Agrokimyo fani maqsadi, vazifalari, Dehqonchilikni kimyolashtirish va o’g’itlarning ahamiyati, Agrokimyo fani va fan uslublari

Yuklangan vaqt

2024-11-04

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

22

Faytl hajmi

57,4 KB


AGROKIMYO FANINING MAQSADI, VAZIFALARI VA BOSHQA FANLAR BILAN BOG‘LIQLIGI Reja: 1. Agrokimyo fani maqsadi, vazifalari. 2. Dehqonchilikni kimyolashtirish va o’g’itlarning ahamiyati. 3. Agrokimyo fani va fan uslublari. 4. Agrokimyo fanining rivojlanish tarixi. Agrosanoat majmuasining asosiy vazifasi - qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan mahsulot hajmini oshirish, Respublikamiz aholisini yetarli miqdorda oziq - ovqat bilan ta’minlashdan iboratdir. Agrokimyo fanining maqsadi – o’simlik-tuproq tizimidagi uzviy o’simlik oziqlanish jarayonida bog’liqligi, o’zaro ta’siri va o’simlikni oziqa moddalar bilan ta’minlashda o’rni. Agrokimyo fanining kimyoviy va biologik fan bo’lganligi, o’quv jarayoni davomida tuproq, o’simlik va o’g’itlarda kimyoviy va biologik jarayonlarning o’tishi. Agrokimyo fanining asosiy muammolari:  O’simlik nima bilan va qanday oziqlanishi. Har bir oziqa elementining o’simlik oziqlanishidagi o’rni, hosil miqdori va sifatiga ta’siri;  Tuproqning asosiy oziqa moddalar zaxirasi sifatida o’rni, uni unumdorligini saqlash va oshirish muammosi; AGROKIMYO FANINING MAQSADI, VAZIFALARI VA BOSHQA FANLAR BILAN BOG‘LIQLIGI Reja: 1. Agrokimyo fani maqsadi, vazifalari. 2. Dehqonchilikni kimyolashtirish va o’g’itlarning ahamiyati. 3. Agrokimyo fani va fan uslublari. 4. Agrokimyo fanining rivojlanish tarixi. Agrosanoat majmuasining asosiy vazifasi - qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan mahsulot hajmini oshirish, Respublikamiz aholisini yetarli miqdorda oziq - ovqat bilan ta’minlashdan iboratdir. Agrokimyo fanining maqsadi – o’simlik-tuproq tizimidagi uzviy o’simlik oziqlanish jarayonida bog’liqligi, o’zaro ta’siri va o’simlikni oziqa moddalar bilan ta’minlashda o’rni. Agrokimyo fanining kimyoviy va biologik fan bo’lganligi, o’quv jarayoni davomida tuproq, o’simlik va o’g’itlarda kimyoviy va biologik jarayonlarning o’tishi. Agrokimyo fanining asosiy muammolari:  O’simlik nima bilan va qanday oziqlanishi. Har bir oziqa elementining o’simlik oziqlanishidagi o’rni, hosil miqdori va sifatiga ta’siri;  Tuproqning asosiy oziqa moddalar zaxirasi sifatida o’rni, uni unumdorligini saqlash va oshirish muammosi;  O’g’itlarning turlari, hususiyatlari va ularni to’plash va ishlab chiqarish muammolari;  O’g’itlar qo’llashning iqtisodiy samaradorligini oshirish muammosi;  O’g’it qo’llash jarayonida ekologik muvazonat saqlash muammolari. Agrokimyo fanini predmeti va usullari, ularni boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi. Dehqonchilikni ilmiy asosda rivojlantirishda agrokimyoni vazifalari. Buning uchun yerlardan samarali foydalanib, tuproq unumdorligini doimiy ravishda oshirib borish lozim. Tuproqlarning unumdor bo’lishi qishloq xo’jalik ekinlarining yaxshi o’sishi, rivojlanishi va mo’l hosil berishi uchun qulay sharoit yaratadi. Tuproq unumdorligi - bu o’simliklar o’suv davrining barcha rivojlanish fazalarida uning suv va oziq moddalariga bo’lgan talabini doimo yetarli miqdorda qondirishdir, tuproqlarning ushbu xususiyati qanchalik yaxshi bo’lsa, u shunchalik unumdor bo’ladi. Tuproq unumdorligi ikki turga - tabiiy va foydali unumdorlikka bo’linadi. Tabiiy unumdorlik tuproq hosil bo’lishida har xil omillarning ta’sir etish jarayonida vujudga keladi, bu tuproqlarning turli mexanikaviy va kimyoviy tarkibi hamda iqlim sharoitlari bilan belgilanadi. Demak har qanday tuproq tabiiy unumdorlikka ega bo’ladi. Tuproqning foydali unumdorligini oshirishda organik, mineral, bakterial o’g’itlardan va boshqa kimyoviy vositalardan foydalanish alohida o’rin tutadi. Dehqonchilikni kimyolashtirish deganda – qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligini va hosil sifatini oshirishning muhim vositasi bo’lgan mahalliy va mineral o’g’itlardan, begona o’tlarga, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashda kimyoviy vositalardan samarali foydalanish tushuniladi. Fanda shu narsa aniqlanganki, qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan ekinlar hosilini 50 foizga ya’ni o’g’itlarni qo’llash evaziga olinadi. Dehqonchilikda ishlatilayotgan o’g’itlarning samaradorligi, uni qo’llash hisobiga olingan qo’shimcha hosil yoki sof daromad bilan belgilanadi. Ilmiy  O’g’itlarning turlari, hususiyatlari va ularni to’plash va ishlab chiqarish muammolari;  O’g’itlar qo’llashning iqtisodiy samaradorligini oshirish muammosi;  O’g’it qo’llash jarayonida ekologik muvazonat saqlash muammolari. Agrokimyo fanini predmeti va usullari, ularni boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi. Dehqonchilikni ilmiy asosda rivojlantirishda agrokimyoni vazifalari. Buning uchun yerlardan samarali foydalanib, tuproq unumdorligini doimiy ravishda oshirib borish lozim. Tuproqlarning unumdor bo’lishi qishloq xo’jalik ekinlarining yaxshi o’sishi, rivojlanishi va mo’l hosil berishi uchun qulay sharoit yaratadi. Tuproq unumdorligi - bu o’simliklar o’suv davrining barcha rivojlanish fazalarida uning suv va oziq moddalariga bo’lgan talabini doimo yetarli miqdorda qondirishdir, tuproqlarning ushbu xususiyati qanchalik yaxshi bo’lsa, u shunchalik unumdor bo’ladi. Tuproq unumdorligi ikki turga - tabiiy va foydali unumdorlikka bo’linadi. Tabiiy unumdorlik tuproq hosil bo’lishida har xil omillarning ta’sir etish jarayonida vujudga keladi, bu tuproqlarning turli mexanikaviy va kimyoviy tarkibi hamda iqlim sharoitlari bilan belgilanadi. Demak har qanday tuproq tabiiy unumdorlikka ega bo’ladi. Tuproqning foydali unumdorligini oshirishda organik, mineral, bakterial o’g’itlardan va boshqa kimyoviy vositalardan foydalanish alohida o’rin tutadi. Dehqonchilikni kimyolashtirish deganda – qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligini va hosil sifatini oshirishning muhim vositasi bo’lgan mahalliy va mineral o’g’itlardan, begona o’tlarga, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashda kimyoviy vositalardan samarali foydalanish tushuniladi. Fanda shu narsa aniqlanganki, qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan ekinlar hosilini 50 foizga ya’ni o’g’itlarni qo’llash evaziga olinadi. Dehqonchilikda ishlatilayotgan o’g’itlarning samaradorligi, uni qo’llash hisobiga olingan qo’shimcha hosil yoki sof daromad bilan belgilanadi. Ilmiy tekshirish institutlari va ilg’or xo’jaliklarning tajribalarini ko’rsatishicha, ishlatilgan 1 s o’g’it hisobiga quyidagicha qo’shimcha mahsulot olinar ekan ( s hisobida): donli ekinlar (don) 1-1,3 kartoshka 6-8 qand lavlagi 6,5-7 paxta 0,6-0,8 sabzavot va poliz 12-14 uzum 3-3,2 xashaki ildizmevalilar 6-8 ko’p yillik o’tlar 3,5-5 O’rtacha miqdorda ishlatilgan o’g’itlar hisobiga asosiy qishloq xo’jalik ekinlaridan olinadigan qo’shimcha hosil miqdori quyidagi jadvalda berilgan. Ma’lumki, qishloq xo’jalik ekinlarining ko’pchiligi azotga juda talabchan bo’ladi. Ilmiy tadqiqotlarni ko’rsatishicha, ishlatilgan 1 kg azot hisobiga xar bir gektardan qo’shimcha 4,5 dan 8 kg gacha, 1 kg P2O5 hisobiga 4 dan 7,3 kg va 1 kg K2O hisobiga esa 2,2 dan 3,7 gacha bug’doy doni yetishtirish mumkin ekan. Lekin azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlarni birgalikda qo’llaganda ulardan olinadigan samaradorlik ancha yuqori bo’ladi. Mineral o’g’itlar to’g’ri ishlatilganda ekinlar hosili oshibgina qolmay, balki yuqori iqtisodiy samara ham beradi. Birinchi yilning o’zida o’g’itlarni qo’llashga ketgan barcha sarf-harajatlar qoplanadi va ancha yuqori iqtisodiy foyda olinadi. 54-jadval Mineral o’g’itlarning ta’siri (M.P.Petuxov ma’lumoti) Ekin turi 1 ga uchun qo’llanilgan, kg 1ga hisobiga olingan qo’shimcha hosil N P2O5 K2O Donli ekinlar (don) 30-45 40-50 40-50 5-8 G’o’za 80-120 80-120 - 6-10 Kartoshka 40-60 40-60 40-60 35-60 tekshirish institutlari va ilg’or xo’jaliklarning tajribalarini ko’rsatishicha, ishlatilgan 1 s o’g’it hisobiga quyidagicha qo’shimcha mahsulot olinar ekan ( s hisobida): donli ekinlar (don) 1-1,3 kartoshka 6-8 qand lavlagi 6,5-7 paxta 0,6-0,8 sabzavot va poliz 12-14 uzum 3-3,2 xashaki ildizmevalilar 6-8 ko’p yillik o’tlar 3,5-5 O’rtacha miqdorda ishlatilgan o’g’itlar hisobiga asosiy qishloq xo’jalik ekinlaridan olinadigan qo’shimcha hosil miqdori quyidagi jadvalda berilgan. Ma’lumki, qishloq xo’jalik ekinlarining ko’pchiligi azotga juda talabchan bo’ladi. Ilmiy tadqiqotlarni ko’rsatishicha, ishlatilgan 1 kg azot hisobiga xar bir gektardan qo’shimcha 4,5 dan 8 kg gacha, 1 kg P2O5 hisobiga 4 dan 7,3 kg va 1 kg K2O hisobiga esa 2,2 dan 3,7 gacha bug’doy doni yetishtirish mumkin ekan. Lekin azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlarni birgalikda qo’llaganda ulardan olinadigan samaradorlik ancha yuqori bo’ladi. Mineral o’g’itlar to’g’ri ishlatilganda ekinlar hosili oshibgina qolmay, balki yuqori iqtisodiy samara ham beradi. Birinchi yilning o’zida o’g’itlarni qo’llashga ketgan barcha sarf-harajatlar qoplanadi va ancha yuqori iqtisodiy foyda olinadi. 