклиф этилган. Бу ерда гап Ер кадастрини тузиш тўғрисида боради, яъни бу ишда ҳисоб-китоб бўлиши қайд этилади. Асарда ер ва сув (тоғ ва денгиз) ларни давлат ихтиѐрига ўтказиш ва улардан даромад йўлида фойдаланиш, баҳоларни тартибга солиш йўли ва бошқа кўпгина иқтисодий ғоялар илгари сурилади. Бу ғоялар амалда ҳам қўлланилди ва яхши самара берди. Қадимги Хитой ижтимоий ҳаѐтида даосизм (айнан - йўл) ғоялари алоҳида ўринни эгаллайди, унинг асосчиси Ляо-Цзи бўлиб, Конфуций даврида яшаб, ижод этган (м.а. IV-III асрлар). У тақиқловчи қонунларга амал қилмасликни таклиф этди, қонунлар кўплиги туфайли «халқ камбағаллашмоқда», деган эди у. Даосизм ғоялари конфуцийликка қарама-
қарши бўлиб, инсоният аввалги мажбуриятларидан воз кечиши, оддий табиий ҳаѐтга қайтиши керак, деган фикрни илгари суради. Бу ғояга кўра инсон ибтидоий даврга кайтиши, янги меҳнат қуролларидан фойдаланмаслиги керак. Кўриниб турибдики, унда реакционлик элементлари бор, аммо бу ғояда халқ оммасининг норозилиги ҳам акс этган, чунки цивилизация ютуқлари эксплуатация манфаатларига ҳам ҳизмат килаѐтган эди. Бунда курашдан воз кечиш, давлатнинг халқ ҳаѐтига аралашувини инкор этиш фикрлари устун келган. 2. АНТИК ДУНЁ ИҚТИСОДИЙ ҚАРАШЛАРИ Антик дунѐ мамлакатларида қулдорлик классик шаклда ривож топди ва м.а. II-I минг йилликлар даврида шаклланди. Қадимги Греция (Юнонистон) да ижтимоий-иқтисодий ҳаѐтнинг ҳамма жабҳаларида қулдорлик бевосита ишлаб чиқарувчиларни эксплуатация қилишнинг асосий шаклига айланган эди. Ишлаб чиқариш асосан қулдорлик муносабатларига асосланиб олиб борилди, қул асосий ишлаб чиқарувчи куч ҳисобланган (Шарқ билан солиштиринг). Милоддан аввалги VII-VI асрларда полис (шаҳар) системаси шаклланиб бўлгач, қулчилик кенг тус олади, уруғчилик мулки хусусий мулкчилик томонидан сиқиб чиқарилади, савдо, судхурлик тез ривожланади. Солон (м.а. 640/635-559 йй.) ислоҳотлари пул хўжалигининг афзаллигини кўрсатиб берди (м.а. 594 й.). Ислоҳот туфайли қулни қарзга бериш тақиқланди. Афинада Перикл (м.а. 444/443-429 йй.) томонидан олиб борилган ишлар муҳим ахамият касб этди. Қурилиш, ҳунармандчилик, савдо ўсди. Шу даврда фуқаролар ва фуқаро бўлмаган аҳолини бир-бирига қарама-қарши қуядиган қонунлар қабул қилинди. Бу ишлар қулларни ҳунармандчилик ва савдо соҳаларида беаѐв эксплуатация қилиш, савдо ва пул хўжалигини ривожлантириш ҳисобига амалга оширилди.
қарши бўлиб, инсоният аввалги мажбуриятларидан воз кечиши, оддий табиий ҳаѐтга қайтиши керак, деган фикрни илгари суради. Бу ғояга кўра инсон ибтидоий даврга кайтиши, янги меҳнат қуролларидан фойдаланмаслиги керак. Кўриниб турибдики, унда реакционлик элементлари бор, аммо бу ғояда халқ оммасининг норозилиги ҳам акс этган, чунки цивилизация ютуқлари эксплуатация манфаатларига ҳам ҳизмат килаѐтган эди. Бунда курашдан воз кечиш, давлатнинг халқ ҳаѐтига аралашувини инкор этиш фикрлари устун келган. 2. АНТИК ДУНЁ ИҚТИСОДИЙ ҚАРАШЛАРИ Антик дунѐ мамлакатларида қулдорлик классик шаклда ривож топди ва м.а. II-I минг йилликлар даврида шаклланди. Қадимги Греция (Юнонистон) да ижтимоий-иқтисодий ҳаѐтнинг ҳамма жабҳаларида қулдорлик бевосита ишлаб чиқарувчиларни эксплуатация қилишнинг асосий шаклига айланган эди. Ишлаб чиқариш асосан қулдорлик муносабатларига асосланиб олиб борилди, қул асосий ишлаб чиқарувчи куч ҳисобланган (Шарқ билан солиштиринг). Милоддан аввалги VII-VI асрларда полис (шаҳар) системаси шаклланиб бўлгач, қулчилик кенг тус олади, уруғчилик мулки хусусий мулкчилик томонидан сиқиб чиқарилади, савдо, судхурлик тез ривожланади. Солон (м.а. 640/635-559 йй.) ислоҳотлари пул хўжалигининг афзаллигини кўрсатиб берди (м.а. 594 й.). Ислоҳот туфайли қулни қарзга бериш тақиқланди. Афинада Перикл (м.а. 444/443-429 йй.) томонидан олиб борилган ишлар муҳим ахамият касб этди. Қурилиш, ҳунармандчилик, савдо ўсди. Шу даврда фуқаролар ва фуқаро бўлмаган аҳолини бир-бирига қарама-қарши қуядиган қонунлар қабул қилинди. Бу ишлар қулларни ҳунармандчилик ва савдо соҳаларида беаѐв эксплуатация қилиш, савдо ва пул хўжалигини ривожлантириш ҳисобига амалга оширилди.
Қулчилик ўз табиатига кўра инсонга ѐт, у мажбурийликни талаб этган, оқибатда маълум даврдан инқирозга учрай бошлаган. Шу даврда иқтисодий ғоялар тобора реакционлашиб, давлатни, аристократияни ҳимоя қилиш, натурал хўжаликни ѐқлаш йўлини танлайди, яъни синфий ҳарактерга эга бўла боради. Бу йўналиш Ксенофонт (тахминан м.а. 430-354 йй.), Платон (Афлотун, тахминан м.а. 427-347 йй.), Аристотель (Арасту, м.а. 384-322 йй.)ларнинг иқтисодий қарашларида яққол намоѐн бўлди. «Экономия» сўзи («ойкономия»: - «ойкос» - уй, хўжалик ва «номос» - қонун, қоида) том маънода уй хўжалиги тўғрисида қоида мазмунига эга бўлиб, Ксенофонтнинг махсус асарининг сарлавҳаси бўлган. Ксенофонт қулдорлар мафкурасининг ҳимоячиси ҳисобланади, қулчиликни табиий, объектив жараѐн деб баҳолайди, қул меҳнатига асосланган натурал хўжаликни улуғлайди. У айниқса қишлоқ хўжалиги, деҳқончиликни фаровонлик манбаи деб билган. Деҳқончилик туфайли одамлар ўзларига ҳаѐт учун керакли ҳамма нарсани оладилар. Далада ишлаш соғлик учун ҳам фойдали (тоза ҳаво), ҳам иқтисодий наф келтиради (физиократизм). У раҳбарлар ва ижрочилар меҳнатини фарқлайди. Унингча ижрочилар жисмоний меҳнат билан шуғулланадилар. Рахбарлар меҳнати билан эркин одамлар, жисмоний меҳнат билан эса қуллар банд бўлишлари керак. Хўжалик фаолияти давомида фойдали буюмлар, яъни истеъмол қийматлари яратилади. Қадимги юнон олимлари ичида биринчи бўлиб, меҳнат тақсимотининг аҳамиятини тушунди, кўпроқ, ортиқча фойда олиш, «хўжаликни бойитиш» учун қуллар талабини имкон борича камроқ қондиришни тавсия этган. Меҳнат тақсимоти билан бозор катталиги, маҳсулотнинг алмашув қиймати орасида узвий боғланиш борлигига эътибор берган. Пулнинг муомала воситасидан ташқари, капитал сифатида жамғариш функциясини ҳам тан олган (пулнинг бошқа функциялари инкор этилади).
Қулчилик ўз табиатига кўра инсонга ѐт, у мажбурийликни талаб этган, оқибатда маълум даврдан инқирозга учрай бошлаган. Шу даврда иқтисодий ғоялар тобора реакционлашиб, давлатни, аристократияни ҳимоя қилиш, натурал хўжаликни ѐқлаш йўлини танлайди, яъни синфий ҳарактерга эга бўла боради. Бу йўналиш Ксенофонт (тахминан м.а. 430-354 йй.), Платон (Афлотун, тахминан м.а. 427-347 йй.), Аристотель (Арасту, м.а. 384-322 йй.)ларнинг иқтисодий қарашларида яққол намоѐн бўлди. «Экономия» сўзи («ойкономия»: - «ойкос» - уй, хўжалик ва «номос» - қонун, қоида) том маънода уй хўжалиги тўғрисида қоида мазмунига эга бўлиб, Ксенофонтнинг махсус асарининг сарлавҳаси бўлган. Ксенофонт қулдорлар мафкурасининг ҳимоячиси ҳисобланади, қулчиликни табиий, объектив жараѐн деб баҳолайди, қул меҳнатига асосланган натурал хўжаликни улуғлайди. У айниқса қишлоқ хўжалиги, деҳқончиликни фаровонлик манбаи деб билган. Деҳқончилик туфайли одамлар ўзларига ҳаѐт учун керакли ҳамма нарсани оладилар. Далада ишлаш соғлик учун ҳам фойдали (тоза ҳаво), ҳам иқтисодий наф келтиради (физиократизм). У раҳбарлар ва ижрочилар меҳнатини фарқлайди. Унингча ижрочилар жисмоний меҳнат билан шуғулланадилар. Рахбарлар меҳнати билан эркин одамлар, жисмоний меҳнат билан эса қуллар банд бўлишлари керак. Хўжалик фаолияти давомида фойдали буюмлар, яъни истеъмол қийматлари яратилади. Қадимги юнон олимлари ичида биринчи бўлиб, меҳнат тақсимотининг аҳамиятини тушунди, кўпроқ, ортиқча фойда олиш, «хўжаликни бойитиш» учун қуллар талабини имкон борича камроқ қондиришни тавсия этган. Меҳнат тақсимоти билан бозор катталиги, маҳсулотнинг алмашув қиймати орасида узвий боғланиш борлигига эътибор берган. Пулнинг муомала воситасидан ташқари, капитал сифатида жамғариш функциясини ҳам тан олган (пулнинг бошқа функциялари инкор этилади).
Платон (Афлотун) «Давлат» ва «Конунлар» асарларида идеал давлат қандай бўлиши кераклигини очиб бермоқчи бўлди. Унингча бу даврда хусусий мулк ва эркин хўжалик ташаббусига ўрин йўқ. У аҳолини уч тоифага ажратган: 1. Файласуфлар - давлатни бошқарувчилар; 2. Ҳарбийлар - давлатни бошқариш аппаратининг бир қисми бўлиб, улар бирор мулк эгаси бўлиш ҳуқуқига эга эмас, истеъмол қилиш эса ижтимоий ҳарактерга эга бўлиши керак. 3. «Қора» тоифа - деҳқон, ҳунарманд ва савдогарлардан бўлиб, улар мулк эгаси бўлиши керак. Бу олимнинг меҳнат тақсимоти, товар, пул ва савдогарларнинг ажралиб чиқиши ўртасидаги алоқадорлик тўғрисидаги фикрини ўша давр учун буюк кашфиѐт деб баҳолаш мумкин. Аммо Афлотун қулчиликка асосланган натурал хўжаликни ҳимоя қилди, пул функциясини муомала доирасидагина деб билишга ҳаракат қилди, пулни жамиятдаги душманликнинг бош сабабчиси деб билди; у судхўрлик операцияларини инкор этди ва баҳоларни меъѐрда сақлаш йўли билан савдогарларнинг фойдасини чегаралашни талаб қилди. Афлотун қулларни фуқаролар деб тан олмади ва уларни бирор тоифага киритмади (демак, улар мулк эгаси ҳам бўлиши мумкин эмас). Қуллар майда ишлаб чиқарувчилар ва савдогарлар билан бирга 2-тоифа аҳлининг чекланмаган талаб-эхтиѐжларини тўла-тўкис қондиришлари керак эди. Шундай қилиб, Афлотун ўзининг идеал, яъни бекаму-кўст давлатини барпо этар экан, қулчиликни абадий сақлаш тарафдори эди. Аристотель қадимги Грециядаги қулдорларнинг энг йирик мафкурачиси эди. Уни жаҳонгир Искандар Зулқарнайннинг тарбиячиси ва ўқитувчиси эканлигини алоҳида таъкидлаб ўтмоқчимиз. Аввал Македонияда яшаган олим, кейин Афинага кўчиб ўтган. Олимнинг иқтисодий ғоялари «Никомахов аҳлоқи» ва «Сиёсат» китобларида мавжуд. У «Қул - тирик қурол, қандайдир тирик мулк» деган эди. Унинг фикрича, жамиятнинг қулдор ва қулларга бўлиниши - бу табиий ва қонуний аҳвол бўлиб, одамларнинг табиатан турли-туманлигидандир. У «ҳақиқий бойлик» (қиймат) ни тан олган,
Платон (Афлотун) «Давлат» ва «Конунлар» асарларида идеал давлат қандай бўлиши кераклигини очиб бермоқчи бўлди. Унингча бу даврда хусусий мулк ва эркин хўжалик ташаббусига ўрин йўқ. У аҳолини уч тоифага ажратган: 1. Файласуфлар - давлатни бошқарувчилар; 2. Ҳарбийлар - давлатни бошқариш аппаратининг бир қисми бўлиб, улар бирор мулк эгаси бўлиш ҳуқуқига эга эмас, истеъмол қилиш эса ижтимоий ҳарактерга эга бўлиши керак. 3. «Қора» тоифа - деҳқон, ҳунарманд ва савдогарлардан бўлиб, улар мулк эгаси бўлиши керак. Бу олимнинг меҳнат тақсимоти, товар, пул ва савдогарларнинг ажралиб чиқиши ўртасидаги алоқадорлик тўғрисидаги фикрини ўша давр учун буюк кашфиѐт деб баҳолаш мумкин. Аммо Афлотун қулчиликка асосланган натурал хўжаликни ҳимоя қилди, пул функциясини муомала доирасидагина деб билишга ҳаракат қилди, пулни жамиятдаги душманликнинг бош сабабчиси деб билди; у судхўрлик операцияларини инкор этди ва баҳоларни меъѐрда сақлаш йўли билан савдогарларнинг фойдасини чегаралашни талаб қилди. Афлотун қулларни фуқаролар деб тан олмади ва уларни бирор тоифага киритмади (демак, улар мулк эгаси ҳам бўлиши мумкин эмас). Қуллар майда ишлаб чиқарувчилар ва савдогарлар билан бирга 2-тоифа аҳлининг чекланмаган талаб-эхтиѐжларини тўла-тўкис қондиришлари керак эди. Шундай қилиб, Афлотун ўзининг идеал, яъни бекаму-кўст давлатини барпо этар экан, қулчиликни абадий сақлаш тарафдори эди. Аристотель қадимги Грециядаги қулдорларнинг энг йирик мафкурачиси эди. Уни жаҳонгир Искандар Зулқарнайннинг тарбиячиси ва ўқитувчиси эканлигини алоҳида таъкидлаб ўтмоқчимиз. Аввал Македонияда яшаган олим, кейин Афинага кўчиб ўтган. Олимнинг иқтисодий ғоялари «Никомахов аҳлоқи» ва «Сиёсат» китобларида мавжуд. У «Қул - тирик қурол, қандайдир тирик мулк» деган эди. Унинг фикрича, жамиятнинг қулдор ва қулларга бўлиниши - бу табиий ва қонуний аҳвол бўлиб, одамларнинг табиатан турли-туманлигидандир. У «ҳақиқий бойлик» (қиймат) ни тан олган,