54-jadval Mineral o’g’itlarning ta’siri (M.P.Petuxov ma’lumoti) Ekin turi 1 ga uchun qo’llanilgan, kg 1ga hisobiga olingan qo’shimcha hosil N P2O5 K2O Donli ekinlar (don) 30-45 40-50 40-50 5-8 G’o’za 80-120 80-120 - 6-10 Kartoshka 40-60 40-60 40-60 35-60 qand lavlagi 60-75 65-75 60-75 40-70 Beda (xashaki) - 50-90 50-90 20-25 Ma’lumki, qishloq xo’jalik ekinlarining ko’pchiligi azotga juda talabchan bo’ladi. Ilmiy tadqiqotlarni ko’rsatishicha, ishlatilgan 1 kg azot hisobiga xar bir gektardan qo’shimcha 4,5 dan 8 kg gacha, 1 kg P2O5 hisobiga 4 dan 7,3 kg va 1 kg K2O hisobiga esa 2,2 dan 3,7 gacha bug’doy doni yetishtirish mumkin ekan. Lekin azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlarni birgalikda qo’llaganda ulardan olinadigan samaradorlik ancha yuqori bo’ladi. Mineral o’g’itlar to’g’ri ishlatilganda ekinlar hosili oshibgina qolmay, balki yuqori iqtisodiy samara ham beradi. Birinchi yilning o’zida o’g’itlarni qo’llashga ketgan barcha sarf-harajatlar qoplanadi va ancha yuqori iqtisodiy foyda olinadi. Keyingi vaqtlarda MDHga kiruvchi Respublikalarda mineral o’g’itlar ishlab chiqarish 30-32 mln. tonnani (tarkibidagi oziq moddalarni 100 foizga hisoblaganda), o’simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari esa 440-480 ming tonnani tashkil etib, qishloq xo’jalik ekinlar hosildorligini ortishiga ijobiy ta’sir ko’rsatilmoqda. Shu bilan birgalikda, qishloq xo’jaligida 1,5 mlrd. tonnaga yaqin organik o’g’itlar ham ishlatilmoqda. Keyingi 10-15 yil ichida O’zbekistonda mineral o’g’itlardan foydalanish (tarkibidagi oziq modda 100 foiz hisobida) -728,0 dan to 1407,0 ming tonnaga yetib, boshqa ximiyalashtirish vositalaridan foydalanish xajmi ham ancha ortdi: 55- jadval Rivojlangan davlatlarda o’g’it ishlab chiqarish va sotish № Davlatlar O’git ishlab chiqarish, mln. tonna Import Eksport qand lavlagi 60-75 65-75 60-75 40-70 Beda (xashaki) - 50-90 50-90 20-25 Ma’lumki, qishloq xo’jalik ekinlarining ko’pchiligi azotga juda talabchan bo’ladi. Ilmiy tadqiqotlarni ko’rsatishicha, ishlatilgan 1 kg azot hisobiga xar bir gektardan qo’shimcha 4,5 dan 8 kg gacha, 1 kg P2O5 hisobiga 4 dan 7,3 kg va 1 kg K2O hisobiga esa 2,2 dan 3,7 gacha bug’doy doni yetishtirish mumkin ekan. Lekin azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlarni birgalikda qo’llaganda ulardan olinadigan samaradorlik ancha yuqori bo’ladi. Mineral o’g’itlar to’g’ri ishlatilganda ekinlar hosili oshibgina qolmay, balki yuqori iqtisodiy samara ham beradi. Birinchi yilning o’zida o’g’itlarni qo’llashga ketgan barcha sarf-harajatlar qoplanadi va ancha yuqori iqtisodiy foyda olinadi. Keyingi vaqtlarda MDHga kiruvchi Respublikalarda mineral o’g’itlar ishlab chiqarish 30-32 mln. tonnani (tarkibidagi oziq moddalarni 100 foizga hisoblaganda), o’simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari esa 440-480 ming tonnani tashkil etib, qishloq xo’jalik ekinlar hosildorligini ortishiga ijobiy ta’sir ko’rsatilmoqda. Shu bilan birgalikda, qishloq xo’jaligida 1,5 mlrd. tonnaga yaqin organik o’g’itlar ham ishlatilmoqda. Keyingi 10-15 yil ichida O’zbekistonda mineral o’g’itlardan foydalanish (tarkibidagi oziq modda 100 foiz hisobida) -728,0 dan to 1407,0 ming tonnaga yetib, boshqa ximiyalashtirish vositalaridan foydalanish xajmi ham ancha ortdi: 55- jadval Rivojlangan davlatlarda o’g’it ishlab chiqarish va sotish № Davlatlar O’git ishlab chiqarish, mln. tonna Import Eksport 1 Xitoy 30 7 2 AQSh 17 14 8 3 Hindiston 15 2 4 Kanada 13 11 5 Rossiya 12 10 6 Germaniya 4 7 Braziliya 3 Dunyo bo’yicha 142 56 jadval Dunyoda mineral o’g’itlarni qo’llanilishi O’g’itlar Yillar 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 Azotli 19,1 14,9 31,8 24,4 44,4 33,8 60,8 45,6 70,4 51,3 77,2 55,8 78,4 57,0 81,6 59,8 Fosforli 15,8 12,3 21,1 16,2 25,6 19,5 31,7 23,8 33,5 24,4 36,1 26,1 30,7 22,3 32,6 23,9 Kaliyli 12,1 9,4 16,4 12,6 21,4 16,3 24,2 18,2 25,7 18,7 24,7 17,9 20,7 15,1 22,2 16,3 Jami 47,0 36,6 69,3 53,2 91,4 69,6 116,7 87,6 129,6 94,4 137,8 99,8 129,7 94,4 136,4 100,0 Eslatma: birinchi raqam – mln. tonna; ikkinchi raqam kg/ga Hozirgi vaqtda Respublikamizda o’g’itlarning asosiy qismi (70 foizga yaqin) paxtachilik xo’jaliklarida g’o’zani oziqlantirish uchun yetkazib berilmoqda. Ko’pchilik paxtakor xo’jaliklar g’o’zaga o’g’itlarni katta miqdorda, har bir gektar hisobiga azotni (250-350 kg), fosforni (180-200 kg) va kaliyni (100-120 kg) ishlatmoqdalar. Biroq g’o’zaga beriladigan o’g’itlar harajati hamma vaqt ham hosildorlikni ortishi hisobiga qoplanib ketmaydi. Shuningdek, tuproqlarni, yer osti suvlarini va atrof-muhitni turli kimyoviy vositalar bilan ifloslanishi va ekologik 1 Xitoy 30 7 2 AQSh 17 14 8 3 Hindiston 15 2 4 Kanada 13 11 5 Rossiya 12 10 6 Germaniya 4 7 Braziliya 3 Dunyo bo’yicha 142 56 jadval Dunyoda mineral o’g’itlarni qo’llanilishi O’g’itlar Yillar 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 Azotli 19,1 14,9 31,8 24,4 44,4 33,8 60,8 45,6 70,4 51,3 77,2 55,8 78,4 57,0 81,6 59,8 Fosforli 15,8 12,3 21,1 16,2 25,6 19,5 31,7 23,8 33,5 24,4 36,1 26,1 30,7 22,3 32,6 23,9 Kaliyli 12,1 9,4 16,4 12,6 21,4 16,3 24,2 18,2 25,7 18,7 24,7 17,9 20,7 15,1 22,2 16,3 Jami 47,0 36,6 69,3 53,2 91,4 69,6 116,7 87,6 129,6 94,4 137,8 99,8 129,7 94,4 136,4 100,0 Eslatma: birinchi raqam – mln. tonna; ikkinchi raqam kg/ga Hozirgi vaqtda Respublikamizda o’g’itlarning asosiy qismi (70 foizga yaqin) paxtachilik xo’jaliklarida g’o’zani oziqlantirish uchun yetkazib berilmoqda. Ko’pchilik paxtakor xo’jaliklar g’o’zaga o’g’itlarni katta miqdorda, har bir gektar hisobiga azotni (250-350 kg), fosforni (180-200 kg) va kaliyni (100-120 kg) ishlatmoqdalar. Biroq g’o’zaga beriladigan o’g’itlar harajati hamma vaqt ham hosildorlikni ortishi hisobiga qoplanib ketmaydi. Shuningdek, tuproqlarni, yer osti suvlarini va atrof-muhitni turli kimyoviy vositalar bilan ifloslanishi va ekologik muhitni bo’zilishi kuzatiladi. Bu esa, qishloq xo’jaligi xodimlari oldida turgan eng muxim ekologik muammolardan biri hisoblanadi. O’g’itlar ishlab chiqarish va ularni qo’llashning hajmini hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida kamayib borayotganligi munosabati bilan ularni samaradorligini oshirishda ayrim o’g’itlarni qo’llashning to’g’ri nisbatini tanlash muhim ahamiyatga ega. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan ximizasiya vositalaridan ilmiy asoslangan holda foydalanish mutaxasislardan yuksak saviyali va bilimli bo’lishni takozo etadi. Faqat o’g’itlardan to’g’ri foydalangandagina tuproqning unumdorligini doimiy oshirishga, ekinlardan yuqori va sifatli toza mahsulot yetishtirishga hamda o’g’itlash uchun sarflangan har bir so’m hisobiga qo’shimcha uch-to’rt so’m olishga erishish mumkin. Qishloq xo’jaligida paxta, don, poliz-sabzavot va boshqa turdagi mahsulotlar yetishtirish ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi asosida bo’lib, jadallangan texnologiya, o’g’itlardan foydalanishni ekologik xavfsizligi taminlangan hamda har bir tabiiy-iqtisodiy viloyat, tuman, alohida xo’jalik va dala uchun bo’lishi kerak O’rta Osiyo sharoitida g’o’zaga beriladigan mineral o’g’itlarning miqdorlari va ularning o’zaro nisbatlarini o’rganish masalalari Ya.I.Chumakov, QM.Semergey, I.I.Madraimov, G.I.Yarovenko, P.V.Protasov, B.P.Machigin, M.A.Belousov, I.I.Niyezaliyev, J.Sattarov, Ye.I.Stolipin, T.S.Zokirov va F.Q.Kodirxo’jayev ishlarida bayon etilgan. Ular tomonidan aniqlanishicha, bo’z tuproqlarda g’o’zaga beriladigan mineral o’g’itlarning optimal miqdorlari, eskidan paxta yetishtirilib kelingan yerlarda azot bo’yicha gektariga 120-180 kg, fosfor 60-90 kg bo’lib, azotning fosforga bo’lgan nisbati 1:0,5 o’tloq tuproqlarda 1:0,7-1:0,8 hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida paxta, don, poliz-sabzavot va boshqa turdagi mahsulotlar yetishtirish ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi asosida bo’lib, jadallangan texnologiya, o’g’itlardan foydalanishni ekologik xavfsizligi taminlangan hamda har bir tabiiy-iqtisodiy viloyat, tuman, alohida xo’jalik va dala uchun bo’lishi kerak. 57 jadval Qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligi (s/ga) va qo’llaniladigan muhitni bo’zilishi kuzatiladi. Bu esa, qishloq xo’jaligi xodimlari oldida turgan eng muxim ekologik muammolardan biri hisoblanadi. O’g’itlar ishlab chiqarish va ularni qo’llashning hajmini hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida kamayib borayotganligi munosabati bilan ularni samaradorligini oshirishda ayrim o’g’itlarni qo’llashning to’g’ri nisbatini tanlash muhim ahamiyatga ega. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan ximizasiya vositalaridan ilmiy asoslangan holda foydalanish mutaxasislardan yuksak saviyali va bilimli bo’lishni takozo etadi. Faqat o’g’itlardan to’g’ri foydalangandagina tuproqning unumdorligini doimiy oshirishga, ekinlardan yuqori va sifatli toza mahsulot yetishtirishga hamda o’g’itlash uchun sarflangan har bir so’m hisobiga qo’shimcha uch-to’rt so’m olishga erishish mumkin. Qishloq xo’jaligida paxta, don, poliz-sabzavot va boshqa turdagi mahsulotlar yetishtirish ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi asosida bo’lib, jadallangan texnologiya, o’g’itlardan foydalanishni ekologik xavfsizligi taminlangan hamda har bir tabiiy-iqtisodiy viloyat, tuman, alohida xo’jalik va dala uchun bo’lishi kerak O’rta Osiyo sharoitida g’o’zaga beriladigan mineral o’g’itlarning miqdorlari va ularning o’zaro nisbatlarini o’rganish masalalari Ya.I.Chumakov, QM.Semergey, I.I.Madraimov, G.I.Yarovenko, P.V.Protasov, B.P.Machigin, M.A.Belousov, I.I.Niyezaliyev, J.Sattarov, Ye.I.Stolipin, T.S.Zokirov va F.Q.Kodirxo’jayev ishlarida bayon etilgan. Ular tomonidan aniqlanishicha, bo’z tuproqlarda g’o’zaga beriladigan mineral o’g’itlarning optimal miqdorlari, eskidan paxta yetishtirilib kelingan yerlarda azot bo’yicha gektariga 120-180 kg, fosfor 60-90 kg bo’lib, azotning fosforga bo’lgan nisbati 1:0,5 o’tloq tuproqlarda 1:0,7-1:0,8 hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida paxta, don, poliz-sabzavot va boshqa turdagi mahsulotlar yetishtirish ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi asosida bo’lib, jadallangan texnologiya, o’g’itlardan foydalanishni ekologik xavfsizligi taminlangan hamda har bir tabiiy-iqtisodiy viloyat, tuman, alohida xo’jalik va dala uchun bo’lishi kerak. 57 jadval Qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligi (s/ga) va qo’llaniladigan azotli o’g’it miqdori (kg/ga) (2000 yil) Davlatlar Azotli o’g’it miqdori, kg/ga Ekin turi Hosildorlik, s/ga AQSh 57,9 Boshoqli don ekin 58,4 Kartoshka 427 Qand lavlagi 531 Kanada 34,1 Boshoqli don ekin 28,1 Kartoshka 287 Qand lavlagi 495 Germaniya 156 Boshoqli don ekin 64,5 Kartoshka 450 Qand lavlagi 617 Fransiya 126 Boshoqli don ekin 72,4 Kartoshka 396 Qand lavlagi 759 Xitoy 183 Boshoqli don ekin 47,9 Kartoshka 140 Qand lavlagi 245 Hindiston 67,4 Boshoqli don ekin 23,3 Kartoshka 184 Argentina 19,2 Boshoqli don ekin 34,5 Kartoshka 256 Rossiya 12,5 Boshoqli don ekin 15,9 Kartoshka 114 Qand lavlagi 187 58- jadval Bedapoyadan keyin o’stiriladigan g’o’zaga azotli va fosforli o’g’itlarni berishning eng samarali nisbatlari. azotli o’g’it miqdori (kg/ga) (2000 yil) Davlatlar Azotli o’g’it miqdori, kg/ga Ekin turi Hosildorlik, s/ga AQSh 57,9 Boshoqli don ekin 58,4 Kartoshka 427 Qand lavlagi 531 Kanada 34,1 Boshoqli don ekin 28,1 Kartoshka 287 Qand lavlagi 495 Germaniya 156 Boshoqli don ekin 64,5 Kartoshka 450 Qand lavlagi 617 Fransiya 126 Boshoqli don ekin 72,4 Kartoshka 396 Qand lavlagi 759 Xitoy 183 Boshoqli don ekin 47,9 Kartoshka 140 Qand lavlagi 245 Hindiston 67,4 Boshoqli don ekin 23,3 Kartoshka 184 Argentina 19,2 Boshoqli don ekin 34,5 Kartoshka 256 Rossiya 12,5 Boshoqli don ekin 15,9 Kartoshka 114 Qand lavlagi 187 58- jadval Bedapoyadan keyin o’stiriladigan g’o’zaga azotli va fosforli o’g’itlarni berishning eng samarali nisbatlari. Bedadan so’ngi yillar Tipik bo’z tuproq Och tusli tuproq O’tloq tuproq Uchinchi 1:0,9 1:1-0,9 1:1,25 To’rtinchi 1:0,9-0,8 1:0,9-0,8 1:1-1,0 Beshinchi 1:0,8-0,7 1:0,9-0,8 1:1-0,9 Oltinchi 1:0,7 1:0,8-0,7 1:0,9-0,8 A.V.Peterburgskiy ko’rsatishicha, o’g’itlar samaradorligini oshirishda qora tuproqli zonalarda donli ekinlar uchun ularni 1:0,9:0,7 nisbatda qo’llash kerak Ushbu nisbat tuproq – iqlim sharoitiga va ekinlarning biologik xususiyatlariga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Hozirgi vaqtda o’g’it ishlab chiqarishning o’sishi, asosan, yuqori konsentrasiyalangan va murakkab o’g’itlar hisobiga amalga oshirilmoqda. Ularning o’g’it ishlab chiqarishning umumiy hajmidagi hissasi 74 foizdan 88 foizga yetdi, o’g’itlar tarkibidagi oziq moddalarning o’rtacha miqdori 35 foizdan 40 foizga ortdi. Bu esa, o’g’itlarning fizik massasini kamaytirishga va ularni tashish, saqlash hamda yerga solishga sarflanadigan mehnat hajmini va ishlatiladigan vositalarini ancha tejashga imkon berdi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan ximizasiya vositalaridan ilmiy asoslangan holda foydalanish mutaxasislardan yuksak saviyali va bilimli bo’lishni takozo etadi. Faqat o’g’itlardan to’g’ri foydalangandagina tuproqning unumdorligini doimiy oshirishga, ekinlardan yuqori va sifatli toza mahsulot yetishtirishga hamda o’g’itlash uchun sarflangan har bir so’m hisobiga qo’shimcha uch-to’rt so’m olishga erishish mumkin. Qishloq xo’jaligida paxta, don, poliz-sabzavot va boshqa turdagi mahsulotlar yetishtirish ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi asosida bo’lib, jadallangan texnologiya, o’g’itlardan foydalanishni ekologik xavfsizligi taminlangan hamda har bir tabiiy-iqtisodiy viloyat, tuman, alohida xo’jalik va dala uchun bo’lishi kerak. O’rta Osiyo Respublikalari sharoitida o’g’itlardan samarali foydalanish chora tadbirlarini ishlab chiqish juda muhim ahamiyatga ega. Chunki bu sharoitda Bedadan so’ngi yillar Tipik bo’z tuproq Och tusli tuproq O’tloq tuproq Uchinchi 1:0,9 1:1-0,9 1:1,25 To’rtinchi 1:0,9-0,8 1:0,9-0,8 1:1-1,0 Beshinchi 1:0,8-0,7 1:0,9-0,8 1:1-0,9 Oltinchi 1:0,7 1:0,8-0,7 1:0,9-0,8 A.V.Peterburgskiy ko’rsatishicha, o’g’itlar samaradorligini oshirishda qora tuproqli zonalarda donli ekinlar uchun ularni 1:0,9:0,7 nisbatda qo’llash kerak Ushbu nisbat tuproq – iqlim sharoitiga va ekinlarning biologik xususiyatlariga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Hozirgi vaqtda o’g’it ishlab chiqarishning o’sishi, asosan, yuqori konsentrasiyalangan va murakkab o’g’itlar hisobiga amalga oshirilmoqda. Ularning o’g’it ishlab chiqarishning umumiy hajmidagi hissasi 74 foizdan 88 foizga yetdi, o’g’itlar tarkibidagi oziq moddalarning o’rtacha miqdori 35 foizdan 40 foizga ortdi. Bu esa, o’g’itlarning fizik massasini kamaytirishga va ularni tashish, saqlash hamda yerga solishga sarflanadigan mehnat hajmini va ishlatiladigan vositalarini ancha tejashga imkon berdi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan ximizasiya vositalaridan ilmiy asoslangan holda foydalanish mutaxasislardan yuksak saviyali va bilimli bo’lishni takozo etadi. Faqat o’g’itlardan to’g’ri foydalangandagina tuproqning unumdorligini doimiy oshirishga, ekinlardan yuqori va sifatli toza mahsulot yetishtirishga hamda o’g’itlash uchun sarflangan har bir so’m hisobiga qo’shimcha uch-to’rt so’m olishga erishish mumkin. Qishloq xo’jaligida paxta, don, poliz-sabzavot va boshqa turdagi mahsulotlar yetishtirish ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi asosida bo’lib, jadallangan texnologiya, o’g’itlardan foydalanishni ekologik xavfsizligi taminlangan hamda har bir tabiiy-iqtisodiy viloyat, tuman, alohida xo’jalik va dala uchun bo’lishi kerak. O’rta Osiyo Respublikalari sharoitida o’g’itlardan samarali foydalanish chora tadbirlarini ishlab chiqish juda muhim ahamiyatga ega. Chunki bu sharoitda ishlatilayotgan o’g’itlar ancha yuqori, dehqonchilik qilinadigan yerlarning ko’p qismi turli darajada sho’rlangan va eroziyaga uchragan, yer osti suvlari asosiy ekinlar eqiladigan dalalarda juda yuza joylashgan.Shuning uchun ham bunday yerlarda dehqonchilik qilganda har bir dalaning tuproq xususiyatlarini va eqiladigan o’simlikning biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, ilmiy asoslangan o’g’itlash tizimini tuzish kerak. Malumki, fosforitlar konidagi Maroqani turiga mansub donador fosforitlarning aniqlangan zahirasi taxminan 100 mln. tonnani tashkil etadi. Umuman Respublikada aniqlangan zahiralar 300 mln. tonnaga yaqin. Ammo Respublikada ammofos kabi o’g’itlar ishlab chiqarilishi talab darajasida emas. Respublikada Qashqadaryo viloyatidagi Tubakat, Surxondaryo viloyatidagi Xo’jayikon va boshqa konlardagi zahiralari juda ko’p yillarga yetishi mumkin. Bulardan tezkorlik bilan foydalanilsa kaliyli o’g’itlarni narxi qishloq xo’jaligi xarid qilish qobiliyatiga to’g’ri kelishi mumkin. Hozirgi kunda O’zbekistonda 7 ta o’g’it ishlab chiqarish kimyo zavodi (Chirchiq, Samarqand, Qo’qon, Navoiy) ishlab turibdi va ularda ammiakli selitra, mochevina, ammoniy sulfat, ammofos, ammoniylashtirilgan superfosfat, superfosfat kabi mineral o’g’itlar ishlab chiqarilmoqda. Olingan ma’lumotlarga ko’ra, qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtiruvchi fermer xo’jaliklari bilan “O’zkimyosanoat” kompaniyasi tizimidagi korxonalar o’rtasida jami 524 ming 910 tonna shu jumladan, 371 ming 730 tonna azotli, 100 ming 800 tonna fosforli va 52 ming 380 tonna kaliyli mineral o’g’itlar yetkazib berish bo’yicha shartnoma tuzilib, 2015 yilning 1 yanvar holatiga olingan tezkor ma’lumotlarga ko’ra, jami 496 ming 471 tonna mineral o’g’itlar (shartnomalarga nisbatan 94,6 %), shu jumladan 379 ming 740 tonna azotli, 88 ming 260 tonna fosforli va 28 ming 471 tonna kaliyli o’g’itlar yetkazib berilgan. AGROKIMYO FANI VA FAN USLUBLARI Agrokimyoviy kimyo yoki agrokimyo – o’simliklarni oziqlanishi to’g’risidagi fan bo’lib, tuproq unumdorligini oshirish va qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori, hamda sifatli hosil yetishtirishda oziq moddalarning dehqonchilikdagi aylanishini va ishlatilayotgan o’g’itlar ancha yuqori, dehqonchilik qilinadigan yerlarning ko’p qismi turli darajada sho’rlangan va eroziyaga uchragan, yer osti suvlari asosiy ekinlar eqiladigan dalalarda juda yuza joylashgan.Shuning uchun ham bunday yerlarda dehqonchilik qilganda har bir dalaning tuproq xususiyatlarini va eqiladigan o’simlikning biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, ilmiy asoslangan o’g’itlash tizimini tuzish kerak. Malumki, fosforitlar konidagi Maroqani turiga mansub donador fosforitlarning aniqlangan zahirasi taxminan 100 mln. tonnani tashkil etadi. Umuman Respublikada aniqlangan zahiralar 300 mln. tonnaga yaqin. Ammo Respublikada ammofos kabi o’g’itlar ishlab chiqarilishi talab darajasida emas. Respublikada Qashqadaryo viloyatidagi Tubakat, Surxondaryo viloyatidagi Xo’jayikon va boshqa konlardagi zahiralari juda ko’p yillarga yetishi mumkin. Bulardan tezkorlik bilan foydalanilsa kaliyli o’g’itlarni narxi qishloq xo’jaligi xarid qilish qobiliyatiga to’g’ri kelishi mumkin. Hozirgi kunda O’zbekistonda 7 ta o’g’it ishlab chiqarish kimyo zavodi (Chirchiq, Samarqand, Qo’qon, Navoiy) ishlab turibdi va ularda ammiakli selitra, mochevina, ammoniy sulfat, ammofos, ammoniylashtirilgan superfosfat, superfosfat kabi mineral o’g’itlar ishlab chiqarilmoqda. Olingan ma’lumotlarga ko’ra, qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtiruvchi fermer xo’jaliklari bilan “O’zkimyosanoat” kompaniyasi tizimidagi korxonalar o’rtasida jami 524 ming 910 tonna shu jumladan, 371 ming 730 tonna azotli, 100 ming 800 tonna fosforli va 52 ming 380 tonna kaliyli mineral o’g’itlar yetkazib berish bo’yicha shartnoma tuzilib, 2015 yilning 1 yanvar holatiga olingan tezkor ma’lumotlarga ko’ra, jami 496 ming 471 tonna mineral o’g’itlar (shartnomalarga nisbatan 94,6 %), shu jumladan 379 ming 740 tonna azotli, 88 ming 260 tonna fosforli va 28 ming 471 tonna kaliyli o’g’itlar yetkazib berilgan. AGROKIMYO FANI VA FAN USLUBLARI Agrokimyoviy kimyo yoki agrokimyo – o’simliklarni oziqlanishi to’g’risidagi fan bo’lib, tuproq unumdorligini oshirish va qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori, hamda sifatli hosil yetishtirishda oziq moddalarning dehqonchilikdagi aylanishini va o’g’itlardan samarali foydalanishni o’rganadi. Demak agrokimyo fani tabiatda oziq elementlarini aylanishini, o’simliklar bilan munosabatini va qishloq xo’jalik ekinlarini hosildorligini oshirishda tuproq bilan mineral o’g’itlarni o’zaro bog’liqligini o’rganadi. Agrokimyo fanining asosiy vazifasi - tuproq o’simlik tizimida oziq elementlarining aylanishini va ularning balansini ya’ni tengligini o’rganishdir. Dehqonchilikda oziq moddalarning aylanishiga insonlar faqatgina mineral va mahalliy o’g’itlarni ishlatish yo’l bilan aralashadi. Qishloq xo’jaligida o’g’itlarni qo’llashdan asosiy maqsad – bu dehqonchilik qilinadigan yerlarda oziq elementlarini aylanishini tartibga solish va o’simliklarni oziq moddalarga bo’lgan talabini to’lik qondirishdir. Ma’lum tuproq – iqlim sharoitida mineral o’g’itlardan samarali foydalanishda o’g’itlarning tuproq va o’simliklar bilan bog’liqligini o’rganish kerak. Agrokimyo fanining asoschilaridan bo’lgan akademik D.N.Pryanishnikov shunday deb yozgan edi "o’simlik, tuproq va o’g’itlar orasidagi o’zaro bog’liqlikni o’rganish, hamma vaqt agrokimyogarlarni asosiy vazifasi bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi". Agrokimyoni asosini tashkil etuvchi bu bog’liqlikni akademik D.N.Pryanishnikov quyidagi uchburchak holida tasvirlaydi.(32-rasm) Bunda tuproq ma’lum iqlim sharoitida hisobga olinadi va o’z navbtida u o’simlikning oziqlanishi va rivojlanishiga ta’sir etadi. O’simlikni, tuproq va o’g’itlar bilan o’zaro bog’liqligini ma’lum tuproq iqlim sharoitida o’rganish natijasida o’simliklarni rivojlanishida va oziqlanishida yetishmaydigan faktorlar aniqlanilab sifatli yuqori hosil yetishtirish usullari tavsiya etiladi. Agrokimyo biologiya va kimyo fani. Biologiya fani o’simlik o’sishi, rivojlanishi, oziqa o’zlashtirishi uni metobolizimi, genetika va fiziologiyasiga bog’langan holda o’rganadi. Agrokimyo tuproq biologiyasi, tuproqda o’tadigan mineral va biologik jarayonlar bilan bog’liq holda o’simliklarni oziqlanish sharoitini o’rganadi. o’g’itlardan samarali foydalanishni o’rganadi. Demak agrokimyo fani tabiatda oziq elementlarini aylanishini, o’simliklar bilan munosabatini va qishloq xo’jalik ekinlarini hosildorligini oshirishda tuproq bilan mineral o’g’itlarni o’zaro bog’liqligini o’rganadi. Agrokimyo fanining asosiy vazifasi - tuproq o’simlik tizimida oziq elementlarining aylanishini va ularning balansini ya’ni tengligini o’rganishdir. Dehqonchilikda oziq moddalarning aylanishiga insonlar faqatgina mineral va mahalliy o’g’itlarni ishlatish yo’l bilan aralashadi. Qishloq xo’jaligida o’g’itlarni qo’llashdan asosiy maqsad – bu dehqonchilik qilinadigan yerlarda oziq elementlarini aylanishini tartibga solish va o’simliklarni oziq moddalarga bo’lgan talabini to’lik qondirishdir. Ma’lum tuproq – iqlim sharoitida mineral o’g’itlardan samarali foydalanishda o’g’itlarning tuproq va o’simliklar bilan bog’liqligini o’rganish kerak. Agrokimyo fanining asoschilaridan bo’lgan akademik D.N.Pryanishnikov shunday deb yozgan edi "o’simlik, tuproq va o’g’itlar orasidagi o’zaro bog’liqlikni o’rganish, hamma vaqt agrokimyogarlarni asosiy vazifasi bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi". Agrokimyoni asosini tashkil etuvchi bu bog’liqlikni akademik D.N.Pryanishnikov quyidagi uchburchak holida tasvirlaydi.(32-rasm) Bunda tuproq ma’lum iqlim sharoitida hisobga olinadi va o’z navbtida u o’simlikning oziqlanishi va rivojlanishiga ta’sir etadi. O’simlikni, tuproq va o’g’itlar bilan o’zaro bog’liqligini ma’lum tuproq iqlim sharoitida o’rganish natijasida o’simliklarni rivojlanishida va oziqlanishida yetishmaydigan faktorlar aniqlanilab sifatli yuqori hosil yetishtirish usullari tavsiya etiladi. Agrokimyo biologiya va kimyo fani. Biologiya fani o’simlik o’sishi, rivojlanishi, oziqa o’zlashtirishi uni metobolizimi, genetika va fiziologiyasiga bog’langan holda o’rganadi. Agrokimyo tuproq biologiyasi, tuproqda o’tadigan mineral va biologik jarayonlar bilan bog’liq holda o’simliklarni oziqlanish sharoitini o’rganadi. Agrokimyo mineral o’g’itlarni to’plash va saqlash jarayonida kechadigan mikrobiologik va biokimyoviy jarayonlarni o’rganadi. A Osimlik O’g’it Tuproq Agrokimyo mineral o’g’itlarni to’plash va saqlash jarayonida kechadigan mikrobiologik va biokimyoviy jarayonlarni o’rganadi. A Osimlik O’g’it Tuproq B 32-rasm. A – Pryanishnikov uchburchagi B – Mineyev V.G. Agrokimyo kimyoviy fan chunki tuproq tarkibida bo’ladigan kimyoviy jarayonlarni, o’simlik metabolizmi jarayonidagi kimyoviy reaksiyalarni hamda o’g’itlarni ishlab chiqarish davridagi reaksiyalarni o’rganadi. Agrokimyoning markaziy masalasi o’simlikning oziqlanish va shu jarayon bilan bog’liq bo’lgan tuproq, o’simlik va o’g’it o’rtasida o’tadigan jarayonlar va o’zgarishlarni o’rgangan holda o’simlikni kerakli miqdorda to’g’ri shaklda va eng kulay vaqtda oziqa moddalar bilan ta’minlash. O’simlik O’g’it Tuproq Iqlim B 32-rasm. A – Pryanishnikov uchburchagi B – Mineyev V.G. Agrokimyo kimyoviy fan chunki tuproq tarkibida bo’ladigan kimyoviy jarayonlarni, o’simlik metabolizmi jarayonidagi kimyoviy reaksiyalarni hamda o’g’itlarni ishlab chiqarish davridagi reaksiyalarni o’rganadi. Agrokimyoning markaziy masalasi o’simlikning oziqlanish va shu jarayon bilan bog’liq bo’lgan tuproq, o’simlik va o’g’it o’rtasida o’tadigan jarayonlar va o’zgarishlarni o’rgangan holda o’simlikni kerakli miqdorda to’g’ri shaklda va eng kulay vaqtda oziqa moddalar bilan ta’minlash. O’simlik O’g’it Tuproq Iqlim Asosiy vazifalardan biri oziqlanish jarayonida ekologik muvozanatni saqlash, sifatli, iqtisodiy, samarali mahsulot yetkazish. Mineral o’g’itlarni qo’llash natijasida dehqonchilikda yangi oziq elementlari aylanishiga kiritiladi, organik va o’simlik qoldiqlarining chirishi natijasida paydo bo’lgan moddalarni daladan asosiy va qo’shimcha hosil bilan chiqib ketgan bir qism elementlar o’rni to’ldiriladi. Natijada ekinlar hosili bilan, shamol va suv eroziyasi, sho’rlanishi, gaz holida atmosferaga ketadigan oziq elementlar miqdorini saqlab qolish bilan bir vaqtda, tuproq unumdorligini oshirish mumkin bo’ladi. Demak, agrokimyoda o’rganiladigan uchta asosiy manba - o’simlik tuproq va o’g’itlar bo’lib, ular doimiy ravishda o’zaro aloqada va bir-biriga ta’sir etib turadi. Shuning uchun ham o’simliklarni oziqlanishini, o’simlik tuproq va o’g’it orasidagi o’zaro bog’liqlikni o’rganish agrokimyoning nazariy tashkil etadi. Ushbu asoslarni bilish dehqonchilikda o’g’itlarni qo’llashga doir amaliy masalalarni ijobiy hal qilishga imkon beradi va bu masalalarni agrokimyo ishlab chiqadi. Qishloq xo’jaligida o’g’itlarning eng samarali miqdori, shakllari va nisbatlarini, ularni turli xil tuproq zonalarida har xil ekinlarga qo’llashning optimal muddatlari va usullari, o’g’itlarni qo’llashni yerlarga ishlov berish, almashlab ekish, sug’orish va boshqa agrotexnikaviy tadbirlar bilan birgalikda olib borish ana shunday muhim masalalar jumlasiga kiradi. O’simliklarning oziqlanishini o’rganishda agrokimyo fani o’simliklar fiziologiyasi va bioximiyasi bilan chambarchas bog’liq. Dehqonchilikda ishlatilayotgan o’g’itlarning tuproqda o’zgarishi tuproq turiga, mexanikaviy tarkibiga, asoslar bilan to’yinish darajasiga, eritma reaksiyasiga, mikrororganizmlarni aktivligiga bog’liq bo’lib, u kimyoviy va mikrobiologik jarayonlar tasirida bo’ladi shuning uchun ham agrokimyo fani tuproqshunosliq kimyo, biologiya va mikrobiologiyaga asoslanadi. Agrokimyo fanining boshqa fanlar bilan aloqasi I Agrokimyo II Agrofizika III Agrobotanika Asosiy vazifalardan biri oziqlanish