уни истеъмол қийматларининг йиғиндиси деб билган ва бу билан боғлиқ фаолиятни иқтисодиѐтга тегишли соҳа деб билган. Қулдорлик хўжалигини мустаҳкамлаш учун ўртача таъминланган қулдорлар синфини юксалтириш керак, бунинг учун давлат томонидан одил алмашинувни таъминлаш зарур. Олим масалани аҳлокий равишда ҳал этишга уринса-да, биринчи марта алмашув қийматини таҳлил этди ва қийматнинг меҳнат назарияси куртакларини яратди. Товарларнинг алмашув қиймати товар баҳосининг яратилиш шакли эканлигини тушуниб етди. К.Маркснинг формулаларини қўллайдиган бўлсак, Т-Т муносабати Т-П-Т га айланади ва 5 та «ложа» 1 уйга ѐки маълум микдордаги пулга тенглаштирилиши мумкин. Платонга нисбатан Аристотель пулнинг моҳиятини кенгроқ ва чуқурроқ англаб етди. Аммо у товар ишлаб чиқаришининг ривожланмаганлиги ва қийматни тўла тушунмаганлиги туфайли товарлар пул туфайли бир-бири билан солиштирилиши мумкин деган хато хулосага келди. Натурал хўжалик тарафдори бўлган олим муомаланинг Т-П-Т шаклинигина тан олган (талабни қондиришга мўлжалланган ҳолат), савдо ва судхўрлик табиатга зид бўлиб, буларни пул қилиш санъатига хос нарса деб билган ва уни хрематистикага тегишли деган. Аристотель учун идеал (бекаму-кўст) хўжалик - бу унча катта бўлмаган деҳқончилик хўжалиги (унда албатта қуллар ишлаган) бўлиб, у деярли керакли барча маҳсулотни яратувчи (натурал хўжалик) бўлиши шарт эди. Айрим етишмаган нарсаларни эса қўшнилардан «одил алмашув» асосида олиш керак. Бу олимнинг хизмати шундаки, у биринчилардан иқтисодиѐтнинг айрим категорияларини берди ва маълум даражада улар ўртасидаги ўзаро боғланишни аниқлади. Аристотелнинг иқтисодий тизими билан А.Смитнинг «Халқлар бойлиги» асаридаги фикрлар ҳамоханглигини қуриш, қиймат қонунининг ҳосил бўлиши механизмини тушуниш мумкин. Қиймат (қиммат) иқтисодиѐтнинг асосий категорияси ҳисобланади. Тарихан уни талқин этишда икки йўналиш бор. Биринчи йўналишда товар қиймати объектив бўлиб, унинг манбаи шу товарни ишлаб чиқариш учун
уни истеъмол қийматларининг йиғиндиси деб билган ва бу билан боғлиқ фаолиятни иқтисодиѐтга тегишли соҳа деб билган. Қулдорлик хўжалигини мустаҳкамлаш учун ўртача таъминланган қулдорлар синфини юксалтириш керак, бунинг учун давлат томонидан одил алмашинувни таъминлаш зарур. Олим масалани аҳлокий равишда ҳал этишга уринса-да, биринчи марта алмашув қийматини таҳлил этди ва қийматнинг меҳнат назарияси куртакларини яратди. Товарларнинг алмашув қиймати товар баҳосининг яратилиш шакли эканлигини тушуниб етди. К.Маркснинг формулаларини қўллайдиган бўлсак, Т-Т муносабати Т-П-Т га айланади ва 5 та «ложа» 1 уйга ѐки маълум микдордаги пулга тенглаштирилиши мумкин. Платонга нисбатан Аристотель пулнинг моҳиятини кенгроқ ва чуқурроқ англаб етди. Аммо у товар ишлаб чиқаришининг ривожланмаганлиги ва қийматни тўла тушунмаганлиги туфайли товарлар пул туфайли бир-бири билан солиштирилиши мумкин деган хато хулосага келди. Натурал хўжалик тарафдори бўлган олим муомаланинг Т-П-Т шаклинигина тан олган (талабни қондиришга мўлжалланган ҳолат), савдо ва судхўрлик табиатга зид бўлиб, буларни пул қилиш санъатига хос нарса деб билган ва уни хрематистикага тегишли деган. Аристотель учун идеал (бекаму-кўст) хўжалик - бу унча катта бўлмаган деҳқончилик хўжалиги (унда албатта қуллар ишлаган) бўлиб, у деярли керакли барча маҳсулотни яратувчи (натурал хўжалик) бўлиши шарт эди. Айрим етишмаган нарсаларни эса қўшнилардан «одил алмашув» асосида олиш керак. Бу олимнинг хизмати шундаки, у биринчилардан иқтисодиѐтнинг айрим категорияларини берди ва маълум даражада улар ўртасидаги ўзаро боғланишни аниқлади. Аристотелнинг иқтисодий тизими билан А.Смитнинг «Халқлар бойлиги» асаридаги фикрлар ҳамоханглигини қуриш, қиймат қонунининг ҳосил бўлиши механизмини тушуниш мумкин. Қиймат (қиммат) иқтисодиѐтнинг асосий категорияси ҳисобланади. Тарихан уни талқин этишда икки йўналиш бор. Биринчи йўналишда товар қиймати объектив бўлиб, унинг манбаи шу товарни ишлаб чиқариш учун
сарфланган меҳнат миқдори ҳисобланади. Иккинчи йўналишда қиймат тушунчаси субъектив нарса бўлиб, одамлар томонидан товарнинг фойдалилиги бошқа бирон фойдалилик билан солиштириш туфайли юзага келади (маржинализм). Аристотелнинг ғояларида иккала йўналиш куртаклари мавжуд. У қиймат қонуни муаммосини қўяди, лекин унга тўла жавоб топа олмайди. У алмашувда товар қийматлари тенглаштирилишини кўради. «Никомахов ахлоки» асарида у шундай фикр юритади: «Жамият икки врачдангина ташкил бўлмайди, балки врач ва деҳқондан, умуман бир хил ва тенг бўлмаганлардан ташкил топади. Ана шундай одамларни бир-бирига тенглаштириш зарур. Шунинг учун алмашувга учрайдиган барча нарсаларни тенглаштириш, солиштириш зарур. Хуллас, ҳамма нарса бирор нарса билан улчаниши керак. Этикдўз маҳсулотининг деҳқон маҳсулотига, деҳқон маҳсулотининг этикдўз маҳсулотига бўлган тўғри муносабати, тўғри тенгламаси топилиши керак». Лекин ўша нарса нима эканлиги айтилмайди. Саволга жавоб излаб у ўз фикрини шундай давом эттиради: «биз нима учун алмашамиз, чунки менга сенинг товаринг, сенга эса менинг товарим керак», деган оддий хулосага келади. Товарларнинг тенглиги пул туфайли амалга ошади, дейди у. Ҳамма нарса бирон нарса билан ўлчаниши керак. Бу аввало эҳтиѐж, у барча нарсани боғловчи асос. Эҳтиѐжни алмаштириш учун (одамлар келишуви билан) пул - чака пайдо бўлди. Аристотелнинг бу фикрида ҳозирги замон маржинализм ғоялари ѐтади, яъни товарларнинг фойдалилиги асосий ўринга чиқади. Бу олимнинг иқтисодиѐт (экономика) ни хрематистикага қарама-қарши қўйиши ҳарактерлидир. У ўйлаб топган «хрематистика» матни «хрема» сўзидан олинган бўлиб, мулк, эгалик мазмунига эга. Аристотель иқтисодиѐт (экономика) деганда ҳаѐт учун зарур бўлган маҳсулотлар (истеъмол қийматлари) ни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган табиий хўжалик фаолиятини тушунади (деҳқончилик, ҳунармандчилик ва майда савдо). Бу алмашувни ҳам ўз ичига олади, аммо зарур шахсий талаб-эҳтиѐжларни
сарфланган меҳнат миқдори ҳисобланади. Иккинчи йўналишда қиймат тушунчаси субъектив нарса бўлиб, одамлар томонидан товарнинг фойдалилиги бошқа бирон фойдалилик билан солиштириш туфайли юзага келади (маржинализм). Аристотелнинг ғояларида иккала йўналиш куртаклари мавжуд. У қиймат қонуни муаммосини қўяди, лекин унга тўла жавоб топа олмайди. У алмашувда товар қийматлари тенглаштирилишини кўради. «Никомахов ахлоки» асарида у шундай фикр юритади: «Жамият икки врачдангина ташкил бўлмайди, балки врач ва деҳқондан, умуман бир хил ва тенг бўлмаганлардан ташкил топади. Ана шундай одамларни бир-бирига тенглаштириш зарур. Шунинг учун алмашувга учрайдиган барча нарсаларни тенглаштириш, солиштириш зарур. Хуллас, ҳамма нарса бирор нарса билан улчаниши керак. Этикдўз маҳсулотининг деҳқон маҳсулотига, деҳқон маҳсулотининг этикдўз маҳсулотига бўлган тўғри муносабати, тўғри тенгламаси топилиши керак». Лекин ўша нарса нима эканлиги айтилмайди. Саволга жавоб излаб у ўз фикрини шундай давом эттиради: «биз нима учун алмашамиз, чунки менга сенинг товаринг, сенга эса менинг товарим керак», деган оддий хулосага келади. Товарларнинг тенглиги пул туфайли амалга ошади, дейди у. Ҳамма нарса бирон нарса билан ўлчаниши керак. Бу аввало эҳтиѐж, у барча нарсани боғловчи асос. Эҳтиѐжни алмаштириш учун (одамлар келишуви билан) пул - чака пайдо бўлди. Аристотелнинг бу фикрида ҳозирги замон маржинализм ғоялари ѐтади, яъни товарларнинг фойдалилиги асосий ўринга чиқади. Бу олимнинг иқтисодиѐт (экономика) ни хрематистикага қарама-қарши қўйиши ҳарактерлидир. У ўйлаб топган «хрематистика» матни «хрема» сўзидан олинган бўлиб, мулк, эгалик мазмунига эга. Аристотель иқтисодиѐт (экономика) деганда ҳаѐт учун зарур бўлган маҳсулотлар (истеъмол қийматлари) ни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган табиий хўжалик фаолиятини тушунади (деҳқончилик, ҳунармандчилик ва майда савдо). Бу алмашувни ҳам ўз ичига олади, аммо зарур шахсий талаб-эҳтиѐжларни
қондириш чегарасидан чиқмаслиги керак. Бу фаолият чегаралари ҳам табиий соҳа бўлиб, инсоннинг онгли шахсий истеъмоли доирасида бўлиши керак. Хрематистика эса (амалиѐтда кам қўлланилади) «мулк орттириш санъати», яъни айниқса пул шаклида фойда орттириш, бойлик (пул) тўплашга йўналтирилган фаолиятдир. Бошқача айтганда, хрематистика - бу капитал қўйиш, судхўрлик ва жамғариш «санъати»дир. Антик даврда ҳали саноат капитали мавжуд эмас эди, аммо савдо ва судхўрлик (пул) капитали сезиларли ролни ўйнаган. Шуларни ҳисобга олиб, олим савдо билан боғлиқ бўлган мол-мулк орттириш санъатида мақсадга эришиш борасида ҳеч қачон чегара бўлмайди, чунки чексиз бойлик ва пулга эгалик асосий мақсаддир, дейди. Пул обороти билан шуғулланувчиларнинг ҳаммаси ўз капиталини чексиз ўстиришга интиладилар (нотабиий соҳа). Аристотель буларни нотабиий деб ҳисоблаган, аммо соф «экономика» ҳам бўлмаслигини етарли тушунган, минг афсуслар бўлсинки, экономикадан доимо хрематистика ўсиб чиқади ва бу аста-секин табиий ҳолатга айланган. Аристотелнинг бу ғояси тарих синовидан ўтмади. Олимлар қанчалик уринмасинлар (бу ҳаракат ўрта асрда ҳам бўлган), хрематистикани қанчалик нотабиий деб ҳисобламасинлар, капитализм муносабатлари ривожи билан у «табиий ҳуқуқ»ка айлана бошлади. Хатто XVII-XVIII асрларда «иқтисодий одам» етишиб чиқди, унинг барча хатти-ҳаракатлари фақат бойиш билан боғлиқ эди. М.а. III асрда Қадимги Рим (ҳозирги Италия) да қулдорлик муносабатлари ўзининг энг юқори чўққисига кўтарилган эди. Римнинг бошқа ерларни босиб олиш учун олиб борган урушлари туфайли йирик империя юзага келди, кўплаб қабила ва халқлар қулликка маҳкум этилди. Асосан асирлардан иборат бўлган қулларнинг аҳволи Греция қуллариникидан оғирроқ бўлган. Яна бир ўзига хос ҳусусият шундаки, агар Грецияда қуллар кўпроқ ҳунармандчилик ва савдода эзилган бўлса, Римда куллар асосан қишлоқ хўжалигида эксплуатация қилинган. Ишлаб чиқаришнинг қулдорлик усулидаги қарама-қаршиликлар шу ерда энг кескин тус олди ва охир-оқибатда
қондириш чегарасидан чиқмаслиги керак. Бу фаолият чегаралари ҳам табиий соҳа бўлиб, инсоннинг онгли шахсий истеъмоли доирасида бўлиши керак. Хрематистика эса (амалиѐтда кам қўлланилади) «мулк орттириш санъати», яъни айниқса пул шаклида фойда орттириш, бойлик (пул) тўплашга йўналтирилган фаолиятдир. Бошқача айтганда, хрематистика - бу капитал қўйиш, судхўрлик ва жамғариш «санъати»дир. Антик даврда ҳали саноат капитали мавжуд эмас эди, аммо савдо ва судхўрлик (пул) капитали сезиларли ролни ўйнаган. Шуларни ҳисобга олиб, олим савдо билан боғлиқ бўлган мол-мулк орттириш санъатида мақсадга эришиш борасида ҳеч қачон чегара бўлмайди, чунки чексиз бойлик ва пулга эгалик асосий мақсаддир, дейди. Пул обороти билан шуғулланувчиларнинг ҳаммаси ўз капиталини чексиз ўстиришга интиладилар (нотабиий соҳа). Аристотель буларни нотабиий деб ҳисоблаган, аммо соф «экономика» ҳам бўлмаслигини етарли тушунган, минг афсуслар бўлсинки, экономикадан доимо хрематистика ўсиб чиқади ва бу аста-секин табиий ҳолатга айланган. Аристотелнинг бу ғояси тарих синовидан ўтмади. Олимлар қанчалик уринмасинлар (бу ҳаракат ўрта асрда ҳам бўлган), хрематистикани қанчалик нотабиий деб ҳисобламасинлар, капитализм муносабатлари ривожи билан у «табиий ҳуқуқ»ка айлана бошлади. Хатто XVII-XVIII асрларда «иқтисодий одам» етишиб чиқди, унинг барча хатти-ҳаракатлари фақат бойиш билан боғлиқ эди. М.а. III асрда Қадимги Рим (ҳозирги Италия) да қулдорлик муносабатлари ўзининг энг юқори чўққисига кўтарилган эди. Римнинг бошқа ерларни босиб олиш учун олиб борган урушлари туфайли йирик империя юзага келди, кўплаб қабила ва халқлар қулликка маҳкум этилди. Асосан асирлардан иборат бўлган қулларнинг аҳволи Греция қуллариникидан оғирроқ бўлган. Яна бир ўзига хос ҳусусият шундаки, агар Грецияда қуллар кўпроқ ҳунармандчилик ва савдода эзилган бўлса, Римда куллар асосан қишлоқ хўжалигида эксплуатация қилинган. Ишлаб чиқаришнинг қулдорлик усулидаги қарама-қаршиликлар шу ерда энг кескин тус олди ва охир-оқибатда
колонатнинг пайдо бўлишига олиб келди. Аҳолининг камбағал табақалари асрлар давомида ерга эгалик қилиш учун кескин кураш олиб бордилар. Бу ҳолат Римдаги иқтисодий ғояларга таъсир этмай қолмади, қулликка асосланган йирик латифундиялар билан бирга қулдорлик хўжаликлари - виллалардан самарали фойдаланиш муаммолари бош масала эди. Шу даврдаги олим ва мутахассисларнинг асарларида бир қанча янги иқтисодий ғоялар илгари сурилди. Бу ғояларнинг ривожига эътибор берилса, қулдорлик тизимининг емирилиши билан унга бўлган муносабат ҳам ўзгарди. Катон Старший (м.а. 234-149 йй.) йирик ер эгаси бўлган, «Деҳқончилик» номли асарида у қулликка асосланган натурал хўжаликни ҳимоя қилди. Катон ўз талабларини ўзи таъминловчи ѐки асосан истеъмол қиймати ишлаб чиқарувчи хўжаликларни тан олар эди (натурал хўжалик ҳимоя қилинади). У фақат ортиқча маҳсулотнигина сотиш керак, хўжаликда ишлаб чиқариш мумкин бўлмаган нарсаларнигина сотиб олиш зарур, деган ғояни қўллайди. У қул меҳнати асосида хўжаликни юритишнинг янги услубларини ҳам ишлаб чиқди. Унинг фикрича, қуллар ѐшлигидан сотиб олиниш керак, шунда қулларни тарбиялаш, ишга ўргатиш осон бўлади (ѐши катталарда бу иш қийин кечади), қуллар орасида адоват уруғи сепилса, уларда эгасига нисбатан иғволар йўқолади. Қуллар қаттиқ интизом асосида ишлатилиши, арзимас гуноҳ учун жазоланиши, ишига қараб боқилиши ва қийинтирилиши таклиф этилади. Бу даврда натурал хўжалик билан бирга бозор муносабатлари ҳам ривожланаѐтган эди. Бозорни қўллаган Катон шу билан бирга ѐлланма меҳнатга душман бўлган. У қул меҳнатини тўғри ташкил этишга алоҳида аҳамият беради. Байрам кунлари иш ҳайвонларига дам берилган ҳолда, қуллар ишлашга мажбур этилган. Касалланган хўкиз даволанган, қулни эса «эски арава» сифатида сотиб юбориш тавсия этилган. Деҳқончиликда қул меҳнати тобора кам самарали бўлаѐтганлигини кўрган Катон яйлов хўжалигини, кейинчалик савдо ва судхўрликни қўллаб- қувватлаган. Қийматдан ортиқ маҳсулотни фойда деб билган ва уни тўла
колонатнинг пайдо бўлишига олиб келди. Аҳолининг камбағал табақалари асрлар давомида ерга эгалик қилиш учун кескин кураш олиб бордилар. Бу ҳолат Римдаги иқтисодий ғояларга таъсир этмай қолмади, қулликка асосланган йирик латифундиялар билан бирга қулдорлик хўжаликлари - виллалардан самарали фойдаланиш муаммолари бош масала эди. Шу даврдаги олим ва мутахассисларнинг асарларида бир қанча янги иқтисодий ғоялар илгари сурилди. Бу ғояларнинг ривожига эътибор берилса, қулдорлик тизимининг емирилиши билан унга бўлган муносабат ҳам ўзгарди. Катон Старший (м.а. 234-149 йй.) йирик ер эгаси бўлган, «Деҳқончилик» номли асарида у қулликка асосланган натурал хўжаликни ҳимоя қилди. Катон ўз талабларини ўзи таъминловчи ѐки асосан истеъмол қиймати ишлаб чиқарувчи хўжаликларни тан олар эди (натурал хўжалик ҳимоя қилинади). У фақат ортиқча маҳсулотнигина сотиш керак, хўжаликда ишлаб чиқариш мумкин бўлмаган нарсаларнигина сотиб олиш зарур, деган ғояни қўллайди. У қул меҳнати асосида хўжаликни юритишнинг янги услубларини ҳам ишлаб чиқди. Унинг фикрича, қуллар ѐшлигидан сотиб олиниш керак, шунда қулларни тарбиялаш, ишга ўргатиш осон бўлади (ѐши катталарда бу иш қийин кечади), қуллар орасида адоват уруғи сепилса, уларда эгасига нисбатан иғволар йўқолади. Қуллар қаттиқ интизом асосида ишлатилиши, арзимас гуноҳ учун жазоланиши, ишига қараб боқилиши ва қийинтирилиши таклиф этилади. Бу даврда натурал хўжалик билан бирга бозор муносабатлари ҳам ривожланаѐтган эди. Бозорни қўллаган Катон шу билан бирга ѐлланма меҳнатга душман бўлган. У қул меҳнатини тўғри ташкил этишга алоҳида аҳамият беради. Байрам кунлари иш ҳайвонларига дам берилган ҳолда, қуллар ишлашга мажбур этилган. Касалланган хўкиз даволанган, қулни эса «эски арава» сифатида сотиб юбориш тавсия этилган. Деҳқончиликда қул меҳнати тобора кам самарали бўлаѐтганлигини кўрган Катон яйлов хўжалигини, кейинчалик савдо ва судхўрликни қўллаб- қувватлаган. Қийматдан ортиқ маҳсулотни фойда деб билган ва уни тўла
равишда ишлаб чиқариш ҳаражатларига қўшган (хато фикр). «Юқори фойда олиш учун юқори баҳолар куни келишини бамайлихотир кутиш керак», дейди у. Деҳқонлар қўлидаги ерлар тортиб олиниб, йирик латифундиялар вужудга кела бошлади, эркин Рим аҳолиси, деҳқонлар ва армия солдатлари ерсизланди. Бу ҳолат йирик ер эгалари - патрицийлар ва деҳқон-плебейлар ўртасидаги қарама-қаршиликни кучайтирди, охир-оқибатда ака-ука Гракхларнинг аграр ислоҳотига сабаб бўлди. Улар ерсиз ѐки кам ерли деҳқонларнинг йирик ер эгаларига қарши курашини ҳимоя қилдилар. Аммо бу ишни қулдорлик тузумини сақлаган ҳолда ва йирик ер эгаларини чеклаш йўли билан ҳал этмоқчи бўлдилар. Ер эгаларининг қўлидаги ернинг бир қисмини кесиб ва давлат фондидаги ердан фойдаланиб кам ерли деҳқонлардан озод деҳқонлар табақаси барпо этиш кўзда тутилган, энг муҳими бу тоифа қулдорларнинг ишончли таянчи бўлиши керак эди. Ака-ука Тиберий ва Гай Гракхларнинг аграр ислоҳоти бўйича, давлат еридан фойдаланувчиларнинг ҳар бири 500 югер (125 гектар), ҳар йўли учун 250 югер, аммо бир оила учун 1000 югердан ортиқча ер олиш тақиқланган. Ундан ортиқ ерлар мусодара қилинган ва 30 югердан бўлиниб, камбағал фуқароларга берилган, лекин бу ерни бировга сотиш ман этилган. Бу қонун қабул қилинди, аммо уни амалга оширишга йирик ер эгалари ва сенат қаршилик қилди. Тиберий Гракх м.а. 132 йилда қасддан ўлдирилди, Гай (укаси) Гракх м.а. 123-122 йй.да бу ислоҳотни амалга ошириш учун ишни давом эттирди, бир қанча демократик ўзгаришларни амалга оширди (Римда арзон нон сотиш), оқибатда 80 минг фуқаро ер участкаси олди. Ислоҳот вақтинча муваффақият келтирди, м.а. 111 й. давлат ерларини сотишга йўл берилди, ерлар хусусий мулкка айланди (м.а. 121 й.да Гай ҳам жангда ҳалок бўлган). Қулдорлик тузуми инқирозга учраган ва тушкунликка тушган даврда римлик агрономлар Варрон (м.а. 116-27 йй.) ва Люций Колумелла (I аср) лар қулдорлик хўжалигини рационаллаштириш муаммоларини ишлаб чиқдилар.
равишда ишлаб чиқариш ҳаражатларига қўшган (хато фикр). «Юқори фойда олиш учун юқори баҳолар куни келишини бамайлихотир кутиш керак», дейди у. Деҳқонлар қўлидаги ерлар тортиб олиниб, йирик латифундиялар вужудга кела бошлади, эркин Рим аҳолиси, деҳқонлар ва армия солдатлари ерсизланди. Бу ҳолат йирик ер эгалари - патрицийлар ва деҳқон-плебейлар ўртасидаги қарама-қаршиликни кучайтирди, охир-оқибатда ака-ука Гракхларнинг аграр ислоҳотига сабаб бўлди. Улар ерсиз ѐки кам ерли деҳқонларнинг йирик ер эгаларига қарши курашини ҳимоя қилдилар. Аммо бу ишни қулдорлик тузумини сақлаган ҳолда ва йирик ер эгаларини чеклаш йўли билан ҳал этмоқчи бўлдилар. Ер эгаларининг қўлидаги ернинг бир қисмини кесиб ва давлат фондидаги ердан фойдаланиб кам ерли деҳқонлардан озод деҳқонлар табақаси барпо этиш кўзда тутилган, энг муҳими бу тоифа қулдорларнинг ишончли таянчи бўлиши керак эди. Ака-ука Тиберий ва Гай Гракхларнинг аграр ислоҳоти бўйича, давлат еридан фойдаланувчиларнинг ҳар бири 500 югер (125 гектар), ҳар йўли учун 250 югер, аммо бир оила учун 1000 югердан ортиқча ер олиш тақиқланган. Ундан ортиқ ерлар мусодара қилинган ва 30 югердан бўлиниб, камбағал фуқароларга берилган, лекин бу ерни бировга сотиш ман этилган. Бу қонун қабул қилинди, аммо уни амалга оширишга йирик ер эгалари ва сенат қаршилик қилди. Тиберий Гракх м.а. 132 йилда қасддан ўлдирилди, Гай (укаси) Гракх м.а. 123-122 йй.да бу ислоҳотни амалга ошириш учун ишни давом эттирди, бир қанча демократик ўзгаришларни амалга оширди (Римда арзон нон сотиш), оқибатда 80 минг фуқаро ер участкаси олди. Ислоҳот вақтинча муваффақият келтирди, м.а. 111 й. давлат ерларини сотишга йўл берилди, ерлар хусусий мулкка айланди (м.а. 121 й.да Гай ҳам жангда ҳалок бўлган). Қулдорлик тузуми инқирозга учраган ва тушкунликка тушган даврда римлик агрономлар Варрон (м.а. 116-27 йй.) ва Люций Колумелла (I аср) лар қулдорлик хўжалигини рационаллаштириш муаммоларини ишлаб чиқдилар.
Шу билан бирга олим ва археолог бўлган Варрон «Қишлоқ хўжалиги тўғрисида» деган китобида бу соҳанинг аҳамиятига катта ўрин беради, қишлоқдан шаҳарга интилганларни қоралайди. У деҳқончилик билан чорвачиликни бирга ривожлантиришни маъқул деб билади. Варрон улар ўртасидаги «буюк иттифоқ» тарафдори эди. Бунинг асосий сабаби шундаки, Италияда дон нисбатан арзон эди, чорвачиликнинг фойдаси эса анча юқори бўлган. Шу билан бирга, Варроннинг фикрича, ҳар бир хўжалик ўз-ўзини таъминлаши керак, у бозор муносабатларига кам эътибор қилган, қуллар эксплуатацияси тарафдори бўлган ва уларни «гапирувчи қуроллар» деб билган. У қулларнинг сиѐсий жиҳатдан хавфли эканлигини тушунган ва имениѐларда бир миллатга тегишли қулларни кўп сақламаслик керак деб тавсия этган (чунки бирлашиб ҳаракат қилишлари осон). Колумелла ўзининг қишлоқ хўжалигига оид йирик асарида қуллар меҳнатининг самараси пастлигини таъкидлайди (бировга ишлайди-да!). Унинг фикрича, қуллар ерни яхши ишламайдилар, ер юқори ҳосил бериши учун қайғурмайдилар. У эркин майда ишлаб чиқарувчиларнинг меҳнати қулларникидан юқори бўлишини исботлаб берди, йирик қулдорлик латифундияларига нисбатан майда деҳқончиликни афзал деб ҳисоблади. Бу даврда йирик латифундияларнинг инқирози аниқ бўлиб қолди, ривожланиш фақат экстенсив йўл билан борди, яъни ҳосил қўшимча ер ҳисобигагина ошди. Қуллар имкони борича ерни ишламасликка интилган. Колумелла бундай ерларни эркин колонларга бўлиб бериш яхшироқ самара беради, деган тўғри хулосага келди, унингча майда ишлаб чиқаришга ўтиш керак эди (ҳозирги даврга солиштириб кўринг). Цицерон Марк Туллий (м.а. 106-43 йй.) таниқли давлат арбоби ва машҳур нотиқ бўлган. У яшаган даврда давлат анча марказлашган бўлиб, савдо-сотиқ анча ўсди, судхўрлик бойиш манбаига айланди. У қишлоқ хўжалигини қўллаган ҳолда (чунки бу соҳа бозор учун ҳам маҳсулот етказар эди), йирик савдо ва судхўрликни бойиш манбаи деб ҳисоблади. Демак,
Шу билан бирга олим ва археолог бўлган Варрон «Қишлоқ хўжалиги тўғрисида» деган китобида бу соҳанинг аҳамиятига катта ўрин беради, қишлоқдан шаҳарга интилганларни қоралайди. У деҳқончилик билан чорвачиликни бирга ривожлантиришни маъқул деб билади. Варрон улар ўртасидаги «буюк иттифоқ» тарафдори эди. Бунинг асосий сабаби шундаки, Италияда дон нисбатан арзон эди, чорвачиликнинг фойдаси эса анча юқори бўлган. Шу билан бирга, Варроннинг фикрича, ҳар бир хўжалик ўз-ўзини таъминлаши керак, у бозор муносабатларига кам эътибор қилган, қуллар эксплуатацияси тарафдори бўлган ва уларни «гапирувчи қуроллар» деб билган. У қулларнинг сиѐсий жиҳатдан хавфли эканлигини тушунган ва имениѐларда бир миллатга тегишли қулларни кўп сақламаслик керак деб тавсия этган (чунки бирлашиб ҳаракат қилишлари осон). Колумелла ўзининг қишлоқ хўжалигига оид йирик асарида қуллар меҳнатининг самараси пастлигини таъкидлайди (бировга ишлайди-да!). Унинг фикрича, қуллар ерни яхши ишламайдилар, ер юқори ҳосил бериши учун қайғурмайдилар. У эркин майда ишлаб чиқарувчиларнинг меҳнати қулларникидан юқори бўлишини исботлаб берди, йирик қулдорлик латифундияларига нисбатан майда деҳқончиликни афзал деб ҳисоблади. Бу даврда йирик латифундияларнинг инқирози аниқ бўлиб қолди, ривожланиш фақат экстенсив йўл билан борди, яъни ҳосил қўшимча ер ҳисобигагина ошди. Қуллар имкони борича ерни ишламасликка интилган. Колумелла бундай ерларни эркин колонларга бўлиб бериш яхшироқ самара беради, деган тўғри хулосага келди, унингча майда ишлаб чиқаришга ўтиш керак эди (ҳозирги даврга солиштириб кўринг). Цицерон Марк Туллий (м.а. 106-43 йй.) таниқли давлат арбоби ва машҳур нотиқ бўлган. У яшаган даврда давлат анча марказлашган бўлиб, савдо-сотиқ анча ўсди, судхўрлик бойиш манбаига айланди. У қишлоқ хўжалигини қўллаган ҳолда (чунки бу соҳа бозор учун ҳам маҳсулот етказар эди), йирик савдо ва судхўрликни бойиш манбаи деб ҳисоблади. Демак,
Цицерон бошқалардан фарқли равишда қулдорлар билан бирга савдогар ва судхўрларнинг манфаатини ҳам ҳимоя қилди. Қулдорлик тузумининг ички қарама-қаршилиги тобора ўсди, қуллар қўзғолони рўй берди. Тарихда Спартак бошчилигидаги (м.а. 73-71 йй.) қуллар кўзғолони катта аҳамиятга эга, у беаѐв бостирилган бўлса ҳам, тузум заминига жиддий зарба бўлди. Луций Сергей Каталина м.а. 63-62 йй. камбағал аҳоли ѐрдамида ҳоқимиятни эгалламоқчи, қулчиликни йўл қилмоқчи ва бойимоқчи бўлди, аммо унинг ҳаракатлари ҳам зое кетди. Янги эрамизнинг I-II асрларида Рим империясида нисбатан барқарорлик даври бўлди, лекин қулдорлик эксплуатациясининг самарасизлиги тобора аѐн бўлиб қолди, колонат ўсди. Аристотель ғояларида қулчилик табиий зарурат дейилган бўлса, эндиликда бунга шароит тақозоси туфайли келинган, деган фикрлар юзага чиқа бошлади. Луций Анней Сенека (м.а.3-мил.65 йй.) қулчиликнинг сиѐсий хавфини тушунди ва қуллар билан юмшоқроқ муносабатда бўлишни таклиф этди, улар ҳам табиатан озод одам эканлигини тан олдилар. Шу даврда колонатга, крепостнойликка ўтиш кучайди. Ана шундай бир пайтда милоднинг I асрида (2-ярмида) янги диний мафкура - христианлик вужудга келди. Унинг асосий ақидалари Инжилда келтирилган. Бу муқаддас китобда бир қанча иқтисодий ғоялар ҳам берилган. Оддий хўжалик фаолияти (меҳнат) зарур ва улуғ иш деб қаралади. Дастлаб оғир қуллар ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилган бу дин, бу аҳволдан қутулиш йўли юқоридан, худодан деб билган. Уша даврда бу диннинг бошқа динлардан афзаллиги шу бўлдики, халқлар ўртасидаги этник ва социал тафовутлар инкор этилди, дин олдида ҳамма баробар деб эълон қилинди. Кейинчалик бу дин бошқа тоифалар орасида ҳам тарқалди. Дастлаб христианлик мулки умумий бўлиб, эксплуатация инкор этилган, одатда садақа ҳисобига кун қурилган. Биринчи христианлар таъкиб остига олинган, аммо 325 йили Никей Соборида христианликка Рим империясининг давлат дини мақоми берилди, оқибатда қулдорлик ва булажак феодал жамиятининг мафкурасига айланди.