jarayonida ekologik muvozanatni saqlash, sifatli, iqtisodiy, samarali mahsulot yetkazish. Mineral o’g’itlarni qo’llash natijasida dehqonchilikda yangi oziq elementlari aylanishiga kiritiladi, organik va o’simlik qoldiqlarining chirishi natijasida paydo bo’lgan moddalarni daladan asosiy va qo’shimcha hosil bilan chiqib ketgan bir qism elementlar o’rni to’ldiriladi. Natijada ekinlar hosili bilan, shamol va suv eroziyasi, sho’rlanishi, gaz holida atmosferaga ketadigan oziq elementlar miqdorini saqlab qolish bilan bir vaqtda, tuproq unumdorligini oshirish mumkin bo’ladi. Demak, agrokimyoda o’rganiladigan uchta asosiy manba - o’simlik tuproq va o’g’itlar bo’lib, ular doimiy ravishda o’zaro aloqada va bir-biriga ta’sir etib turadi. Shuning uchun ham o’simliklarni oziqlanishini, o’simlik tuproq va o’g’it orasidagi o’zaro bog’liqlikni o’rganish agrokimyoning nazariy tashkil etadi. Ushbu asoslarni bilish dehqonchilikda o’g’itlarni qo’llashga doir amaliy masalalarni ijobiy hal qilishga imkon beradi va bu masalalarni agrokimyo ishlab chiqadi. Qishloq xo’jaligida o’g’itlarning eng samarali miqdori, shakllari va nisbatlarini, ularni turli xil tuproq zonalarida har xil ekinlarga qo’llashning optimal muddatlari va usullari, o’g’itlarni qo’llashni yerlarga ishlov berish, almashlab ekish, sug’orish va boshqa agrotexnikaviy tadbirlar bilan birgalikda olib borish ana shunday muhim masalalar jumlasiga kiradi. O’simliklarning oziqlanishini o’rganishda agrokimyo fani o’simliklar fiziologiyasi va bioximiyasi bilan chambarchas bog’liq. Dehqonchilikda ishlatilayotgan o’g’itlarning tuproqda o’zgarishi tuproq turiga, mexanikaviy tarkibiga, asoslar bilan to’yinish darajasiga, eritma reaksiyasiga, mikrororganizmlarni aktivligiga bog’liq bo’lib, u kimyoviy va mikrobiologik jarayonlar tasirida bo’ladi shuning uchun ham agrokimyo fani tuproqshunosliq kimyo, biologiya va mikrobiologiyaga asoslanadi. Agrokimyo fanining boshqa fanlar bilan aloqasi I Agrokimyo II Agrofizika III Agrobotanika O’simlik 1.O’simliklar fiziologiyasi 2. O’simlikshunoslik O’simlik lar kimyosi (moddalar almashinuvi) O’simlikda gi fizikaviy jarayonlar Ko’payish fiziologiyasi va formalar kelib chiqishi Atrof muhit 3. Tuproqshunoslik 4. Meliorsiya 5. Meteorologiya Tuproq va atmosfera kimyosi Tuproq fizikasi, atmosferadagi fizikaviy xodisalar Tuproqning morfologik belgilari, kelib chiqishi va mikrobiologik faolligi Agrotexnik tadbirlar 6. Dehqonchilik 7. Mikrobiologiya 8. Qishloq xo’jalik mexanizasiyasi 9. Menejment va iqtisodiyot Tuproqn i kimyoviy tarkibiga ta’sir ko’rsatish (o’g’itlar to’g’risidagi ta’limot) Tuproqni fizikaviy xossalariga ta’sir ko’rsatish (tuproqqa ishlov berish to’g’risida ta’limot) O’simlikka ta’sir ko’rsatish (agrotexnik tadbirlar, parvarishlash va seleksiya) O’simlik navini va biologiyasini bilishda o’simlikshunosliq o’g’itlarni yerga solish usullarini tanlash, almashlab ekish dalasidagi tasipHi o’rganishda – dehqonchilik, o’simlik zararkunanda va kasalliklariga qarshi kimyoviy vositalarni qo’llashda o’simliklarni himoya qilish, qo’llanilgan o’g’itlarni iqtisodiy samaradorligini aniqlashda qishloq xo’jaligini tashkil etish va iqtisodi fanlari bilan bog’liq bo’ladi. Agrokimyoda nazariy va amaliy masalalarni o’rganishda, o’z oldiga qo’ygan maqsadlarni hal etish jarayonida tekshirishning turli xil usullaridan foydalaniladi: 1) laboratoriya usuli – o’simlik tuproq, mahaliy va mineral o’g’itlarni kimyoviy va fizik-kimyoviy analiz qilish: O’simlik 1.O’simliklar fiziologiyasi 2. O’simlikshunoslik O’simlik lar kimyosi (moddalar almashinuvi) O’simlikda gi fizikaviy jarayonlar Ko’payish fiziologiyasi va formalar kelib chiqishi Atrof muhit 3. Tuproqshunoslik 4. Meliorsiya 5. Meteorologiya Tuproq va atmosfera kimyosi Tuproq fizikasi, atmosferadagi fizikaviy xodisalar Tuproqning morfologik belgilari, kelib chiqishi va mikrobiologik faolligi Agrotexnik tadbirlar 6. Dehqonchilik 7. Mikrobiologiya 8. Qishloq xo’jalik mexanizasiyasi 9. Menejment va iqtisodiyot Tuproqn i kimyoviy tarkibiga ta’sir ko’rsatish (o’g’itlar to’g’risidagi ta’limot) Tuproqni fizikaviy xossalariga ta’sir ko’rsatish (tuproqqa ishlov berish to’g’risida ta’limot) O’simlikka ta’sir ko’rsatish (agrotexnik tadbirlar, parvarishlash va seleksiya) O’simlik navini va biologiyasini bilishda o’simlikshunosliq o’g’itlarni yerga solish usullarini tanlash, almashlab ekish dalasidagi tasipHi o’rganishda – dehqonchilik, o’simlik zararkunanda va kasalliklariga qarshi kimyoviy vositalarni qo’llashda o’simliklarni himoya qilish, qo’llanilgan o’g’itlarni iqtisodiy samaradorligini aniqlashda qishloq xo’jaligini tashkil etish va iqtisodi fanlari bilan bog’liq bo’ladi. Agrokimyoda nazariy va amaliy masalalarni o’rganishda, o’z oldiga qo’ygan maqsadlarni hal etish jarayonida tekshirishning turli xil usullaridan foydalaniladi: 1) laboratoriya usuli – o’simlik tuproq, mahaliy va mineral o’g’itlarni kimyoviy va fizik-kimyoviy analiz qilish: 2) fiziologik yoki vegetasion, yani suniy sharoitda vegetasion uylarda, issiqxonalarda (teplisalarda), maxsus idishlarda o’simliklar bilan o’tkaziladigan tajribalar: 3) dala tajribalari-turli tuproq-iqlim sharoitiga ega bo’lgan zonalarda o’g’itlar bilan tajriba o’tkazish: 4) ishlab-chiqarish tajribasi dala tajribalarida olingan natijalarni iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun jamoa va fermer xo’jaliklarda tajriba qo’yish. Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, oxirgi uchta tekshirish usuli biologic usul hisoblanadi. Shuning uchun ham agrokimyo biologik fanlar jumlasiga kiradi. Agrokimyoning qishloq xo’jaligi amaliyotiga tadbig’i, asosan, sanoatda ishlab chiqarilayotgan va mahalliy o’g’itlardan samarali foydalanish chora tadbirlarini joriy etish yo’li bilan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respubikasining iqtisodiy moddiy negizini mustahkamlashda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini jadallashtirishga, uni keng ko’laMga kimyolashtirishga qaratilgan yo’l, hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida agrokimyo yutuqlarini amalda yanada ko’proq joriy qilishga cheksiz imkoniyatlar yaratadi. Hozirgi kunda O’zbekistonda va Samarqand viloyatida tuproq unumdorligining pasayib ketishi va berilgan o’g’itlardan foydalanmaslikning bir necha sabablari mavjud: 1. Tuproqdan o’simliklar tomonidan olib chiqib ketilgan oziqa elementlarini qaytarish azotda 60 – 70 %, fosforda 40 – 50 % va kaliyli deyarli qaytarilmayapti. Boshqa elementlar, masalan, tuproqlarimizga yetishmaydigan rux, marganes, bor, molebden va boshqa mikroelementlar umuman qaytarilmayapti. 2. Obyektiv va subyektiv sabablarga ko’ra tuproqqa organik o’g’itlar juda kam berilishi sababli gumus miqdori kamayib borayapti va mineral o’g’itlar tarkibidan o’simliklarning oziqa elementlarini o’zlashtirish koeffisiyenti kamayib ketmoqda. 3. Ishlab chiqarilayotgan fosforli o’g’itlar tarkibiy jihatdan ammafosga qaraganda sifatsiz va ulardan o’simliklar kam foydalanadi. 4. Azotli o’g’itlarni asosan g’allaga yuza sepilishi natijasida azotning ko’p qismi yuvilishi va havoga uchib ketishi natijasida samaradorligi pasayib ketmoqda. 2) fiziologik yoki vegetasion, yani suniy sharoitda vegetasion uylarda, issiqxonalarda (teplisalarda), maxsus idishlarda o’simliklar bilan o’tkaziladigan tajribalar: 3) dala tajribalari-turli tuproq-iqlim sharoitiga ega bo’lgan zonalarda o’g’itlar bilan tajriba o’tkazish: 4) ishlab-chiqarish tajribasi dala tajribalarida olingan natijalarni iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun jamoa va fermer xo’jaliklarda tajriba qo’yish. Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, oxirgi uchta tekshirish usuli biologic usul hisoblanadi. Shuning uchun ham agrokimyo biologik fanlar jumlasiga kiradi. Agrokimyoning qishloq xo’jaligi amaliyotiga tadbig’i, asosan, sanoatda ishlab chiqarilayotgan va mahalliy o’g’itlardan samarali foydalanish chora tadbirlarini joriy etish yo’li bilan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respubikasining iqtisodiy moddiy negizini mustahkamlashda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini jadallashtirishga, uni keng ko’laMga kimyolashtirishga qaratilgan yo’l, hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida agrokimyo yutuqlarini amalda yanada ko’proq joriy qilishga cheksiz imkoniyatlar yaratadi. Hozirgi kunda O’zbekistonda va Samarqand viloyatida tuproq unumdorligining pasayib ketishi va berilgan o’g’itlardan foydalanmaslikning bir necha sabablari mavjud: 1. Tuproqdan o’simliklar tomonidan olib chiqib ketilgan oziqa elementlarini qaytarish azotda 60 – 70 %, fosforda 40 – 50 % va kaliyli deyarli qaytarilmayapti. Boshqa elementlar, masalan, tuproqlarimizga yetishmaydigan rux, marganes, bor, molebden va boshqa mikroelementlar umuman qaytarilmayapti. 2. Obyektiv va subyektiv sabablarga ko’ra tuproqqa organik o’g’itlar juda kam berilishi sababli gumus miqdori kamayib borayapti va mineral o’g’itlar tarkibidan o’simliklarning oziqa elementlarini o’zlashtirish koeffisiyenti kamayib ketmoqda. 3. Ishlab chiqarilayotgan fosforli o’g’itlar tarkibiy jihatdan ammafosga qaraganda sifatsiz va ulardan o’simliklar kam foydalanadi. 