Цицерон бошқалардан фарқли равишда қулдорлар билан бирга савдогар ва судхўрларнинг манфаатини ҳам ҳимоя қилди. Қулдорлик тузумининг ички қарама-қаршилиги тобора ўсди, қуллар қўзғолони рўй берди. Тарихда Спартак бошчилигидаги (м.а. 73-71 йй.) қуллар кўзғолони катта аҳамиятга эга, у беаѐв бостирилган бўлса ҳам, тузум заминига жиддий зарба бўлди. Луций Сергей Каталина м.а. 63-62 йй. камбағал аҳоли ѐрдамида ҳоқимиятни эгалламоқчи, қулчиликни йўл қилмоқчи ва бойимоқчи бўлди, аммо унинг ҳаракатлари ҳам зое кетди. Янги эрамизнинг I-II асрларида Рим империясида нисбатан барқарорлик даври бўлди, лекин қулдорлик эксплуатациясининг самарасизлиги тобора аѐн бўлиб қолди, колонат ўсди. Аристотель ғояларида қулчилик табиий зарурат дейилган бўлса, эндиликда бунга шароит тақозоси туфайли келинган, деган фикрлар юзага чиқа бошлади. Луций Анней Сенека (м.а.3-мил.65 йй.) қулчиликнинг сиѐсий хавфини тушунди ва қуллар билан юмшоқроқ муносабатда бўлишни таклиф этди, улар ҳам табиатан озод одам эканлигини тан олдилар. Шу даврда колонатга, крепостнойликка ўтиш кучайди. Ана шундай бир пайтда милоднинг I асрида (2-ярмида) янги диний мафкура - христианлик вужудга келди. Унинг асосий ақидалари Инжилда келтирилган. Бу муқаддас китобда бир қанча иқтисодий ғоялар ҳам берилган. Оддий хўжалик фаолияти (меҳнат) зарур ва улуғ иш деб қаралади. Дастлаб оғир қуллар ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилган бу дин, бу аҳволдан қутулиш йўли юқоридан, худодан деб билган. Уша даврда бу диннинг бошқа динлардан афзаллиги шу бўлдики, халқлар ўртасидаги этник ва социал тафовутлар инкор этилди, дин олдида ҳамма баробар деб эълон қилинди. Кейинчалик бу дин бошқа тоифалар орасида ҳам тарқалди. Дастлаб христианлик мулки умумий бўлиб, эксплуатация инкор этилган, одатда садақа ҳисобига кун қурилган. Биринчи христианлар таъкиб остига олинган, аммо 325 йили Никей Соборида христианликка Рим империясининг давлат дини мақоми берилди, оқибатда қулдорлик ва булажак феодал жамиятининг мафкурасига айланди.
Милодий йилнинг бошида илк христианликнинг иқтисодий ғоялари Аврелий Августин Блаженний (353-430) асарларида ҳам берилган. У ҳамманинг меҳнат қилиши зарурлигини, «ишламаган тишламайди» (апостол Павелнинг фикри) ғоясини илгари сурди (социализмнинг асосий тамойилини эсланг), деҳқончилик энг фахрий касб эканлигини айтди, савдони эса фақат фойда, наф олиш учун қилинадиган иш деб қоралади. Ақлий меҳнатни жисмоний меҳнат каби баҳолаш муҳим эди. Аммо Августин қулларни озод қилишни қатъий талаб этган эмас, у диннинг бош вазифаси аҳолининг аҳлоқий такомиллашувига ѐрдам бериш, деган хулоса чиқарган. Бу динда одил баҳо тамойили, маҳсулотларни шахсий эмас, балки ижтимоий баҳолаш, мулк, бойлик ва бошқа кўпгина иқтисодий муаммоларга тегиб ўтилган. Августин Блаженний «Fафлатда ѐтган халқни уйғотиш учун аввало унинг тарихини уйготиш зарур», деган буюк фикрни ифода этган. 3.АРАБ ВА ГАРБИЙ ЕВРОПА ДАВЛАТЛАРИДА ФЕОДАЛИЗМ ДАВРИДАГИ ИҚТИСОДИЙ ҒОЯЛАР Шарқ мамлакатларида феодал муносабатлар III-VIII асрларда шакллана бошлади. Бу ерларда пул, меҳнат муносабатлари бироз енгиллашди. Давлат хусусий эгалик ва фойдаланиш учун ер ажрата бошлади. Хусусий ер эгалигининг турли шакллари сақлангани ҳолда давлат асосий ва унумдор ернинг эгаси сифатида, зарур пайтда хусусий хўжаликларнинг барча ишларига бемалол аралашиш, ер солигини йиғиш ҳуқуқини йўқотган эмас. Шу сабабли Шарқда «давлат феодализми»нинг турли шакллари сақланди ва иқтисодий қарашларда ҳам ўз аксини топди. Иклим ва турар-жой шароити туфайли, бу ерларда деҳқончилик асосан сунъий суғориш асосидагина олиб борилиши мумкин эди (Fарбий Европа билан солиштиринг). Баъзи олимларнинг фикрича, Шарқда ерга хусусий мулкчиликнинг йўқлиги ва бунинг асосий сабаби сунъий суғориш эканлигини айтади. Ер бор бўлгани билан суғоришсиз ҳосил олиш мумкин эмас эди. Суғориш иншоотлари қуриш, таъмирлаш жамоа
Милодий йилнинг бошида илк христианликнинг иқтисодий ғоялари Аврелий Августин Блаженний (353-430) асарларида ҳам берилган. У ҳамманинг меҳнат қилиши зарурлигини, «ишламаган тишламайди» (апостол Павелнинг фикри) ғоясини илгари сурди (социализмнинг асосий тамойилини эсланг), деҳқончилик энг фахрий касб эканлигини айтди, савдони эса фақат фойда, наф олиш учун қилинадиган иш деб қоралади. Ақлий меҳнатни жисмоний меҳнат каби баҳолаш муҳим эди. Аммо Августин қулларни озод қилишни қатъий талаб этган эмас, у диннинг бош вазифаси аҳолининг аҳлоқий такомиллашувига ѐрдам бериш, деган хулоса чиқарган. Бу динда одил баҳо тамойили, маҳсулотларни шахсий эмас, балки ижтимоий баҳолаш, мулк, бойлик ва бошқа кўпгина иқтисодий муаммоларга тегиб ўтилган. Августин Блаженний «Fафлатда ѐтган халқни уйғотиш учун аввало унинг тарихини уйготиш зарур», деган буюк фикрни ифода этган. 3.АРАБ ВА ГАРБИЙ ЕВРОПА ДАВЛАТЛАРИДА ФЕОДАЛИЗМ ДАВРИДАГИ ИҚТИСОДИЙ ҒОЯЛАР Шарқ мамлакатларида феодал муносабатлар III-VIII асрларда шакллана бошлади. Бу ерларда пул, меҳнат муносабатлари бироз енгиллашди. Давлат хусусий эгалик ва фойдаланиш учун ер ажрата бошлади. Хусусий ер эгалигининг турли шакллари сақлангани ҳолда давлат асосий ва унумдор ернинг эгаси сифатида, зарур пайтда хусусий хўжаликларнинг барча ишларига бемалол аралашиш, ер солигини йиғиш ҳуқуқини йўқотган эмас. Шу сабабли Шарқда «давлат феодализми»нинг турли шакллари сақланди ва иқтисодий қарашларда ҳам ўз аксини топди. Иклим ва турар-жой шароити туфайли, бу ерларда деҳқончилик асосан сунъий суғориш асосидагина олиб борилиши мумкин эди (Fарбий Европа билан солиштиринг). Баъзи олимларнинг фикрича, Шарқда ерга хусусий мулкчиликнинг йўқлиги ва бунинг асосий сабаби сунъий суғориш эканлигини айтади. Ер бор бўлгани билан суғоришсиз ҳосил олиш мумкин эмас эди. Суғориш иншоотлари қуриш, таъмирлаш жамоа
ихтиѐрида бўлган, қишлоқ жамоаси сақланган. Шарқда ерга хусусий мулкчилик бўлганми, деган муаммо ханузгача ҳал этилмаган. Бизнингча, кўпроқ ердан фойдаланиш ҳуқуқи бўлган. Бу минтақада ерни сувдан ажратиб бўлмайди. Илк феодал муносабатлар ва шу даврдаги иқтисодий ғояларнинг асоси Қуръони каримда (арабча қироат, яъни ўқиш) акс этган (VII-VIII асрлар). VI асрнинг охири-VII асрнинг бошларида Арабистонда феодал муносабатларнинг шаклланиши туфайли ягона давлат барпо этишга даъват кучайди. Бу ҳаракат сўнгги дин - Исломда ўз аксини топди. Ислом таълимоти пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломга Аллоҳ таоло томонидан нозил қилинган Куръони каримда мужассамланган. Исломдаги йўл-йуриқлар ҳаѐтнинг барча соҳаларини қамраб олган бўлиб, шу жумладан иқтисодиѐтга доир масалаларга ҳам кенг ўрин берилган. Қуръони каримдаги асосий ғоялардан бири барча мусулмонларнинг бардошлиги бўлиб, араб қабилалари шу байроқ атрофида бирлашди. Ҳалол меҳнат, деҳқон, ҳунармандлар меҳнати улуғланди, барча бойлик шу асосда пайдо бўлиши уқтирилди. Бу муқаддас китобда Аллох таоло савдога катта аҳамият берган, судхўрликни, яъни рибоъ (судхўрлик фоизи) ни ҳаром қилган, мулкнинг муқаддаслигини, бировнинг мулкига хиѐнат ва хатто хасад қилишни катта гунох деган. Исломда жамиятнинг тенгсизлиги тақдири азалдан деб тан олинади, аммо ҳалоллик ва тўғриликка буюрилади ва ѐлғон ишлатиш, ўғрилик ва меҳнатсиз даромад топиш ман қилинади. Аллох таолонинг Қуръони каримда қарз олиш ва бериш, меросни тақсимлаш (4-сура, 8-оят), етим-есирларга мурувват, хайр-эхсон қилиш (3-сура, 128-оят) ҳақидаги ояти карималаридан келиб чиқадиган ғоялар ҳамда солиқ турлари ва миқдори ҳам катта аҳамият касб этади. Етимлар хақига хиѐнат қилиш энг катта гуноҳлардан деб эълон қилинган. Шунингдек, ўзаро ѐрдам ҳам (5-сура, 3-оят) зарур, лекин ѐмон ишларда ва душманликда эмас дейилади. Ояти карима ва ҳадиси шарифларда турли касбларни эгаллаш, айниқса деҳқончилик, қўйчилик билан шуғулланиш, меҳнат қилиш зарурлиги марҳамат қилинган.
ихтиѐрида бўлган, қишлоқ жамоаси сақланган. Шарқда ерга хусусий мулкчилик бўлганми, деган муаммо ханузгача ҳал этилмаган. Бизнингча, кўпроқ ердан фойдаланиш ҳуқуқи бўлган. Бу минтақада ерни сувдан ажратиб бўлмайди. Илк феодал муносабатлар ва шу даврдаги иқтисодий ғояларнинг асоси Қуръони каримда (арабча қироат, яъни ўқиш) акс этган (VII-VIII асрлар). VI асрнинг охири-VII асрнинг бошларида Арабистонда феодал муносабатларнинг шаклланиши туфайли ягона давлат барпо этишга даъват кучайди. Бу ҳаракат сўнгги дин - Исломда ўз аксини топди. Ислом таълимоти пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломга Аллоҳ таоло томонидан нозил қилинган Куръони каримда мужассамланган. Исломдаги йўл-йуриқлар ҳаѐтнинг барча соҳаларини қамраб олган бўлиб, шу жумладан иқтисодиѐтга доир масалаларга ҳам кенг ўрин берилган. Қуръони каримдаги асосий ғоялардан бири барча мусулмонларнинг бардошлиги бўлиб, араб қабилалари шу байроқ атрофида бирлашди. Ҳалол меҳнат, деҳқон, ҳунармандлар меҳнати улуғланди, барча бойлик шу асосда пайдо бўлиши уқтирилди. Бу муқаддас китобда Аллох таоло савдога катта аҳамият берган, судхўрликни, яъни рибоъ (судхўрлик фоизи) ни ҳаром қилган, мулкнинг муқаддаслигини, бировнинг мулкига хиѐнат ва хатто хасад қилишни катта гунох деган. Исломда жамиятнинг тенгсизлиги тақдири азалдан деб тан олинади, аммо ҳалоллик ва тўғриликка буюрилади ва ѐлғон ишлатиш, ўғрилик ва меҳнатсиз даромад топиш ман қилинади. Аллох таолонинг Қуръони каримда қарз олиш ва бериш, меросни тақсимлаш (4-сура, 8-оят), етим-есирларга мурувват, хайр-эхсон қилиш (3-сура, 128-оят) ҳақидаги ояти карималаридан келиб чиқадиган ғоялар ҳамда солиқ турлари ва миқдори ҳам катта аҳамият касб этади. Етимлар хақига хиѐнат қилиш энг катта гуноҳлардан деб эълон қилинган. Шунингдек, ўзаро ѐрдам ҳам (5-сура, 3-оят) зарур, лекин ѐмон ишларда ва душманликда эмас дейилади. Ояти карима ва ҳадиси шарифларда турли касбларни эгаллаш, айниқса деҳқончилик, қўйчилик билан шуғулланиш, меҳнат қилиш зарурлиги марҳамат қилинган.
Ислом ақидасида исрофгарчиликка қарши кураш Куръони каримдаги «Енглар, ичинглар, хадя қилинглар, аммо исроф қилманглар» деган оятлар асосида олиб борилади (бу ҳозирги даврда энг актуал масалага айланган). «Дарѐ бўйида тахорат қилсаларингиз ҳам сувни исроф қилманглар» каби қоидалар айнан ҳозирги замон иқтисодиѐти ва экологияси учун ниҳоятда аҳамиятли. Ислом ҳуқуқшунослигида фойданинг энг юқори миқдори 10 фоиз қилиб белгиланган (буни бошқа фикрлар билан солиштиринг). Шарқ иқтисодий тафаккурининг ривожланишида араб мутафаккири Ибн Халдун Абдурраҳмон Абу Зайд (1332-1406)нинг ҳиссаси бениҳоя катта (Тунисда туғилган, Фес султонида хаттот-котиб бўлган). 1382 йили Қоҳирага келиб мударрислик қилган, кейинроқ қози бўлган. Асосий асари «Китоб-ул-ибар» («Ибратли мисоллар китоби»-1370й.). У биринчилардан бўлиб тарихий ижтимоий тараққиѐтнинг моддий тамойилларга асосланиши ҳақида фикр юритди, ғарб олимлари Макиавелли, Монтескьега катта таъсир кўрсатди. Олимнинг концепцияси «ижтимоий табиат»га яқин, жамият ривожи (эволяцияси) оддийликдан цивилизация саридир. Ибн Халдуннинг бу асаридан таржима «Ижтимоий фикр» журналининг 1998 йил 1-сонида (158-165-бетлар) келтирилади. Асарнинг «Китоби аввал» қисмида «инсон жамоасининг фарқли томонларини: шохлик ҳоқимияти, одамларнинг даромадлари»ни ўрганиш асосий вазифа қилиб қўйилган. Олим: «Инсонга хос бўлган жиҳатларга яшаш учун маблағ, нарса топишга интилиш, бу учун меҳнат қилиш зарурияти ҳам киради», деб ѐзади. Давлатнинг яшаш давр ва босқичлари келтирилади, у бешга бўлинади ва ниҳоятда ибратлидир. Меҳнат қилинмаса «бозор муносабати ҳам барҳам топади». «Давлатнинг кучи ва қудрати, аҳолининг сони бойлик ва фаровонликка боғлиқдир», деб ѐзади олим (Смит гояси). Солиқлар зарурлиги уқтирилади, солиқлар яна аҳолининг ўзига қайтиб келади. «Аҳолининг бойлик манбаини бозор ва савдо муносабатлари ташкил этади», деганда олим худди бугунги
Ислом ақидасида исрофгарчиликка қарши кураш Куръони каримдаги «Енглар, ичинглар, хадя қилинглар, аммо исроф қилманглар» деган оятлар асосида олиб борилади (бу ҳозирги даврда энг актуал масалага айланган). «Дарѐ бўйида тахорат қилсаларингиз ҳам сувни исроф қилманглар» каби қоидалар айнан ҳозирги замон иқтисодиѐти ва экологияси учун ниҳоятда аҳамиятли. Ислом ҳуқуқшунослигида фойданинг энг юқори миқдори 10 фоиз қилиб белгиланган (буни бошқа фикрлар билан солиштиринг). Шарқ иқтисодий тафаккурининг ривожланишида араб мутафаккири Ибн Халдун Абдурраҳмон Абу Зайд (1332-1406)нинг ҳиссаси бениҳоя катта (Тунисда туғилган, Фес султонида хаттот-котиб бўлган). 1382 йили Қоҳирага келиб мударрислик қилган, кейинроқ қози бўлган. Асосий асари «Китоб-ул-ибар» («Ибратли мисоллар китоби»-1370й.). У биринчилардан бўлиб тарихий ижтимоий тараққиѐтнинг моддий тамойилларга асосланиши ҳақида фикр юритди, ғарб олимлари Макиавелли, Монтескьега катта таъсир кўрсатди. Олимнинг концепцияси «ижтимоий табиат»га яқин, жамият ривожи (эволяцияси) оддийликдан цивилизация саридир. Ибн Халдуннинг бу асаридан таржима «Ижтимоий фикр» журналининг 1998 йил 1-сонида (158-165-бетлар) келтирилади. Асарнинг «Китоби аввал» қисмида «инсон жамоасининг фарқли томонларини: шохлик ҳоқимияти, одамларнинг даромадлари»ни ўрганиш асосий вазифа қилиб қўйилган. Олим: «Инсонга хос бўлган жиҳатларга яшаш учун маблағ, нарса топишга интилиш, бу учун меҳнат қилиш зарурияти ҳам киради», деб ѐзади. Давлатнинг яшаш давр ва босқичлари келтирилади, у бешга бўлинади ва ниҳоятда ибратлидир. Меҳнат қилинмаса «бозор муносабати ҳам барҳам топади». «Давлатнинг кучи ва қудрати, аҳолининг сони бойлик ва фаровонликка боғлиқдир», деб ѐзади олим (Смит гояси). Солиқлар зарурлиги уқтирилади, солиқлар яна аҳолининг ўзига қайтиб келади. «Аҳолининг бойлик манбаини бозор ва савдо муносабатлари ташкил этади», деганда олим худди бугунги
иқтисодий ғояни қўллаб-қувватлайди. Меркантилистик ғоя классик мактаб фикрлари билан тўлдирилади. «Савдогар молига нарх қўйишда барча сарф- ҳаражатларни ҳисоблаб нарх ѐзади». Олимнинг бехосият, мевасиз дарахтлар экишдан четланиш хақидаги фикри ҳам қимматлидир. Солиқларни фақат давлат, айрим хукмдорлар фойдасига йиғиш жамият таназзулига олиб келиши айтилади. Ибн Халдун дастлаб биргаликда «ишлаб чиқариш» фаолиятига катта эътибор берди, жамият моддий қийматлар «ишлаб чиқарувчилар» жамоасидан иборат дейди. У «Одамнинг келиб чиқишида меҳнатнинг ўрни»ни очиб беришга ҳаракат қилган. Ҳунармандчилик, фан ва санъатнинг ривожи бевосита «меҳнат унумдорлигининг ўсиши» билан боғлиқ дейди. «Оддий» ва «мураккаб» меҳнат фарқланган, меҳнат бўлмаса, буюм ҳам бўлмас эди, деган муҳим хулоса чиқарилади. Олим фикрларида «зарурий» ва «қўшимча маҳсулот», «зарурий ва қўшимча меҳнат» тушунчалари фарқланади. У «товарнинг истеъмол қиймати» ва «қиймат» тушунчаларини таърифлади. Замон ва маконда ўз замондошларидан анча илгари бу ғояларни берди.«Олди- сотди битими асосида тенг айирбошлаш қоидасига амал қилиниши керак, бунда сарфланган меҳнатнинг тенг ярми айирбошланади», «агар бу ҳунармандчилик маҳсули бўлса - унга сарфланган меҳнатига тенг», «даромад қиймати эса сарфланган меҳнат ушбу буюмнинг бошқа буюмлар ичида тутган ўрни ва унинг одамларга зарурлиги билан белгиланади». Бунда товарларни тенглаштириш меҳнатни тенглаштириш шаклида юзага чиқади, яъни меҳнатнинг роли ва товарнинг фойдалилиги ҳам ҳисобга олинмоқда, бу жуда муҳим (маржинал ғоя бор). Қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилик билан бирга савдони ҳаѐт учун табиий зарурат деб билган ва физиократлардан илгарилаб кетган. Товар қийматига хомашѐ қиймати, меҳнат воситалари, оралиқ товар ишлаб чиқарувчилар меҳнатининг қиймати киради. У айтадики, айрим ҳунарлар бошқа хунарларни ўз ичига олади: масалан, дурадгор ѐғочдан ишланган буюмларни, тўқувчи йигирилган ипни ишлатади ва ҳоказо, яъни
иқтисодий ғояни қўллаб-қувватлайди. Меркантилистик ғоя классик мактаб фикрлари билан тўлдирилади. «Савдогар молига нарх қўйишда барча сарф- ҳаражатларни ҳисоблаб нарх ѐзади». Олимнинг бехосият, мевасиз дарахтлар экишдан четланиш хақидаги фикри ҳам қимматлидир. Солиқларни фақат давлат, айрим хукмдорлар фойдасига йиғиш жамият таназзулига олиб келиши айтилади. Ибн Халдун дастлаб биргаликда «ишлаб чиқариш» фаолиятига катта эътибор берди, жамият моддий қийматлар «ишлаб чиқарувчилар» жамоасидан иборат дейди. У «Одамнинг келиб чиқишида меҳнатнинг ўрни»ни очиб беришга ҳаракат қилган. Ҳунармандчилик, фан ва санъатнинг ривожи бевосита «меҳнат унумдорлигининг ўсиши» билан боғлиқ дейди. «Оддий» ва «мураккаб» меҳнат фарқланган, меҳнат бўлмаса, буюм ҳам бўлмас эди, деган муҳим хулоса чиқарилади. Олим фикрларида «зарурий» ва «қўшимча маҳсулот», «зарурий ва қўшимча меҳнат» тушунчалари фарқланади. У «товарнинг истеъмол қиймати» ва «қиймат» тушунчаларини таърифлади. Замон ва маконда ўз замондошларидан анча илгари бу ғояларни берди.«Олди- сотди битими асосида тенг айирбошлаш қоидасига амал қилиниши керак, бунда сарфланган меҳнатнинг тенг ярми айирбошланади», «агар бу ҳунармандчилик маҳсули бўлса - унга сарфланган меҳнатига тенг», «даромад қиймати эса сарфланган меҳнат ушбу буюмнинг бошқа буюмлар ичида тутган ўрни ва унинг одамларга зарурлиги билан белгиланади». Бунда товарларни тенглаштириш меҳнатни тенглаштириш шаклида юзага чиқади, яъни меҳнатнинг роли ва товарнинг фойдалилиги ҳам ҳисобга олинмоқда, бу жуда муҳим (маржинал ғоя бор). Қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилик билан бирга савдони ҳаѐт учун табиий зарурат деб билган ва физиократлардан илгарилаб кетган. Товар қийматига хомашѐ қиймати, меҳнат воситалари, оралиқ товар ишлаб чиқарувчилар меҳнатининг қиймати киради. У айтадики, айрим ҳунарлар бошқа хунарларни ўз ичига олади: масалан, дурадгор ѐғочдан ишланган буюмларни, тўқувчи йигирилган ипни ишлатади ва ҳоказо, яъни
ишлаб чиқаришнинг ижтимоийлиги исботлаб берилади. Товар-пул муносабатлари таҳлил этилган, нархлар бозорга олиб чиқилган товарлар массаси (талаб-таклиф)га боғлиқлиги айтилган. Нонга баҳоларни мўътадил ушлаб туриш, фарованлик манбаи эканлиги кўрсатилади. Солиқ тизимини тартибга солиш кераклиги қайд этилади; унингча солиқ пасайиши ижтимоий ҳаѐтни юксалтиради. Бундан деярли 600 йил аввал бозор тушунчасига изох берилади. Ибн Халдун фикрича: «Бозор - бу ҳунармандчиликни мукаммаллаштириш ва меҳнат унумдорлигини оширишнинг гаровидир». Классик ўрта аср давридаги иқтисодий ғоялар каноник, яъни қонуний доктриналар асосида ривож топди. Бу соҳада черков, руҳонийлар катта фаолият кўрсатдилар. XII асрнинг ўрталарида болониялик монах-рохиб Гроциан «Каноник ҳуқуқлар тўплами»ни тузди, унда бир қанча иқтисодий ғоялар ҳам берилган. Улар умумий мулкчиликни идеал деб баҳолаб (эътибор беринг, хусусий мулк эмас), хусусий мулкчилик худо томонидан одамларнинг гунолари учун вужудга келтирилган, деган ғояни илгари сурдилар. Бойлар хайр-садақа беришга чақирилади. Худога маъқул бўлган фаолиятларга фақат деҳқончилик ва ҳунармандчилик киритилиб, судхўрлик, айниқса, фойда олиш учун савдо қораланади (Ислом динидаги ғоя билан солиштиринг). Канонистларнинг бош иқтисодий ғояси асосида худо томонидан белгиланган «адолатли баҳо» тўғрисидаги таълимот ѐтади. Италиялик рохиб Фома Аквинский (1225-1274) таълимотида иқтисодий ғоялар маълум тартибга солинган. У ўзининг асарларида қуллик ва крепостнойликни оқлайди, бунда у Аристотель ва муқаддас китобларга асосланади. У худони барча бойликлар эгаси деб эълон қилади, лекин хусусий мулкчилик ҳам ҳимоя қилинади, чунки бунда инсоннинг ўз тоифаси, табақасига мос равишда яшашига имконият яратилади. Давр тақозосига мос (натурал хўжалик ҳукмрон) равишда давлат ўз-ўзини таъминлаш ғоясини қўллайди, натура шаклидаги бойликка асосий эътиборни қаратади, олтин ва
ишлаб чиқаришнинг ижтимоийлиги исботлаб берилади. Товар-пул муносабатлари таҳлил этилган, нархлар бозорга олиб чиқилган товарлар массаси (талаб-таклиф)га боғлиқлиги айтилган. Нонга баҳоларни мўътадил ушлаб туриш, фарованлик манбаи эканлиги кўрсатилади. Солиқ тизимини тартибга солиш кераклиги қайд этилади; унингча солиқ пасайиши ижтимоий ҳаѐтни юксалтиради. Бундан деярли 600 йил аввал бозор тушунчасига изох берилади. Ибн Халдун фикрича: «Бозор - бу ҳунармандчиликни мукаммаллаштириш ва меҳнат унумдорлигини оширишнинг гаровидир». Классик ўрта аср давридаги иқтисодий ғоялар каноник, яъни қонуний доктриналар асосида ривож топди. Бу соҳада черков, руҳонийлар катта фаолият кўрсатдилар. XII асрнинг ўрталарида болониялик монах-рохиб Гроциан «Каноник ҳуқуқлар тўплами»ни тузди, унда бир қанча иқтисодий ғоялар ҳам берилган. Улар умумий мулкчиликни идеал деб баҳолаб (эътибор беринг, хусусий мулк эмас), хусусий мулкчилик худо томонидан одамларнинг гунолари учун вужудга келтирилган, деган ғояни илгари сурдилар. Бойлар хайр-садақа беришга чақирилади. Худога маъқул бўлган фаолиятларга фақат деҳқончилик ва ҳунармандчилик киритилиб, судхўрлик, айниқса, фойда олиш учун савдо қораланади (Ислом динидаги ғоя билан солиштиринг). Канонистларнинг бош иқтисодий ғояси асосида худо томонидан белгиланган «адолатли баҳо» тўғрисидаги таълимот ѐтади. Италиялик рохиб Фома Аквинский (1225-1274) таълимотида иқтисодий ғоялар маълум тартибга солинган. У ўзининг асарларида қуллик ва крепостнойликни оқлайди, бунда у Аристотель ва муқаддас китобларга асосланади. У худони барча бойликлар эгаси деб эълон қилади, лекин хусусий мулкчилик ҳам ҳимоя қилинади, чунки бунда инсоннинг ўз тоифаси, табақасига мос равишда яшашига имконият яратилади. Давр тақозосига мос (натурал хўжалик ҳукмрон) равишда давлат ўз-ўзини таъминлаш ғоясини қўллайди, натура шаклидаги бойликка асосий эътиборни қаратади, олтин ва