4. Azotli o’g’itlarni asosan g’allaga yuza sepilishi natijasida azotning ko’p qismi yuvilishi va havoga uchib ketishi natijasida samaradorligi pasayib ketmoqda. 5. O’g’itlarni qo’llashda tuproq tarkibidagi oziqa elementlar miqdori inobatga olinmasligi natijasida o’g’itlarni samaradorligi pasayib ketmoqda (Agrokimyo laboratoriyalari faoliyat ko’rsatmayapti). 6. Yangi avlod mineral o’g’itlar NKFU, AFU o’rganilmasdan, sinovdan o’tkazilmay ishlab chiqarishga joriy etilmoqda. O’g’it sifati nazoratdan chetda qolyapti. AGROKIMYO FANINI RIVOJLANTIRISH TARIXI Ko’p asrlar davomida dehqonchilikning asosiy masalalaridan biri – bu o’simliklarni oziqlanishi bo’lib keldi. Qadimdan insonlar uchun o’simliklarni yaxshi rivojlanishi uchun go’ng va boshqa chiqindilar kerakligi malum bo’lgan. Lekin, o’simliklar nima bilan oziqlanadi degan savolga javob faqatgina o’tgan asrning o’rtalarida topildi. O’simliklarni oziqlanishi to’g’risidagi bazi bir taxminiy qarashlar 16-18 asr o’rtalarida paydo bo’lgan, ammo ushbu fikrlar yetarli darajada baholanmagan, shu sababli ham o’simliklarni ildizdan oziqlanishi sohasida uzoq vaqtlargacha noto’g’ri qarashlar hukm surib kelgan. O’simliklarni mineral moddalar bilan oziqlanishi uchun bir necha asrlar kerak bo’ladi. Masalan, XVI asrda (1563 y.) fransuz tabiatshunosi Bernar Palisi o’simliklarni rivojlanishi uchun tuzlar kerakligini aytdi, lekin, asosan qaysi tuzlar o’simlik uchun zarur ekanligini ko’rsatib bera olmagan. Oradan qariyib 100 yil o’tgach (1656y.) ingliz ximigi Glauber tuproqqa solingan selitra o’simliklarni hosildorligini oshirganini aniqladi. Lekin, XVII asr olimlari buni baholay olishmaganlar, chunki bu davrda o’simliklar uchun azotning ahamiyati to’liq yechilmagan edi. O’simliklarni havodan oziqlanishi to’g’risidagi birinchi fikrni buyuk rus olimi M.V.Lomonosov XVIII asrda (1753 y.) ko’rsatdi – bu fikrni boshqa olimlar Pristli va Senebyelar ham tasdiqladi. Ular yashil o’simlik havoga kislorod ajratib, o’zida karbonat angidridni (CO2) olib qoladi deb fotosintezni ochdilar. Keyinchalik 1761 – 1766 yillarda shved olimi Valerius o’simliklar gumus (murakkab organik modda) hisobiga oziqlanadi degan g’oyani ilgari surdi. Bu 5. O’g’itlarni qo’llashda tuproq tarkibidagi oziqa elementlar miqdori inobatga olinmasligi natijasida o’g’itlarni samaradorligi pasayib ketmoqda (Agrokimyo laboratoriyalari faoliyat ko’rsatmayapti). 6. Yangi avlod mineral o’g’itlar NKFU, AFU o’rganilmasdan, sinovdan o’tkazilmay ishlab chiqarishga joriy etilmoqda. O’g’it sifati nazoratdan chetda qolyapti. AGROKIMYO FANINI RIVOJLANTIRISH TARIXI Ko’p asrlar davomida dehqonchilikning asosiy masalalaridan biri – bu o’simliklarni oziqlanishi bo’lib keldi. Qadimdan insonlar uchun o’simliklarni yaxshi rivojlanishi uchun go’ng va boshqa chiqindilar kerakligi malum bo’lgan. Lekin, o’simliklar nima bilan oziqlanadi degan savolga javob faqatgina o’tgan asrning o’rtalarida topildi. O’simliklarni oziqlanishi to’g’risidagi bazi bir taxminiy qarashlar 16-18 asr o’rtalarida paydo bo’lgan, ammo ushbu fikrlar yetarli darajada baholanmagan, shu sababli ham o’simliklarni ildizdan oziqlanishi sohasida uzoq vaqtlargacha noto’g’ri qarashlar hukm surib kelgan. O’simliklarni mineral moddalar bilan oziqlanishi uchun bir necha asrlar kerak bo’ladi. Masalan, XVI asrda (1563 y.) fransuz tabiatshunosi Bernar Palisi o’simliklarni rivojlanishi uchun tuzlar kerakligini aytdi, lekin, asosan qaysi tuzlar o’simlik uchun zarur ekanligini ko’rsatib bera olmagan. Oradan qariyib 100 yil o’tgach (1656y.) ingliz ximigi Glauber tuproqqa solingan selitra o’simliklarni hosildorligini oshirganini aniqladi. Lekin, XVII asr olimlari buni baholay olishmaganlar, chunki bu davrda o’simliklar uchun azotning ahamiyati to’liq yechilmagan edi. O’simliklarni havodan oziqlanishi to’g’risidagi birinchi fikrni buyuk rus olimi M.V.Lomonosov XVIII asrda (1753 y.) ko’rsatdi – bu fikrni boshqa olimlar Pristli va Senebyelar ham tasdiqladi. Ular yashil o’simlik havoga kislorod ajratib, o’zida karbonat angidridni (CO2) olib qoladi deb fotosintezni ochdilar. Keyinchalik 1761 – 1766 yillarda shved olimi Valerius o’simliklar gumus (murakkab organik modda) hisobiga oziqlanadi degan g’oyani ilgari surdi. Bu "gumus qoidasi " asosan oddiy ko’zatishlar natijasida, yani o’simlik chirindiga boy bo’lgan tuproqlarda yaxshi rivojlanib yuqori hosil berganligidan kelib chiqqan. Ushbu "gumus nazariyasining" keng tarqalishiga va ommalashib ketishiga XIX asrning birinchi yarmida nemis olimi Teyer juda katta hissa qo’shgan. Fransuz olimi – fiziolog va agroximik Bussengo "gumus nazariyasi" o’rniga o’simliklarni oziqlanishida azot muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib (1836y.), tuproqda azot to’planishida almashlab ekishda dukkakli ekinlar azot balansini yaxshilashiga olib kelishini va ekinlar hosildorligini oshirishni tajribalar asosida aniq isbotlab berdi. "Gumus nazariyasi" noto’g’riligini nemis ximigi Libix o’zining 1840 yilda yozgan "Ximiyaning dehqonchilik va fiziologiyaga tadbiqi" degan kitobiga qattiq tanqid qilib, o’simlik gumus bo’lmaganda nima bilan oziqlanar edi degan savol tashlaydi. Libix bir dalada surunkasiga o’sha ekinni takror ekaverish natijasida tuproq unumdorligini pasayish sabablarini aniq tushuntirib berdi va unumdorlikni saqlash, hosildorlikni oshirish uchun tuproqlarni o’g’itlash g’oyasini olg’a surdi. Ushbu g’oya tuproqdan olingan barcha mineral moddalarni yana tuproqqa qaytarishga asoslangan edi. U tuproqda juda kam miqdorda qolgan moddalarni, ya’ni mineral minimumdagi oziq elementlarni qaytarish zarur deb, "minimum qonuniga" asos soldi. Libix ko’p elementlardan birinchi navbatda fosforni yerga qaytarish zarur, chunki donli ekinlar doni bilan juda ko’plab fosfor chiqib ketadi deb xulosa qildi. O’g’itlar tarkibidagi azotning ahamiyatiga Libix yetarlicha baho bera olmadi, u tuproqqa yog’in – sochinlar bilan havodan tushadigan azot o’simliklarni oziqlanishi uchun yetarli deb, noto’g’ri fikrga bordi. Shunga qaramasdan, Libix dehqonchilikda oziq moddalar aylanishini ongli ravishda boshqarish kerakligini, chunki uning bo’zilishi tuproq unumdorligini keskin pasayishiga olib kelishi xaqidagi nazariyani birinchi bo’lib ko’rsatib o’tgan edi. O’simliklarning oziqlanishi to’g’risidagi bilimlarni rivojlanishida o’simliklarni oziq moddasiz muhitlarda, ya’ni suvda va quMga o’stirishga oid tajribalar muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Ularga zaruriy oziq moddalar mineral tuzlar holida "gumus qoidasi " asosan oddiy ko’zatishlar natijasida, yani o’simlik chirindiga boy bo’lgan tuproqlarda yaxshi rivojlanib yuqori hosil berganligidan kelib chiqqan. Ushbu "gumus nazariyasining" keng tarqalishiga va ommalashib ketishiga XIX asrning birinchi yarmida nemis olimi Teyer juda katta hissa qo’shgan. Fransuz olimi – fiziolog va agroximik Bussengo "gumus nazariyasi" o’rniga o’simliklarni oziqlanishida azot muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib (1836y.), tuproqda azot to’planishida almashlab ekishda dukkakli ekinlar azot balansini yaxshilashiga olib kelishini va ekinlar hosildorligini oshirishni tajribalar asosida aniq isbotlab berdi. "Gumus nazariyasi" noto’g’riligini nemis ximigi Libix o’zining 1840 yilda yozgan "Ximiyaning dehqonchilik va fiziologiyaga tadbiqi" degan kitobiga qattiq tanqid qilib, o’simlik gumus bo’lmaganda nima bilan oziqlanar edi degan savol tashlaydi. Libix bir dalada surunkasiga o’sha ekinni takror ekaverish natijasida tuproq unumdorligini pasayish sabablarini aniq tushuntirib berdi va unumdorlikni saqlash, hosildorlikni oshirish uchun tuproqlarni o’g’itlash g’oyasini olg’a surdi. Ushbu g’oya tuproqdan olingan barcha mineral moddalarni yana tuproqqa qaytarishga asoslangan edi. U tuproqda juda kam miqdorda qolgan moddalarni, ya’ni mineral minimumdagi oziq elementlarni qaytarish zarur deb, "minimum qonuniga" asos soldi. Libix ko’p elementlardan birinchi navbatda fosforni yerga qaytarish zarur, chunki donli ekinlar doni bilan juda ko’plab fosfor chiqib ketadi deb xulosa qildi. O’g’itlar tarkibidagi azotning ahamiyatiga Libix yetarlicha baho bera olmadi, u tuproqqa yog’in – sochinlar bilan havodan tushadigan azot o’simliklarni oziqlanishi uchun yetarli deb, noto’g’ri fikrga bordi. Shunga qaramasdan, Libix dehqonchilikda oziq moddalar aylanishini ongli ravishda boshqarish kerakligini, chunki uning bo’zilishi tuproq unumdorligini keskin pasayishiga olib kelishi xaqidagi nazariyani birinchi bo’lib ko’rsatib o’tgan edi. O’simliklarning oziqlanishi to’g’risidagi bilimlarni rivojlanishida o’simliklarni oziq moddasiz muhitlarda, ya’ni suvda va quMga o’stirishga oid tajribalar muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Ularga zaruriy oziq moddalar mineral tuzlar holida qo’shilganida o’simliklarni normal o’sishiga va ularning oziqlanishi uchun qaysi elementlar qancha miqdorda va nisbatda zarur bo’lishini ko’pchilik olimlar (Knop, Saks va boshqalar) XIX asrning 50-yillaridayoq aniqlashga erishdilar. Dukkakli o’simliklarning azot bilan oziqlanishi xususiyatlarini o’rganishda Gel’rigerning tajribalari muhim ahamiyatga ega bo’lib, ular dukkakli o’simliklar ildizida rivojlanadigan tuganak bakteriyalar yordamida havodan molekulyar azotni o’zlashtirishini va