кумушларни сунъий бойлик деб билади. Меҳнатсиз яратилган бойлик (савдо, судхўрлик) ҳаром деб ҳисобланган. Асосий ва худо томонидан белгиланган бу нарса «адолатли баҳо» масаласи эди. Канонистлар амалда баҳони меҳнат сарфларининг йиғиндисидан иборат деб тан олганлар. Агар пропорционал тенглик сақланмаса жамият емирилиши мумкин, деган тўғри хулоса чиқарилади. Савдо фойдаси ва фоиз олиш «адолатли баҳо» бўйича алмашувни бузади, шу сабабдан йирик савдо ва судхўрликни тақиқлаш талаб этилади. Фома Аквинский «адолатли баҳо» масаласини фойдалар, тўғрироғи наф, манфаатлар тенглиги асосида ҳал этди ва уни субъектив вақт деб баҳолади. У айтадики, агар нарса бирор одам фойдасига, лекин бошқа одам зиѐни ҳисобига ўтса, бу ҳолда буюмни ўзининг ҳақиқий баҳосидан юқорироқ сотиш ҳуқуқи пайдо бўлади. Шу билан бирга бу буюм барибир ҳақиқий эгасидалигидан қимматроқ сотилмайди, чунки қўшимча баҳо, шу буюмдан холи бўлган зиѐнни қоплайди. Ф.Аквинский юқори табақа аҳолисини меҳнаткашлар манфаатини ҳимоя қилувчилар қилиб кўрсатади. Шу сабабли бу табақага буюмларни ўз ҳақиқий баҳосидан қимматроқ сотишга рухсат беради. Процент (фоиз)ни таваккалчилик тўлови ѐки қарз олувчига бериладиган «беғараз совға» деб тушунтиради. У рентанинг эксплуататорлик моҳиятини бўяб кўрсатади ва рента ер эгасига ўз қўл остидагиларни бошқаришдаги меҳнати учун тўланадиган хақ деб баҳолайди. Бу билан черков (ери бор) ва феодалларнинг манфаатларини ҳимоя қилади. Бундай иқтисодий ғоялар Францияда (Никола Орем), Англияда (Джон Болл) ҳам вужудга келди. Шуни алоҳида қайд этиш зарурки, бу иқтисодий қарашлар синфий ҳарактерга эга бўлган, юқори табақаларнинг фаолиятини маъқуллаган. Иккинчи томондан норози деҳқонлар ҳаракати ҳам кучайган. Англияда Уат Тайлер (1381), Германияда Томас Мюнцер (1524-1525) раҳбарлигида деҳқонлар қўзғолони бўлган, улар крепостнойликни, бошқа мажбуриятларни бекор қилишни талаб этганлар. Шу даврда черков бойлиги
кумушларни сунъий бойлик деб билади. Меҳнатсиз яратилган бойлик (савдо, судхўрлик) ҳаром деб ҳисобланган. Асосий ва худо томонидан белгиланган бу нарса «адолатли баҳо» масаласи эди. Канонистлар амалда баҳони меҳнат сарфларининг йиғиндисидан иборат деб тан олганлар. Агар пропорционал тенглик сақланмаса жамият емирилиши мумкин, деган тўғри хулоса чиқарилади. Савдо фойдаси ва фоиз олиш «адолатли баҳо» бўйича алмашувни бузади, шу сабабдан йирик савдо ва судхўрликни тақиқлаш талаб этилади. Фома Аквинский «адолатли баҳо» масаласини фойдалар, тўғрироғи наф, манфаатлар тенглиги асосида ҳал этди ва уни субъектив вақт деб баҳолади. У айтадики, агар нарса бирор одам фойдасига, лекин бошқа одам зиѐни ҳисобига ўтса, бу ҳолда буюмни ўзининг ҳақиқий баҳосидан юқорироқ сотиш ҳуқуқи пайдо бўлади. Шу билан бирга бу буюм барибир ҳақиқий эгасидалигидан қимматроқ сотилмайди, чунки қўшимча баҳо, шу буюмдан холи бўлган зиѐнни қоплайди. Ф.Аквинский юқори табақа аҳолисини меҳнаткашлар манфаатини ҳимоя қилувчилар қилиб кўрсатади. Шу сабабли бу табақага буюмларни ўз ҳақиқий баҳосидан қимматроқ сотишга рухсат беради. Процент (фоиз)ни таваккалчилик тўлови ѐки қарз олувчига бериладиган «беғараз совға» деб тушунтиради. У рентанинг эксплуататорлик моҳиятини бўяб кўрсатади ва рента ер эгасига ўз қўл остидагиларни бошқаришдаги меҳнати учун тўланадиган хақ деб баҳолайди. Бу билан черков (ери бор) ва феодалларнинг манфаатларини ҳимоя қилади. Бундай иқтисодий ғоялар Францияда (Никола Орем), Англияда (Джон Болл) ҳам вужудга келди. Шуни алоҳида қайд этиш зарурки, бу иқтисодий қарашлар синфий ҳарактерга эга бўлган, юқори табақаларнинг фаолиятини маъқуллаган. Иккинчи томондан норози деҳқонлар ҳаракати ҳам кучайган. Англияда Уат Тайлер (1381), Германияда Томас Мюнцер (1524-1525) раҳбарлигида деҳқонлар қўзғолони бўлган, улар крепостнойликни, бошқа мажбуриятларни бекор қилишни талаб этганлар. Шу даврда черков бойлиги
ҳам кескин ошган. Тенглик тўғрисидаги ғоя бузилганлигини кўрган халқнинг бир қисми руҳонийларнинг шохона ҳаѐт кечираѐтганига қарши чиқди. Шу даврда феодализм йўлидан бораѐтган Россияда ҳам иқтисодий ғоялар вужудга келди. IX асрда ташкил топган Қадимги Рус давлати - Киев Русида чоп этилган «Русская правда» қонунлар тўпламида дастлабки ѐзма фикрлар берилган. Унда жамиятнинг синфий дифференциацияси, ер эгалари, савдогарлар манфаати ҳимоя қилинади, князлик манфаати учун савдогарлар, судхўрлар, қарздорларни ноўрин сарф-ҳаражатлардан тийиш зарурлиги ҳақида гапирилади. Маълумки, XII-XIV асрларда Россияда феодал тарқоқлик рўй берди (13 га яқин алоҳида князлик). Бу даврда черков ер эгалиги атрофида диний шаклда кураш борди. XVI асрдан бошлаб ижтимоий-сиѐсий кураш публицистик тус олди. Шундай публицистлардан бири Ермолай эди, монах - рохиблигида Еразм номини олган. Ермолай Еразм ўз асарларида дворянликни ҳимоя қилди ва йирик савдо ҳамда судхўрликка қарши чиқди. У боярларни бошқалар ҳисобига доим байрамдагидек ҳаѐтини танқид қилди, ерни эса фақат давлатга ҳизмат қилаѐтган (яъни дворян) одамларга бериш керак, деган тўғри ғояни илгари сурди (боярлар марказлашган давлатга бўйсунишни истамаган ва вотчина эгаси, тарқоқликнинг асосий сабабчиси эдилар). Ҳақиқатда ҳам Иван Грозный, ҳатто Петр I даврида ҳам вотчинани (яъни боярларни) йўқ қилиш учун кураш борди, охир-оқибатда дворянлик ва помешчиклик ютиб чиқди ва Россия ягона давлатга айланди. Ермолай Еразмнинг иқтисодий қарашларида деҳқон меҳнати бойлик манбаи деган қоида ѐтади. Шу сабабли у давлатда деҳқонлар тоифасини биринчи ўринга қўяди ва уларнинг иқтисодий аҳволини яхшилаш зарур деб ҳисоблайди. Аммо у деҳқонлар эксплуатациясининг асоси пул мажбуриятларида деб билган, шу сабабли бу мажбуриятлар натурал рента ҳолида бўлиши ва ҳосилнинг бешдан бир қисми (20 фоизи) билан чеклаш, ѐм (почта) мажбуриятларини эса савдогарлар зиммасига юклашни таклиф этди. У меҳнат унумдорлигини ошириш тўғрисида қайғурса-да, товар муносабатлари
ҳам кескин ошган. Тенглик тўғрисидаги ғоя бузилганлигини кўрган халқнинг бир қисми руҳонийларнинг шохона ҳаѐт кечираѐтганига қарши чиқди. Шу даврда феодализм йўлидан бораѐтган Россияда ҳам иқтисодий ғоялар вужудга келди. IX асрда ташкил топган Қадимги Рус давлати - Киев Русида чоп этилган «Русская правда» қонунлар тўпламида дастлабки ѐзма фикрлар берилган. Унда жамиятнинг синфий дифференциацияси, ер эгалари, савдогарлар манфаати ҳимоя қилинади, князлик манфаати учун савдогарлар, судхўрлар, қарздорларни ноўрин сарф-ҳаражатлардан тийиш зарурлиги ҳақида гапирилади. Маълумки, XII-XIV асрларда Россияда феодал тарқоқлик рўй берди (13 га яқин алоҳида князлик). Бу даврда черков ер эгалиги атрофида диний шаклда кураш борди. XVI асрдан бошлаб ижтимоий-сиѐсий кураш публицистик тус олди. Шундай публицистлардан бири Ермолай эди, монах - рохиблигида Еразм номини олган. Ермолай Еразм ўз асарларида дворянликни ҳимоя қилди ва йирик савдо ҳамда судхўрликка қарши чиқди. У боярларни бошқалар ҳисобига доим байрамдагидек ҳаѐтини танқид қилди, ерни эса фақат давлатга ҳизмат қилаѐтган (яъни дворян) одамларга бериш керак, деган тўғри ғояни илгари сурди (боярлар марказлашган давлатга бўйсунишни истамаган ва вотчина эгаси, тарқоқликнинг асосий сабабчиси эдилар). Ҳақиқатда ҳам Иван Грозный, ҳатто Петр I даврида ҳам вотчинани (яъни боярларни) йўқ қилиш учун кураш борди, охир-оқибатда дворянлик ва помешчиклик ютиб чиқди ва Россия ягона давлатга айланди. Ермолай Еразмнинг иқтисодий қарашларида деҳқон меҳнати бойлик манбаи деган қоида ѐтади. Шу сабабли у давлатда деҳқонлар тоифасини биринчи ўринга қўяди ва уларнинг иқтисодий аҳволини яхшилаш зарур деб ҳисоблайди. Аммо у деҳқонлар эксплуатациясининг асоси пул мажбуриятларида деб билган, шу сабабли бу мажбуриятлар натурал рента ҳолида бўлиши ва ҳосилнинг бешдан бир қисми (20 фоизи) билан чеклаш, ѐм (почта) мажбуриятларини эса савдогарлар зиммасига юклашни таклиф этди. У меҳнат унумдорлигини ошириш тўғрисида қайғурса-да, товар муносабатлари
ривожига қарши бўлган, яъни ўзи ўзига қарши эди, чунки у эркин бой савдогарлар савдоси тарафдори эди. Е. Еразм натурал мажбуриятларни чеклаш синфий курашга чек қўяди, деган нотўғри фикрда бўлган. XVI асрнинг ўрталарида яратилган «Домострой» асарида шаҳарликларнинг фаолиятига оид қонун-қоидалар мажмуаси берилган. Унда ҳоқимият ва черков, оила, хизматкорларга муносабат қоидалари келтирилади. Кўпгина маслаҳатлар ичида хўжалик юритиш, савдо, солиқ тўлаш қоидалари бор. Асарда рўй берган социал-иқтисодий ўзгаришлар, бой шаҳарлик психологияси ўз аксини топган. Бозор билан яқин муносабат (савдо-солиқ)лар қатори, маҳсулотларни кўплаб захира қилиш (запас) кераклиги (натурал хўжалик белгиси) уқтирилади. Ҳунар ва савдони ўрганиш, хўжаликни бошқариш, меҳнат ва шахсий ташаббус рағбатлантирилади. Россияда XVII-XVIII асрнинг бошларида йирик ўзгаришлар рўй берди, капиталистик ишлаб чиқариш муносабатлари пайдо бўла бошлади. Fарбий Европадаги меркантилистлардан (қуйида кўрилади) фарқли равишда рус иқтисодчилари муомала соҳасига кам эътибор қиладилар, пул - бойлик деган фикрга қўшилмадилар. Улар мамлакат ичида товар алмашувини кучайтириш тарафдори эдилар, ташқи савдони эса асосан саноат ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш қуроли деб қараганлар. Бу ғоялар А.А.Ордин-Нашчокин (тахм. 1605-1680), Ю.Крижанич (1617-1683), И.Т.Посошков (1652-1726) асарларида баѐн этилган. 2 1
ривожига қарши бўлган, яъни ўзи ўзига қарши эди, чунки у эркин бой савдогарлар савдоси тарафдори эди. Е. Еразм натурал мажбуриятларни чеклаш синфий курашга чек қўяди, деган нотўғри фикрда бўлган. XVI асрнинг ўрталарида яратилган «Домострой» асарида шаҳарликларнинг фаолиятига оид қонун-қоидалар мажмуаси берилган. Унда ҳоқимият ва черков, оила, хизматкорларга муносабат қоидалари келтирилади. Кўпгина маслаҳатлар ичида хўжалик юритиш, савдо, солиқ тўлаш қоидалари бор. Асарда рўй берган социал-иқтисодий ўзгаришлар, бой шаҳарлик психологияси ўз аксини топган. Бозор билан яқин муносабат (савдо-солиқ)лар қатори, маҳсулотларни кўплаб захира қилиш (запас) кераклиги (натурал хўжалик белгиси) уқтирилади. Ҳунар ва савдони ўрганиш, хўжаликни бошқариш, меҳнат ва шахсий ташаббус рағбатлантирилади. Россияда XVII-XVIII асрнинг бошларида йирик ўзгаришлар рўй берди, капиталистик ишлаб чиқариш муносабатлари пайдо бўла бошлади. Fарбий Европадаги меркантилистлардан (қуйида кўрилади) фарқли равишда рус иқтисодчилари муомала соҳасига кам эътибор қиладилар, пул - бойлик деган фикрга қўшилмадилар. Улар мамлакат ичида товар алмашувини кучайтириш тарафдори эдилар, ташқи савдони эса асосан саноат ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш қуроли деб қараганлар. Бу ғоялар А.А.Ордин-Нашчокин (тахм. 1605-1680), Ю.Крижанич (1617-1683), И.Т.Посошков (1652-1726) асарларида баѐн этилган. 2 1
4. IX-XV АСРЛАРДА ЎРТА ОСИЁ ИҚТИСОДИЙ ФИКРЛАРИ X-XII асрларга келиб Ўрта Осиѐ илғор ижтимоий тафаккурнинг Шарқдаги йирик марказларидан бирига айланди. Бу даврда феодал давлат марказлашган ва энг ривожланган паллага кирди. Ўрта Осиѐ Европани Осиѐ билан боғловчи йирик моддий, маданий ва савдо марказига айланди. Бу жараѐнлар бир-биридан минглаб чақирим узоқликдаги давлатлар, халқлар ўртасидаги иқтисодий муносабатларни шакллантирди. Бу даврда бутун дунѐга танилган Ал-Фаргоний, Ал-Хоразмий, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Юсуф Хос Хожиб, Низомулмулк ва бошқа кўплаб мутафаккирлар яшаб, ижод қилишди. Уларнинг асарларида иқтисодий ғоялар ҳам ўз аксини топган. Шарқ ренессанси давридаги олимлар шу даврдаги тижорат, мулкдорлик ҳунари сирларини баѐн этганлар. Уларнинг асарларидаги умумбашарий иқтисодий таффаккур бугунги кунда ҳам долзарблиги билан муҳим ўрин тутади. Ибн Сино (980-1037)нинг фикрича: «Ҳайвон табиат неъматларига қаноат қилади, одамларга эса табиат неъматлари камлик қилади, у овқат, кийим-кечак ва уй-жойга эхтиѐж сезади. Ҳайвон табиат неъматларини ўзлаштириб олади, одам эса ўз меҳнати билан ўзига овқат, кийим, жой яратади. Шу мақсадда инсон деҳқончилик ва ҳунармандчилик билан шуғулланиши керак». Форобий (873-950) Ўрта аср даври табиий-илмий ва ижтимоий билимларнинг қарийиб барча соҳаларини ўз ичига олувчи 160 дан ортиқ рисола яратган «қомусий олим сифатида тан олинади. Унинг Шарқ оламидаги шуҳрати шу даражага етдики, уни Аристотель (Арасту)дан кейинги йирик мутафаккир- «муаллимас -«соний» - «иккинчи муаллим» деб атай бошладилар. Олимнинг айниқса «Фозил одамлар шахри» асари диққатга сазовар бўлиб, унда мамлакатни бошқариш, хоқимлар фаолияти, иқтисодиѐтни олиб бориш билан боғлиқ бўлган муҳим ғоялар келтирилади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, Форобий ўз устози Арасту ғояларини ҳар томонлама талқин
4. IX-XV АСРЛАРДА ЎРТА ОСИЁ ИҚТИСОДИЙ ФИКРЛАРИ X-XII асрларга келиб Ўрта Осиѐ илғор ижтимоий тафаккурнинг Шарқдаги йирик марказларидан бирига айланди. Бу даврда феодал давлат марказлашган ва энг ривожланган паллага кирди. Ўрта Осиѐ Европани Осиѐ билан боғловчи йирик моддий, маданий ва савдо марказига айланди. Бу жараѐнлар бир-биридан минглаб чақирим узоқликдаги давлатлар, халқлар ўртасидаги иқтисодий муносабатларни шакллантирди. Бу даврда бутун дунѐга танилган Ал-Фаргоний, Ал-Хоразмий, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Юсуф Хос Хожиб, Низомулмулк ва бошқа кўплаб мутафаккирлар яшаб, ижод қилишди. Уларнинг асарларида иқтисодий ғоялар ҳам ўз аксини топган. Шарқ ренессанси давридаги олимлар шу даврдаги тижорат, мулкдорлик ҳунари сирларини баѐн этганлар. Уларнинг асарларидаги умумбашарий иқтисодий таффаккур бугунги кунда ҳам долзарблиги билан муҳим ўрин тутади. Ибн Сино (980-1037)нинг фикрича: «Ҳайвон табиат неъматларига қаноат қилади, одамларга эса табиат неъматлари камлик қилади, у овқат, кийим-кечак ва уй-жойга эхтиѐж сезади. Ҳайвон табиат неъматларини ўзлаштириб олади, одам эса ўз меҳнати билан ўзига овқат, кийим, жой яратади. Шу мақсадда инсон деҳқончилик ва ҳунармандчилик билан шуғулланиши керак». Форобий (873-950) Ўрта аср даври табиий-илмий ва ижтимоий билимларнинг қарийиб барча соҳаларини ўз ичига олувчи 160 дан ортиқ рисола яратган «қомусий олим сифатида тан олинади. Унинг Шарқ оламидаги шуҳрати шу даражага етдики, уни Аристотель (Арасту)дан кейинги йирик мутафаккир- «муаллимас -«соний» - «иккинчи муаллим» деб атай бошладилар. Олимнинг айниқса «Фозил одамлар шахри» асари диққатга сазовар бўлиб, унда мамлакатни бошқариш, хоқимлар фаолияти, иқтисодиѐтни олиб бориш билан боғлиқ бўлган муҳим ғоялар келтирилади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, Форобий ўз устози Арасту ғояларини ҳар томонлама талқин
этади ва уни тўлдиришга ҳаракат қилади, жамият шаклланиши учун моддий эҳтиѐжларнинг аҳамияти ҳақидаги таълимотни яратди, иқтисодиѐт фанида муҳим бўлган «Эҳтиѐж» ни таърифлаб берди. У моддий бойликлар яратишда меҳнатнинг ва меҳнат қуроллари ўрнини аниқлаб берди. Айниқса, «меҳнат тақсимоти» масалалари мутафаккир асарларида яхши ѐритиб берилган. Меҳнат тақсимоти туфайли ишлаб чиқариш ривожланади, чунки вақтдан ютилади, ишловчиларнинг касб-маҳорати ортади, техник мосламалар киритиш учун асос юзага келади, яъни ўз даврида ҳамма ишни бир одам (уста) бажариши мумкин бўлган ҳолатдан, ҳар бир операцияни махсус кишиларга бўлиб бериш афзаллиги кўрсатилади («Қушни сўйса ҳам, қассоб сўйсин»). Меҳнат тақсимоти тўғрисидаги ғоя таниқли иқтисодчи Адам Смит таълимотининг (XVIII аср) асосидир. Форобийнинг фозил (идеал) давлат, ҳоқимлар тўғрисидаги ғоялари ниҳоятда аҳамиятлидир, ўзаро ѐрдам ва дустликнинг зарурлиги кўрсатилади. Масалан, шаҳар тартиботида энг асосий нарса мулк, ноз-неъматларни тўғри тақсимлаш эканлиги қайд этилган. Арасту ғоялари ривожлантирилиб, аввало ер ва жойларнинг миқдори, кейин уларнинг эгалари ва тутган ўринлари, сўнгра ниҳоятда зарур ҳисобланувчи озиқ-овқат, экин экиладиган ерлар, сарой ва шахсий уйларнинг миқдори ҳисобга олиниши кераклиги кўрсатилади. Фозиллар шахри хоқимининг фазилатлари ҳақидаги фикрлар ниҳоятда қимматлидир. Форобий тадқиқотларининг яна бир муҳим жиҳати шуки, у кўп (юнон, араб ва б. ) тилларни билган, бошқа олим асарларини таҳлил этган, шархлаган ва изоҳлаган. Тарихда шундай воқеа бўлиб ўтганлиги қайд этилади. Қомусий олим Ибн Сино Арастунинг «Метафизика» асарини 40 марта ўқиб ҳам тушуна олмаган экан. У сурункали мутаоладан чарчаган , бозор айланишни ихтиѐр этади. Бахтли тасодифни қарангки, бозордан ҳарид қилган китоби Форобийнинг Арасту асарига ѐзган шархлари экан. Ибн Сино китобни бир марта ўқиб чиқишдаѐк Арастунинг «Метафизика» асари моҳиятига тўла тушуниб етади.
этади ва уни тўлдиришга ҳаракат қилади, жамият шаклланиши учун моддий эҳтиѐжларнинг аҳамияти ҳақидаги таълимотни яратди, иқтисодиѐт фанида муҳим бўлган «Эҳтиѐж» ни таърифлаб берди. У моддий бойликлар яратишда меҳнатнинг ва меҳнат қуроллари ўрнини аниқлаб берди. Айниқса, «меҳнат тақсимоти» масалалари мутафаккир асарларида яхши ѐритиб берилган. Меҳнат тақсимоти туфайли ишлаб чиқариш ривожланади, чунки вақтдан ютилади, ишловчиларнинг касб-маҳорати ортади, техник мосламалар киритиш учун асос юзага келади, яъни ўз даврида ҳамма ишни бир одам (уста) бажариши мумкин бўлган ҳолатдан, ҳар бир операцияни махсус кишиларга бўлиб бериш афзаллиги кўрсатилади («Қушни сўйса ҳам, қассоб сўйсин»). Меҳнат тақсимоти тўғрисидаги ғоя таниқли иқтисодчи Адам Смит таълимотининг (XVIII аср) асосидир. Форобийнинг фозил (идеал) давлат, ҳоқимлар тўғрисидаги ғоялари ниҳоятда аҳамиятлидир, ўзаро ѐрдам ва дустликнинг зарурлиги кўрсатилади. Масалан, шаҳар тартиботида энг асосий нарса мулк, ноз-неъматларни тўғри тақсимлаш эканлиги қайд этилган. Арасту ғоялари ривожлантирилиб, аввало ер ва жойларнинг миқдори, кейин уларнинг эгалари ва тутган ўринлари, сўнгра ниҳоятда зарур ҳисобланувчи озиқ-овқат, экин экиладиган ерлар, сарой ва шахсий уйларнинг миқдори ҳисобга олиниши кераклиги кўрсатилади. Фозиллар шахри хоқимининг фазилатлари ҳақидаги фикрлар ниҳоятда қимматлидир. Форобий тадқиқотларининг яна бир муҳим жиҳати шуки, у кўп (юнон, араб ва б. ) тилларни билган, бошқа олим асарларини таҳлил этган, шархлаган ва изоҳлаган. Тарихда шундай воқеа бўлиб ўтганлиги қайд этилади. Қомусий олим Ибн Сино Арастунинг «Метафизика» асарини 40 марта ўқиб ҳам тушуна олмаган экан. У сурункали мутаоладан чарчаган , бозор айланишни ихтиѐр этади. Бахтли тасодифни қарангки, бозордан ҳарид қилган китоби Форобийнинг Арасту асарига ѐзган шархлари экан. Ибн Сино китобни бир марта ўқиб чиқишдаѐк Арастунинг «Метафизика» асари моҳиятига тўла тушуниб етади.
Донишманд ҳикматларида инсоннинг касб-ҳунар, санъатдаги фазилатлари ҳар доим ҳам туғма бўлавермаслиги, кўпинча улар меҳнат машаққати ва ирода йўли билан руѐбга чиқиши қайд этилади. Шубҳасиз, бу икки қобилият ўзаро уйғунлашганда ривожланиш бўлади. Форобий фикрича , бахтга эришиш мақсадида ўзаро ѐрдам берган халқ фазилатли халқдир. Шу тартибда барча халқлар бахтга эришиш учун бир- бирига ѐрдам беришса, бутун ер юзи фазилатли бўлади. Ўйлашимизча, янги XXI асрда турган деярли барча давлатлар ҳам шу тўхтамга келмоқдалар. «Ким раҳбар бўла олади?»деган савол бундан минг йиллар аввал ҳам буюк донишмандларни қизиқтирган экан. Абу Наср ибн Муҳаммад Форобий «Фозил одамлар шаҳри» номли асарида бўлажак раҳбарларнинг асосий фазилатлари тўғрисида оқилона мушохада юритган, 12 фозилат берилган. Мусулмон ҳуқуқшунослигида товарнинг истеъмол қиймати тан олинган, товарнинг қиймати билан сўралаѐтган баҳо (бозор нархи) фарқланган. Йирик дин пешвоси Баҳоуддин Нақшбанднинг (1318-1389) «Дил ба ѐру, даст ба кор», яъни «дил ѐр (Аллох) билан, қўл иш билан (банд бўлсин)» деган тезиси ўша давр ва ҳозирги кун учун муҳим эди, чунки илгари худога фақат эътиқод қилишнинг ўзи кифоя деб билинган. Низомулмулк (1018-1092) «Сиёсатнома» асарида ҳукмдорлар, амирлар, амалдорлар ва қозиларнинг мансабни суиистеъмол қилишини, солиқларнинг оғирлиги, давлат маблағларини сақлаш ва сарфлашда ҳисоб-китоб зарурлигини қайд этган. Салжуқийлар давлати арбоби сифатида иктоъни танқид қилган. Иқтоъ - ўрта асрларда Ўрта Шарқ, шу жумладан Ўрта Осиѐда ҳукмдор томонидан айрим шахсларга катта хизматлари эвазига инъом қилинган чек ер (Темурийлар давлатида суюрғол). XIII асрнинг бошидан XIV асрнинг 70-йилларигача бўлган давр бу муғуллар истилоси даври бўлиб, кўп соҳаларда орқага қайтиш (регресс) бўлди. Аммо босқинчилар маҳаллий халқ урф-одати, маданияти, тили, динини, хўжалик тарзини қабул қилишга ва улар билан аралашиб кетишга мажбур бўлдилар. Шу даврда бож, божхона, божхона солиғи юзага келди. Ҳозирги
Донишманд ҳикматларида инсоннинг касб-ҳунар, санъатдаги фазилатлари ҳар доим ҳам туғма бўлавермаслиги, кўпинча улар меҳнат машаққати ва ирода йўли билан руѐбга чиқиши қайд этилади. Шубҳасиз, бу икки қобилият ўзаро уйғунлашганда ривожланиш бўлади. Форобий фикрича , бахтга эришиш мақсадида ўзаро ѐрдам берган халқ фазилатли халқдир. Шу тартибда барча халқлар бахтга эришиш учун бир- бирига ѐрдам беришса, бутун ер юзи фазилатли бўлади. Ўйлашимизча, янги XXI асрда турган деярли барча давлатлар ҳам шу тўхтамга келмоқдалар. «Ким раҳбар бўла олади?»деган савол бундан минг йиллар аввал ҳам буюк донишмандларни қизиқтирган экан. Абу Наср ибн Муҳаммад Форобий «Фозил одамлар шаҳри» номли асарида бўлажак раҳбарларнинг асосий фазилатлари тўғрисида оқилона мушохада юритган, 12 фозилат берилган. Мусулмон ҳуқуқшунослигида товарнинг истеъмол қиймати тан олинган, товарнинг қиймати билан сўралаѐтган баҳо (бозор нархи) фарқланган. Йирик дин пешвоси Баҳоуддин Нақшбанднинг (1318-1389) «Дил ба ѐру, даст ба кор», яъни «дил ѐр (Аллох) билан, қўл иш билан (банд бўлсин)» деган тезиси ўша давр ва ҳозирги кун учун муҳим эди, чунки илгари худога фақат эътиқод қилишнинг ўзи кифоя деб билинган. Низомулмулк (1018-1092) «Сиёсатнома» асарида ҳукмдорлар, амирлар, амалдорлар ва қозиларнинг мансабни суиистеъмол қилишини, солиқларнинг оғирлиги, давлат маблағларини сақлаш ва сарфлашда ҳисоб-китоб зарурлигини қайд этган. Салжуқийлар давлати арбоби сифатида иктоъни танқид қилган. Иқтоъ - ўрта асрларда Ўрта Шарқ, шу жумладан Ўрта Осиѐда ҳукмдор томонидан айрим шахсларга катта хизматлари эвазига инъом қилинган чек ер (Темурийлар давлатида суюрғол). XIII асрнинг бошидан XIV асрнинг 70-йилларигача бўлган давр бу муғуллар истилоси даври бўлиб, кўп соҳаларда орқага қайтиш (регресс) бўлди. Аммо босқинчилар маҳаллий халқ урф-одати, маданияти, тили, динини, хўжалик тарзини қабул қилишга ва улар билан аралашиб кетишга мажбур бўлдилар. Шу даврда бож, божхона, божхона солиғи юзага келди. Ҳозирги