tuproqlarni azot bilan ta’minlashini ko’rsatdi. Agrokimyo fanining rivojlanishida rus olimlarining xizmatlari ham juda kattadir. O’simliklarning oziqlanishini o’rganish va o’g’itlarni qo’llash masalalarini ishlab chiqish XVIII asr oxiri va XIX asr boshlariga to’g’ri keladi. Ushbu davrlarning yetuk agronom olimlari I.M.Komov, A.T.Bolotov va boshqalar tuproqlarning unumdorligini saqlash va uni oshirish uchun go’ng, har xil kompostlar, kul, ohak va boshqa mahalliy o’g’itlardan foydalanishga katta e’tibor berdilar. O’simliklarning oziqlanishi va dehqonchilikda o’g’itlarni qo’llashga doir ilmiy ko’zatishlar sistemali ravishda asosan XIX asrning 60-70-yillaridan boshlab o’tkazila boshladi. Bu davrlarda ko’zatish olib borishgan A.N.Engel’gard, D.I.Mendeleyev, P.A.Kostichev, A.Timiryazovlarning ilmiy ishlari muhim ahamiyatga ega bo’ldi, A.N.Engel’gard o’zining "Qishloqdan xatlar" va "Dehqonchilikni kimyoviy asoslari" kabi mashhur kitoblarida mineral o’g’itlardan, go’ng, ohak va yashil o’g’itlardan foydalanish dehqonchilikda katta samara berishini aniq ko’zatishlar asosida isbotlab berdi. D.I.Mendeleyevni agrokimyo fanini rivojlanishidagi xizmatlari juda bebahodir. Chunki uning rahbarligida birinchi marta mineral o’g’itlarning samaradorligini o’rganish bo’yicha turli tuproq-iqlim zonalarida dala tajribalari o’tkazilib, ekinlar hosildorligini oshirishda mineral o’g’itlar muhim vosita ekanligini ko’rsatdi va isbotlab berdi. Agrokimyo fanini rivojlanishida K.A.Timiryazovni roli juda katta bo’lib, u fotosintez va o’simliklarni mineral oziqlanishiga doir olib borgan tadqiqotlarni va vegetasion tajribalar o’tkazish usullarini joriy etish bilan o’z hissasini qo’shgan. qo’shilganida o’simliklarni normal o’sishiga va ularning oziqlanishi uchun qaysi elementlar qancha miqdorda va nisbatda zarur bo’lishini ko’pchilik olimlar (Knop, Saks va boshqalar) XIX asrning 50-yillaridayoq aniqlashga erishdilar. Dukkakli o’simliklarning azot bilan oziqlanishi xususiyatlarini o’rganishda Gel’rigerning tajribalari muhim ahamiyatga ega bo’lib, ular dukkakli o’simliklar ildizida rivojlanadigan tuganak bakteriyalar yordamida havodan molekulyar azotni o’zlashtirishini va tuproqlarni azot bilan ta’minlashini ko’rsatdi. Agrokimyo fanining rivojlanishida rus olimlarining xizmatlari ham juda kattadir. O’simliklarning oziqlanishini o’rganish va o’g’itlarni qo’llash masalalarini ishlab chiqish XVIII asr oxiri va XIX asr boshlariga to’g’ri keladi. Ushbu davrlarning yetuk agronom olimlari I.M.Komov, A.T.Bolotov va boshqalar tuproqlarning unumdorligini saqlash va uni oshirish uchun go’ng, har xil kompostlar, kul, ohak va boshqa mahalliy o’g’itlardan foydalanishga katta e’tibor berdilar. O’simliklarning oziqlanishi va dehqonchilikda o’g’itlarni qo’llashga doir ilmiy ko’zatishlar sistemali ravishda asosan XIX asrning 60-70-yillaridan boshlab o’tkazila boshladi. Bu davrlarda ko’zatish olib borishgan A.N.Engel’gard, D.I.Mendeleyev, P.A.Kostichev, A.Timiryazovlarning ilmiy ishlari muhim ahamiyatga ega bo’ldi, A.N.Engel’gard o’zining "Qishloqdan xatlar" va "Dehqonchilikni kimyoviy asoslari" kabi mashhur kitoblarida mineral o’g’itlardan, go’ng, ohak va yashil o’g’itlardan foydalanish dehqonchilikda katta samara berishini aniq ko’zatishlar asosida isbotlab berdi. D.I.Mendeleyevni agrokimyo fanini rivojlanishidagi xizmatlari juda bebahodir. Chunki uning rahbarligida birinchi marta mineral o’g’itlarning samaradorligini o’rganish bo’yicha turli tuproq-iqlim zonalarida dala tajribalari o’tkazilib, ekinlar hosildorligini oshirishda mineral o’g’itlar muhim vosita ekanligini ko’rsatdi va isbotlab berdi. Agrokimyo fanini rivojlanishida K.A.Timiryazovni roli juda katta bo’lib, u fotosintez va o’simliklarni mineral oziqlanishiga doir olib borgan tadqiqotlarni va vegetasion tajribalar o’tkazish usullarini joriy etish bilan o’z hissasini qo’shgan. K.A.Timiryazov "dehqonchilik – dexkonchilik bo’lishida agrokime va o’simliklar fiziologiyasi" muhim ahamiyatga ega bo’ldi deb ko’rsatib o’tgan edi. Agrokimyoning keyingi davrlardagi rivojlanishi D.I.Pryanishnikov (1865- 1948 y) va uning shog’irdlarining ilmiy izlanishlari bilan bog’liq bo’lib, uning 550 dan ortiq ilmiy bosilib chiqdi va ularning asoaiy qismi jaxon miqiyosida etirof etildi. Olimning o’simliklarni azot bilan oziqlanishi va azotli o’g’itlarni dehqonchilikda ishlatishga doir klassik tadqiqotlarni ayniqsa muxim ahamiyatga ega bo’ldi. D.I.Pryanishnikovning "O’simlik hayotida va dehqonchiligida azotni roli" asari K.A.Timiryazovi nomidagi mukofotga sazovor bo’lgan bo’lsa, uning "Agrokimyo" deb nomlangan fundamental asaridan xozirgi paytlarda ham mutaxassislar tayyorlashda foydalanib kelinmoqda. D.N.Pryanishnikov 1941-1943 yillarda Samarqand qishloq xo’jalik institutini agrokimyo kafedrasini boshqardi va paxtachilikda, qand lavlagi yetishtirishda azotli o’g’itlarni qo’llash bo’yicha qator ilmiy ishlar olib bordi. Agrokimyo fanini rivojlantirishda P.S.Kossovichning (1862-1915y.) xizmatlari ham kattadir. U o’simliklarni ammiakli azotni nitrat shakliga o’tmasdan o’zlashtira olishini, tuproqda erkin holda yashovchi bakteriyalar atmosferadagi azotni o’zlashtirishini isbotlab berdi. K.K.Gedroys (1872-1932) tuproq qatlamidan o’tayotgan suvda erigan va erimagan moddalar, turli gazlar va mikro-organizmlarning tuproqda ushlanib, singib qolishini, ya’ni tuproqlarni singdirish qobiliyatini aniqlab, uni besh turga mexanikaviy, fizikaviy, fizik-kimyoviy, kimyoviy va biologik singdirishlarga bo’ldi. O’simliklarni mineral oziqlanishi va o’simliklar fiziologiyasini boshqa soxalari bo’yicha D.A.Sabinin (1889-1951) katta ishlar olib borib, "O’simliklarni mineral oziqlanishi " degan ilmiy asarini chop ettirdi. Agrokimyo fanining rivojlanishida D.N.Pryanishnikov yaratgan ilmiy maktab a’zolari B.Sokolov, A.Peterburgskiy, P.Smernov, F.Yanishevskiy, Avdonin, V.G.Mineyev va boshqalarning xizmati katta. K.A.Timiryazov "dehqonchilik – dexkonchilik bo’lishida agrokime va o’simliklar fiziologiyasi" muhim ahamiyatga ega bo’ldi deb ko’rsatib o’tgan edi. Agrokimyoning keyingi davrlardagi rivojlanishi D.I.Pryanishnikov (1865- 1948 y) va uning shog’irdlarining ilmiy izlanishlari bilan bog’liq bo’lib, uning 550 dan ortiq ilmiy bosilib chiqdi va ularning asoaiy qismi jaxon miqiyosida etirof etildi. Olimning o’simliklarni azot bilan oziqlanishi va azotli o’g’itlarni dehqonchilikda ishlatishga doir klassik tadqiqotlarni ayniqsa muxim ahamiyatga ega bo’ldi. D.I.Pryanishnikovning "O’simlik hayotida va dehqonchiligida azotni roli" asari K.A.Timiryazovi nomidagi mukofotga sazovor bo’lgan bo’lsa, uning "Agrokimyo" deb nomlangan fundamental asaridan xozirgi paytlarda ham mutaxassislar tayyorlashda foydalanib kelinmoqda. D.N.Pryanishnikov 1941-1943 yillarda Samarqand qishloq xo’jalik institutini agrokimyo kafedrasini boshqardi va paxtachilikda, qand lavlagi yetishtirishda azotli o’g’itlarni qo’llash bo’yicha qator ilmiy ishlar olib bordi. Agrokimyo fanini rivojlantirishda P.S.Kossovichning (1862-1915y.) xizmatlari ham kattadir. U o’simliklarni ammiakli azotni nitrat shakliga o’tmasdan o’zlashtira olishini, tuproqda erkin holda yashovchi bakteriyalar atmosferadagi azotni o’zlashtirishini isbotlab berdi. K.K.Gedroys (1872-1932) tuproq qatlamidan o’tayotgan suvda erigan va erimagan moddalar, turli gazlar va mikro-organizmlarning tuproqda ushlanib, singib qolishini, ya’ni tuproqlarni singdirish qobiliyatini aniqlab, uni besh turga mexanikaviy, fizikaviy, fizik-kimyoviy, kimyoviy va biologik singdirishlarga bo’ldi. O’simliklarni mineral oziqlanishi va o’simliklar fiziologiyasini boshqa soxalari bo’yicha D.A.Sabinin (1889-1951) katta ishlar olib borib, "O’simliklarni mineral oziqlanishi " degan ilmiy asarini chop ettirdi. Agrokimyo fanining rivojlanishida D.N.Pryanishnikov yaratgan ilmiy maktab a’zolari B.Sokolov, A.Peterburgskiy, P.Smernov, F.Yanishevskiy, Avdonin, V.G.Mineyev va boshqalarning xizmati katta. Ya.V.Peyve, B.A.Yagodin, B.Sokolov, M.Shkolniklar turli tuproqlarni mikroelementlar bilan ta’minlanganlik darajasini o’rganishib, o’simlikshunoslikda mikroo’g’itlarni tabaqalashtirib qo’llash usullarini yaratib, uni ishlab chiqarishga joriy etdilar. Ma’lumki Markaziy Osiyo qadimiy dehqonchilik markazlaridan biri hisoblanadi. Iskandar Zulqaynar (Aleksandr Makedonskiy) lashkarlari Markaziy Osiyoga bosib kelgan davrlarida Iskandar bilan birga yurgan olim – faylasuflar Markaziy Osiyo dehqonchilik madaniyatiga, asosan sug’oriladigan dehqonchiligiga yuqori baho berganlar. Keyinchalik Yevropa davlatlari vakillari (masalan Klaviko) O’rta Osiyo dehqonchiligini eng yuqori madaniyatga ega ekanligini o’zini asarlarida aytib o’tgan. Ma’lumki, miloddan avvalgi VI-V ming yillarda avvaldan dehqonchilik bilan shug’ullanib kelgan qabilalar xozirgi Eron xududiga Janubiy Turkistonga ko’chib o’tadilar va bu yerda " Jaytun " deb nomlangan dehqonchilik madaniyatini yuzaga keltiradilar. Bronza (miloddan avvalgi VI-III ming yillar) davriga kelib Zarafshon vodiysida ham dehqonchilik bilan shug’ullana boshladilar, katta ariqlar qazib dalalarga suv chiqarganlar. Muqaddas "Avesto" kitobida ma’lum qilinishicha O’rta Osiyoda dehqonchilik va chorvachilik 7-10 ming yillar avval paydo bo’lgan. O’zbek halqining buyuk allomalaridan, qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy (X- XI asrlar) mashxur "Kitob-ul jamoxir-fi ma’rifatil javoxir" nomli asarida tuproq mineral qismi bo’yicha dastlabki ma’lumotlar berganlar va tuproqlar nurash jarayonida hosil bo’ladigan ona jinsi maxsuli ekanligi aytilgan. O’rta Osiyo qishloq xo’jaligi tarixi xaqida ma’lumot beruvchi "Fani ikishtu ziroat" (Ziroatshunoslik) asari XV-XVI asrlarda chop etilgan va shu asarda mahalliy o’g’itlar, kompostlar, eski devor qoldiqlari, ariq loyqalaridan hosildorlikni va mahsulot sifatini oshirishga doir ma’lumotlar keltirilgan. O’zbekiston Respublikasi olimlari agrokimyo fanining rivojlanishiga bebaho hissa qo’shdilar. Chunonchi, R.R.Shreder, M.M.Bumuyev, I.K.Negodnov, Ya.V.Peyve, B.A.Yagodin, B.Sokolov, M.Shkolniklar turli tuproqlarni mikroelementlar bilan ta’minlanganlik darajasini o’rganishib, o’simlikshunoslikda mikroo’g’itlarni tabaqalashtirib qo’llash usullarini yaratib, uni ishlab chiqarishga joriy etdilar. Ma’lumki Markaziy Osiyo qadimiy dehqonchilik markazlaridan biri hisoblanadi. Iskandar Zulqaynar (Aleksandr Makedonskiy) lashkarlari Markaziy Osiyoga bosib kelgan davrlarida Iskandar bilan birga yurgan olim – faylasuflar Markaziy Osiyo dehqonchilik madaniyatiga, asosan sug’oriladigan dehqonchiligiga yuqori baho berganlar. Keyinchalik Yevropa davlatlari vakillari (masalan Klaviko) O’rta Osiyo dehqonchiligini eng yuqori madaniyatga ega ekanligini o’zini asarlarida aytib o’tgan. Ma’lumki, miloddan avvalgi VI-V ming yillarda avvaldan dehqonchilik bilan shug’ullanib kelgan qabilalar xozirgi Eron xududiga Janubiy Turkistonga ko’chib o’tadilar va bu yerda " Jaytun " deb nomlangan dehqonchilik madaniyatini yuzaga keltiradilar. Bronza (miloddan avvalgi VI-III ming yillar) davriga kelib Zarafshon vodiysida ham dehqonchilik bilan shug’ullana boshladilar, katta ariqlar qazib dalalarga suv chiqarganlar. Muqaddas "Avesto" kitobida ma’lum qilinishicha O’rta Osiyoda dehqonchilik va chorvachilik 7-10 ming yillar avval paydo bo’lgan. O’zbek halqining buyuk allomalaridan, qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy (X- XI asrlar) mashxur "Kitob-ul jamoxir-fi ma’rifatil javoxir" nomli asarida tuproq mineral qismi bo’yicha dastlabki ma’lumotlar berganlar va tuproqlar nurash jarayonida hosil bo’ladigan ona jinsi maxsuli ekanligi aytilgan. O’rta Osiyo qishloq xo’jaligi tarixi xaqida ma’lumot beruvchi "Fani ikishtu ziroat" (Ziroatshunoslik) asari XV-XVI asrlarda chop etilgan va shu asarda mahalliy o’g’itlar, kompostlar, eski devor qoldiqlari, ariq loyqalaridan hosildorlikni va mahsulot sifatini oshirishga doir ma’lumotlar keltirilgan. O’zbekiston Respublikasi olimlari agrokimyo fanining rivojlanishiga bebaho hissa qo’shdilar. Chunonchi, R.R.Shreder, M.M.Bumuyev, I.K.Negodnov, S.A.Kudrin, Ye.A.Jorikov, O.F.Tuyeva, V.I.Sivinskiy, S.N.Rijov, B.P.Machigin, N.B.Balyabo, M.A.Belousov, Ye.I.Stolipin, G.I.Yarovenko, P.V.Protasov T.P.Piroxunov, J.S.Sattarov, N.N.Zelenin, M.Niyozaliyev va boshqalar paxtachilikda va turli xil ekinlar yetishtirishda o’g’itlardan, tuproqlarni unuMgroligini oshirishda azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlarning samaradorligi, bu samaradorlikni pasayish sabablari va uni oldini olish choralarini ishlab chiqish bo’yicha juda muhim ilmiy ko’zatishlar olib borishganlar va qishloq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan tavsiyanomalarni joriy etishdilar. Paxtani o’sish rivojlanish fiziologik va jarayonlarni jadalashtirishda asosiy elementlarni ahamiyati, ularni o’zlashtirish miqdori. Mudatlari va eng qulay shakllari tug’risida M.P.Belousov, O.F.Tuyeva, S.T.Piroxunovlar ishlaganlar o’g’itlarni qullash texnologiyasi, samaradorligini oshirishni yo’llari, har xil ekinlarni o’g’itlash sistemasiga yaratishda B.P.Machigin, P.V.Protasov, G.I.Yarvenko, Ye.I.Stolipin, I.I.Madraimov, B.M. Isayev, J.Sattarov, N. Niyazoliyevlarni xizmati katta. Agrokimyo fanining rivojlanishida D.N.Pryanishnikov yaratgan ilmiy maktab a’zolari B.Sokolov, A.Peterburgskiy, P.Smernov, F.Yanishevskiy, Avdonin, V.G.Mineyev va boshqalarning xizmati katta. Ya.V.Peyve, B.A.Yagodin, B.Sokolov, M.Shkolniklar turli tuproqlarni mikroelementlar bilan ta’minlanganlik darajasini o’rganishib, o’simlikshunoslikda mikroo’g’itlarni tabaqalashtirib qo’llash usullarini yaratib, uni ishlab chiqarishga joriy etdilar. Ma’lumki Markaziy Osiyo qadimiy dehqonchilik markazlaridan biri hisoblanadi. Iskandar Zulqaynar (Aleksandr Makedonskiy) lashkarlari Markaziy Osiyoga bosib kelgan davrlarida Iskandar bilan birga yurgan olim – faylasuflar Markaziy Osiyo dehqonchilik madaniyatiga, asosan sug’oriladigan dehqonchiligiga yuqori baho berganlar. Keyinchalik Yevropa davlatlari vakillari (masalan Klaviko) O’rta Osiyo dehqonchiligini eng yuqori madaniyatga ega ekanligini o’zini asarlarida aytib o’tgan. S.A.Kudrin, Ye.A.Jorikov, O.F.Tuyeva, V.I.Sivinskiy, S.N.Rijov, B.P.Machigin, N.B.Balyabo, M.A.Belousov, Ye.I.Stolipin, G.I.Yarovenko, P.V.Protasov T.P.Piroxunov, J.S.Sattarov, N.N.Zelenin, M.Niyozaliyev va boshqalar paxtachilikda va turli xil ekinlar yetishtirishda o’g’itlardan, tuproqlarni unuMgroligini oshirishda azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlarning samaradorligi, bu samaradorlikni pasayish sabablari va uni oldini olish choralarini ishlab chiqish bo’yicha juda muhim ilmiy ko’zatishlar olib borishganlar va qishloq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan tavsiyanomalarni joriy etishdilar. Paxtani o’sish rivojlanish fiziologik va jarayonlarni jadalashtirishda asosiy elementlarni ahamiyati, ularni o’zlashtirish miqdori. Mudatlari va eng qulay shakllari tug’risida M.P.Belousov, O.F.Tuyeva, S.T.Piroxunovlar ishlaganlar o’g’itlarni qullash texnologiyasi, samaradorligini oshirishni yo’llari, har xil ekinlarni o’g’itlash sistemasiga yaratishda B.P.Machigin, P.V.Protasov, G.I.Yarvenko, Ye.I.Stolipin, I.I.Madraimov, B.M. Isayev, J.Sattarov, N. Niyazoliyevlarni xizmati katta. Agrokimyo fanining rivojlanishida D.N.Pryanishnikov yaratgan ilmiy maktab a’zolari B.Sokolov, A.Peterburgskiy, P.Smernov, F.Yanishevskiy, Avdonin, V.G.Mineyev va boshqalarning xizmati katta. Ya.V.Peyve, B.A.Yagodin, B.Sokolov, M.Shkolniklar turli tuproqlarni mikroelementlar bilan ta’minlanganlik darajasini o’rganishib, o’simlikshunoslikda mikroo’g’itlarni tabaqalashtirib qo’llash usullarini yaratib, uni ishlab chiqarishga joriy etdilar. Ma’lumki Markaziy Osiyo qadimiy dehqonchilik markazlaridan biri hisoblanadi. Iskandar Zulqaynar (Aleksandr Makedonskiy) lashkarlari Markaziy Osiyoga bosib kelgan davrlarida Iskandar bilan birga yurgan olim – faylasuflar Markaziy Osiyo dehqonchilik madaniyatiga, asosan sug’oriladigan dehqonchiligiga yuqori baho berganlar. Keyinchalik Yevropa davlatlari vakillari (masalan Klaviko) O’rta Osiyo dehqonchiligini eng yuqori madaniyatga ega ekanligini o’zini asarlarida aytib o’tgan. Ma’lumki, miloddan avvalgi VI-V ming yillarda avvaldan dehqonchilik bilan shug’ullanib kelgan qabilalar xozirgi Eron xududiga Janubiy Turkistonga ko’chib o’tadilar va bu yerda " Jaytun " deb nomlangan dehqonchilik madaniyatini yuzaga keltiradilar. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida keng ko’lamga olib boriladigan agrokimyoviy tekshirishlar dehqonchilikni ximiyalashtirish rivojlantirish uchun, mahaliy va mineral o’g’itlardan tug’ri va samarali foydalanish atrof- muhitni har xil kimyoviy vositalar bilan ifloslanishini oldini olish uchun ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi. Nazorat savollari. 1. Kimyolashtirishning hosildorlikka va hosil sifatiga ta’siri 2. Agrokimyoning asosiy vazifalari 3. Agrokimyoning muammolari nimadan iborat? 4. Laboratoriya uslubini o’g’itlash tizimini yaratishda ahamiyati 5. Dala tajribaning mohiyati nimada? 6. Gumus nazariyaning asoschilari kimlar? 7. Mineral oziqlanish nazariyaning asoschilari kimlar? 8. Markaziy osiyoda agrokimyoviy izlanishlar va tavsiyalarning rivojlanishi? 9. Agrokimyoning rivojlanishiga O’zbekistonlik oilmlarning qo’shgan hissasi? Ma’lumki, miloddan avvalgi VI-V ming yillarda avvaldan dehqonchilik bilan shug’ullanib kelgan qabilalar xozirgi Eron xududiga Janubiy Turkistonga ko’chib o’tadilar va bu yerda " Jaytun " deb nomlangan dehqonchilik madaniyatini yuzaga keltiradilar. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida keng ko’lamga olib boriladigan agrokimyoviy tekshirishlar dehqonchilikni ximiyalashtirish rivojlantirish uchun, mahaliy va mineral o’g’itlardan tug’ri va samarali foydalanish atrof- muhitni har xil kimyoviy vositalar bilan ifloslanishini oldini olish uchun ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi. Nazorat savollari. 1. Kimyolashtirishning hosildorlikka va hosil sifatiga ta’siri 2. Agrokimyoning asosiy vazifalari 3. Agrokimyoning muammolari nimadan iborat? 4. Laboratoriya uslubini o’g’itlash tizimini yaratishda ahamiyati 5. Dala tajribaning mohiyati nimada? 6. Gumus nazariyaning asoschilari kimlar? 7. Mineral oziqlanish nazariyaning asoschilari kimlar? 8. Markaziy osiyoda agrokimyoviy izlanishlar va tavsiyalarning rivojlanishi? 9. Agrokimyoning rivojlanishiga O’zbekistonlik oilmlarning qo’shgan hissasi?