русча «таможня» сўзи аслида муғулча, кейинчалик туркчадаги «тамға» сўзидан олинганлиги маълум. Буюк қомусий олим Абу Райхон Беруний (973-1048) 150 дан ортиқ асар яратган бўлиб, уларда меҳнат бойликнинг асоси эканлиги тўғрисидаги ғоя асосийдир. Унинг кўпгина фикр ва қарашлари бугунги кун учун ҳам аҳамиятини йўқотмаган. Олим яшаган даврдаги муносабатлар, ишлаб чиқаришнинг юксалганлиги, савдо-сотиқнинг ривожланиши, суғориш иншооатларининг ишга туширилиши ана шу давр учун хос эди. Шу асосда Берунийда кишилик эхтиѐжларининг пайдо бўлиши ва уни қондириш асослари, меҳнат ва хунарга муносабатлари уйғунлашиб кетади. Унинг фикрига кўра, кишилар ўз зарурий эхтиѐжларини қондириш учун уюшган холда яшаш ва ишлашга мажбурдирлар. Эхтиѐжлар турли-туман ва кўп бўлганлиги учун инсонлар бирлашган холда турар жой ва шаҳарлар яратишга интиладилар, деб хисоблайди. Шунингдек, у давлатнинг пайдо бўлишини ҳам эхтиѐж туфайли деб уйлаган. Энг муҳим ғоя шуки, барча қимматли нарсалар инсон меҳнати билан яратилади ва инсоннинг қадр- қиммати унинг авлод-аждодларининг ким бўлганлиги эмас, балки унинг меҳнати, ақлий ва жисмоний махорати билан белгиланади. Ҳар бир даврнинг урф-одатлари ўзига хос бўлади ва инсон ахли уларга риоя қилмоғи даркордир, акс холда низом ва бир хиллик йўқолса, тартиб ҳам йўқ бўлади, деб уқтиради буюк донишманд. Олимнинг фикрларига таяниб шундай муҳим хулоса чиқариш мумкинки, инсон ердаги бунѐдкор ва яратувчи кучдир. Инсон аввало халол меҳнати билан улуғланади, кишилик жамиятининг асл ибтидоси ҳам меҳнатдандир. Беруний қайд этишича, билимларни эгалламоқ ва хунар ўрганмоқ учун меҳнат қилиш зарур, бу эса доим давом этадиган ва такомиллашиб борадиган жараѐндир. У меҳнатни турларга ажратиб, уларнинг ҳар қайсиси алохида талаб ва эҳтиѐжлар асосида вужудга келишини кўрсатиб берди. Бинокор,
русча «таможня» сўзи аслида муғулча, кейинчалик туркчадаги «тамға» сўзидан олинганлиги маълум. Буюк қомусий олим Абу Райхон Беруний (973-1048) 150 дан ортиқ асар яратган бўлиб, уларда меҳнат бойликнинг асоси эканлиги тўғрисидаги ғоя асосийдир. Унинг кўпгина фикр ва қарашлари бугунги кун учун ҳам аҳамиятини йўқотмаган. Олим яшаган даврдаги муносабатлар, ишлаб чиқаришнинг юксалганлиги, савдо-сотиқнинг ривожланиши, суғориш иншооатларининг ишга туширилиши ана шу давр учун хос эди. Шу асосда Берунийда кишилик эхтиѐжларининг пайдо бўлиши ва уни қондириш асослари, меҳнат ва хунарга муносабатлари уйғунлашиб кетади. Унинг фикрига кўра, кишилар ўз зарурий эхтиѐжларини қондириш учун уюшган холда яшаш ва ишлашга мажбурдирлар. Эхтиѐжлар турли-туман ва кўп бўлганлиги учун инсонлар бирлашган холда турар жой ва шаҳарлар яратишга интиладилар, деб хисоблайди. Шунингдек, у давлатнинг пайдо бўлишини ҳам эхтиѐж туфайли деб уйлаган. Энг муҳим ғоя шуки, барча қимматли нарсалар инсон меҳнати билан яратилади ва инсоннинг қадр- қиммати унинг авлод-аждодларининг ким бўлганлиги эмас, балки унинг меҳнати, ақлий ва жисмоний махорати билан белгиланади. Ҳар бир даврнинг урф-одатлари ўзига хос бўлади ва инсон ахли уларга риоя қилмоғи даркордир, акс холда низом ва бир хиллик йўқолса, тартиб ҳам йўқ бўлади, деб уқтиради буюк донишманд. Олимнинг фикрларига таяниб шундай муҳим хулоса чиқариш мумкинки, инсон ердаги бунѐдкор ва яратувчи кучдир. Инсон аввало халол меҳнати билан улуғланади, кишилик жамиятининг асл ибтидоси ҳам меҳнатдандир. Беруний қайд этишича, билимларни эгалламоқ ва хунар ўрганмоқ учун меҳнат қилиш зарур, бу эса доим давом этадиган ва такомиллашиб борадиган жараѐндир. У меҳнатни турларга ажратиб, уларнинг ҳар қайсиси алохида талаб ва эҳтиѐжлар асосида вужудга келишини кўрсатиб берди. Бинокор,
кўмир қазувчи, ҳунарманд, фан соҳиблари меҳнатини оғир меҳнат деб билади. Илм, маърифат заҳматкашлари меҳнатига таъриф бериш, илм олиш, ўқиш энг керакли меҳнат эканлигини исботлайди. Шунга кўра олимларнинг меҳнатини қадрлаш турли илмлар кўпайишига олиб келади. Олим жамиятнинг асосини моддий неъматлар учун бўлган ҳаракатларда, меҳнатда деб билади. Қўл меҳнати, мажбурий меҳнатдан эркин кишиларнинг фаолияти усутунлиги исботлаб берилади (эркин бозор муносабатларининг асоси). Меҳнаткашларнинг хоҳиш-иродасига қарши, уларни мажбурлаб ишлатишга қарши бўлган, чунки бундай меҳнат самараси пастдир. Мерос бўлиб авлоддан авлодга ўтиб келадиган ҳунарлар юқори баҳоланган. Беруний оғир жисмоний меҳнат қилувчилар, яъни конда ишловчилар, ер остида гавҳар қидирувчилар, деҳқонлар тўғрисида, уларга берилиши керак бўлган имтиѐзлар ва иш ҳақи хақида «Минерология» асарида кенг мулоҳаза юритади. Айниқса очиқ ва ер остидаги кон ишларига алоҳида эътибор берилади, ер ости конларини мустаҳкамлаш (фалокат олдини олиш учун), ер ости сувларини чиқариб ташлаш, олинган рудани юқорига олиб чиқиш учун махсус мосламалардан фойдаланиш тавсия этилади. Кон атрофида кончилар қишлоғини барпо этиш зарурлиги кўрсатилади. Ер ости бойликларини қазиб олиш ишлари катта жисмоний меҳнат, ихтирочилик, ақлий меҳнат ва билим сарфлашни талаб этади. Бу мураккаб ва оғир ишларни бажариш махсус мактаб, уларда таълим-тарбия бериш асосида йўлга қўйилмоғи керак, дейди олим. Худди шу ўринда Беруний илм аҳллари, олимлар, тарбиячиларнинг меҳнати жамият учун нақадар керакли ва зарурлигини алоҳида уқтиради. Беруний усталарнинг аҳволи, шогирдларнинг фаолияти, иш ҳақлари борасида ҳам қимматли ғояларни илгари суради, иш ҳақи миқдори самарадорлик билан бевосита боғланади. Олимнинг ѐзишича: «Басрада биллурдан идиш-товоқ ва бошқа нарсалар ясайдилар. Иш жойида белгилаб-ўлчаб берувчи уста бўлиб, унинг олдида биллурнинг майда ва катта бўлакчалари тўпланган. У ана шулардан чиройли ва кераклисини олиб, ундан энг чиройли ва яхши буюм ясашни уйлаб улчаб
кўмир қазувчи, ҳунарманд, фан соҳиблари меҳнатини оғир меҳнат деб билади. Илм, маърифат заҳматкашлари меҳнатига таъриф бериш, илм олиш, ўқиш энг керакли меҳнат эканлигини исботлайди. Шунга кўра олимларнинг меҳнатини қадрлаш турли илмлар кўпайишига олиб келади. Олим жамиятнинг асосини моддий неъматлар учун бўлган ҳаракатларда, меҳнатда деб билади. Қўл меҳнати, мажбурий меҳнатдан эркин кишиларнинг фаолияти усутунлиги исботлаб берилади (эркин бозор муносабатларининг асоси). Меҳнаткашларнинг хоҳиш-иродасига қарши, уларни мажбурлаб ишлатишга қарши бўлган, чунки бундай меҳнат самараси пастдир. Мерос бўлиб авлоддан авлодга ўтиб келадиган ҳунарлар юқори баҳоланган. Беруний оғир жисмоний меҳнат қилувчилар, яъни конда ишловчилар, ер остида гавҳар қидирувчилар, деҳқонлар тўғрисида, уларга берилиши керак бўлган имтиѐзлар ва иш ҳақи хақида «Минерология» асарида кенг мулоҳаза юритади. Айниқса очиқ ва ер остидаги кон ишларига алоҳида эътибор берилади, ер ости конларини мустаҳкамлаш (фалокат олдини олиш учун), ер ости сувларини чиқариб ташлаш, олинган рудани юқорига олиб чиқиш учун махсус мосламалардан фойдаланиш тавсия этилади. Кон атрофида кончилар қишлоғини барпо этиш зарурлиги кўрсатилади. Ер ости бойликларини қазиб олиш ишлари катта жисмоний меҳнат, ихтирочилик, ақлий меҳнат ва билим сарфлашни талаб этади. Бу мураккаб ва оғир ишларни бажариш махсус мактаб, уларда таълим-тарбия бериш асосида йўлга қўйилмоғи керак, дейди олим. Худди шу ўринда Беруний илм аҳллари, олимлар, тарбиячиларнинг меҳнати жамият учун нақадар керакли ва зарурлигини алоҳида уқтиради. Беруний усталарнинг аҳволи, шогирдларнинг фаолияти, иш ҳақлари борасида ҳам қимматли ғояларни илгари суради, иш ҳақи миқдори самарадорлик билан бевосита боғланади. Олимнинг ѐзишича: «Басрада биллурдан идиш-товоқ ва бошқа нарсалар ясайдилар. Иш жойида белгилаб-ўлчаб берувчи уста бўлиб, унинг олдида биллурнинг майда ва катта бўлакчалари тўпланган. У ана шулардан чиройли ва кераклисини олиб, ундан энг чиройли ва яхши буюм ясашни уйлаб улчаб
белгилаб чиқади. Шундан кейин уни ясовчи ҳунармандга беради, бу биринчи уста айтганидек қилиб буюмларни ясай бошлайди. Олим шу ерда меҳнат тақсимоти ва унинг аҳамиятини кўрсатади. Олим ва мутахассислар меҳнатини мамлакат бошқарувчилари томонидан рағбанлантириб туриш фойдали эканлиги алоҳида таъкидланади. Бу аслини олганда манфаатдорлик тамойилининг худди ўзидир. Унингча, айниқса, ерга ишлов бериб, ризқ-рўз яратувчиларга мехрибон бўлиш кераклиги кўрсатилади. Ана шу ғамхўрлик оқибатида ерга яхши ишлов берилади ва ер ҳосилдор бўлади, моддий неъматлар яратилади, ишловчи ва жамият манфаатлари баб-баравар ҳимоя қилинади (бу фикр XVIII асрда Адам Смит томонидан тўлароқ исботлаб берилган). Моддий неъматлар эса тириклик асосидир. Ана шундай қилинганда ҳоқимият ҳам мустаҳкам бўлади, дейди олим (бу ерда давлатнинг иқтисодиѐт билан муносабати масаласи кўтарилади). Агар кишилар тўқ бўлса, давлат ҳам кучлидир. Ҳукмдорларнинг вазифаси юқори табақалар билан қуйи табақалар ўртасида хақиқатни, кучли билан кучсиз ўртасида тенгликни ўрнатишдан иборатдир, деб уқтиради олим. Меҳнатнинг ихтиѐрийлиги, озодлиги, эркинлиги кишилар ўртасида хулқ-атвор, ҳурмат- эътибор учун муҳим ва зарурдир. Бозор иқтисодиѐтининг энг зарур тамойилларидан бири-бу танлаш ва тадбиркорлик эркинлиги масаласи илгари сурилган. Атоқли давлат арбоби, илк туркий достоннавис Юсуф Хос Хожиб 1020 йили Қорахонийларнинг марказий шаўарларидан бири Боласоғунда туғилди(оламдан ўтган йили номаълум). Бўлажак мутафаккир ўз давридаги барча билимларни, араб ва форсий тиллар ҳамда ундаги адабиѐтларни пухта эгаллайди.
белгилаб чиқади. Шундан кейин уни ясовчи ҳунармандга беради, бу биринчи уста айтганидек қилиб буюмларни ясай бошлайди. Олим шу ерда меҳнат тақсимоти ва унинг аҳамиятини кўрсатади. Олим ва мутахассислар меҳнатини мамлакат бошқарувчилари томонидан рағбанлантириб туриш фойдали эканлиги алоҳида таъкидланади. Бу аслини олганда манфаатдорлик тамойилининг худди ўзидир. Унингча, айниқса, ерга ишлов бериб, ризқ-рўз яратувчиларга мехрибон бўлиш кераклиги кўрсатилади. Ана шу ғамхўрлик оқибатида ерга яхши ишлов берилади ва ер ҳосилдор бўлади, моддий неъматлар яратилади, ишловчи ва жамият манфаатлари баб-баравар ҳимоя қилинади (бу фикр XVIII асрда Адам Смит томонидан тўлароқ исботлаб берилган). Моддий неъматлар эса тириклик асосидир. Ана шундай қилинганда ҳоқимият ҳам мустаҳкам бўлади, дейди олим (бу ерда давлатнинг иқтисодиѐт билан муносабати масаласи кўтарилади). Агар кишилар тўқ бўлса, давлат ҳам кучлидир. Ҳукмдорларнинг вазифаси юқори табақалар билан қуйи табақалар ўртасида хақиқатни, кучли билан кучсиз ўртасида тенгликни ўрнатишдан иборатдир, деб уқтиради олим. Меҳнатнинг ихтиѐрийлиги, озодлиги, эркинлиги кишилар ўртасида хулқ-атвор, ҳурмат- эътибор учун муҳим ва зарурдир. Бозор иқтисодиѐтининг энг зарур тамойилларидан бири-бу танлаш ва тадбиркорлик эркинлиги масаласи илгари сурилган. Атоқли давлат арбоби, илк туркий достоннавис Юсуф Хос Хожиб 1020 йили Қорахонийларнинг марказий шаўарларидан бири Боласоғунда туғилди(оламдан ўтган йили номаълум). Бўлажак мутафаккир ўз давридаги барча билимларни, араб ва форсий тиллар ҳамда ундаги адабиѐтларни пухта эгаллайди.