1 AGROMETEOROLOGIK POSTLARDA «KN–21» KODI ASOSIDA O‘N KUNLIK VA KUNDALIK AGROMETEOROLOGIK TELEGRAMMALARNI TUZISH Mashg‘ulotning maqsadi: Agrometeorologik postlarda o‘tkaziladigan agrometeorologik kuzatish natijalarini kundalik va o‘n kunlik agrometeorologik telegrammalarini rasmiylashtirish kodlarini tuzishni o‘rganish. Topshiriqlar: 1.Agrometeorologik kuzatish natijalarini jo‘natishda «KN–21 KOD» idan foydalanishni o‘rganish; 2.Kundalik agrometeorologik telegrammalarni shifrlashni o‘rganish; 3.Misollar yordamida kundalik telegrammalarni tuzishni o‘rganish. Kerakli materiallar va jihozlar: ish daftari, «o‘n kunlik va kundalik agrometeorologik telegrammalarni tuzish uchun KN–21 kodlari» qo‘llanmasi. Agrometeorologik kuzatish natijalarini jo‘natishda «KN–21 KOD» idan foydalanish Agrometeorologik post ma’lumotlari O‘zgidromet tashkilotlariga kelishilgan holda muntazam yetkaziladi. Buning uchun uzatish rejaga kiritilish kerak. Ma’lumotlar shakli va mazmuni O‘zgidromet tomonidan ishlab chiqilib, xo‘jalik rahbarlari bilan kelishib qo‘yiladi. 2 Agrometeorologik kuzatish natijalarini O‘zgidrometga yetkazib turuvchi maxsus telegrammalar bilan tanishib chiqamiz. 1. O‘n kunlik agrometeorologik ma’lumotlar telegrammalarning asosiy shakli hisoblanib, ular asosida tahlillar, prognozlar va boshqa tezkor agrometeorologik materiallar tayyorlanadi. 2. O‘n kunlik agrometeorologik telegrammalar meteorologik va agrometeorologik kuzatishlarga asoslanib tuziladi. Agar agrometeorologik postlarda biron–bir element bo‘yicha kuzatish olib borilmagan bo‘lsa, u holda telegrammaning kerakli joyiga “F” harfi yoziladi. Telegrammalar kuzatishlardan so‘ng, har oyning 10, 20, 30 (31)–kunida, dam olish, bayram kunlaridan qat’iy nazar tuzilib jo‘natiladi. 3. O‘n kunlik telegrammalar agrometeorologik postlarga tegishli shartli telegraf manzillarga yuboriladi: Masalan: O‘zgidrometning gidrometeorologik ma’lumotlar bilan ta’minlash xizmati – Toshkentga yoki viloyatlarning gidrometeorologiya boshqarmasiga va boshqa oldindan belgilangan manzillariga yuboriladi va quyidagicha yoziladi: Meteo Toshkent – agromet Meteo Andijon – agromet 4. O‘n kunlik agrometeorologik telegrammalar rasmiylashtirilgan sxema bo‘yicha tuziladi. Agrometeorologik postlarda o‘n kunlik agrometeorologik telegrammalarni shifrlash kod sxemasi quyidagicha: Birinchi guruh – TcTcTcTT; Ikkinchi guruh – TmTmOODa; Uchinchi guruh – CCCaGG; To‘rtinchi guruh – «feno» – KrKrFDdB; Beshinchi guruh –«bo‘y»– KrKrRRR; Oltinchi guruh –«zichlik»– KrKrChChCh; Yettinchi guruh –«o‘sish»– KrKrChvChvChr ChrChcChcDgDyu; 3 Sakkizinchi guruh –«ish»– KrKrYaYaD; To‘qqizinchi guruh–«namlik»– PaPaPbPbPv; PvPgPgPdPd; PcPcPjPjPz; PzPiPiPkPk O‘ninchi guruh –«zararlanish»–KrKrIIE Birinchi guruh – TcTcTcTT TcTcTcTT – havoning butun va o‘ndan bir son hisobidagi o‘rtacha o‘n kunlik harorat darajasi. Agar o‘rtacha harorat darajasi faqat bir xonalik butun yoki o‘ndan bir sonlar bilan ifodalansa, unda birinchi Tc harfi o‘rniga 0 yoziladi, lekin o‘ndan bir daraja hisobida bo‘lsa, undan TcTc o‘rniga 00 qo‘yiladi, agar o‘rtacha harorat 0o ga teng bo‘lsa, unda uchchala TcTcTc o‘rniga 000 yoziladi. Misol: O‘rtacha o‘n kunlik harorat Kodning shartli belgisi 0,0 000 0,3 003 4,5 045 25,6 256 Noldan past (manfiy) haroratlarga 50 raqami qo‘shib yoziladi. Misol: O‘rtacha o‘n kunlik harorat Kodning shartli belgisi –0,4 504 –7,8 578 –13,5 635 –22,7 727 4 Eslatma: Havoning o‘rtacha o‘n kunlik, haroratini topish uchun eng avval sutkalik haroratlar yig‘indisi hisoblab chiqiladi. So‘ng natijasi 10 yoki 11 kunga taqsimlanadi (ayrim oylarning uchinchi o‘n kunligi, ya’ni fevralning uchinchi dekadasi). Mart, may, iyul, avgust, oktabr, dekabr va yanvar oylarining 11 kun bo‘lganligi sabab haroratlar yig‘indisini hisoblash natijalarini taqsimlashda shu dekadaning kun soniga e’tibor berish kerak). Havoning o‘rtacha sutkalik haroratini topish uchun kuzatilgan maksimal va minimal harorat qo‘shilib, natijasiga ega bo‘linadi. TT – havoning absolyut (mutlaq) maksimal harorat darajasi butun son hisobida. Harorat darajasi o‘ndan bir qiymatga ega bo‘lsa, umumiy qoida bo‘yicha u butun sonlarga aylantirib yoziladi. Misol: Kuzatilgan maksimal harorat Kod belgisi (raqami) 0,300 00 0,5 00 0,9 01 8,4 08 8,5 08 8,6 09 13,6 14 23,2 23 Maksimal haroratlar manfiy bo‘lsa 50 raqam qo‘shiladi, lekin telegrammalarda minus ishorasi qo‘yilmaydi Eslatma: Absolyut maksimum kuzatilgan o‘n kunlikdagi havoning eng yuqori haroratidir. 5 Ikkinchi guruh – TmTmOOD TmTm – havoning 10 (11) kun ichidagi minimal harorat darajasi, butun son hisobida. O‘ndan bir qiymatlarni butun sonlarga aylantirish va manfiy haroratlarni kodlash uslubi yuqorida maksimal harorat uchun keltirilgan misollarning o‘zginasidir. Lekin manfiy haroratlarga ham 50 raqamini qo‘shib yozish kerak. Eslatma: Absolyut minimal harorat – 10(11) kun ichida havoning eng past haroratidir. 00 – bir dekadadagi yog‘ingarchilikning (yomg‘ir, qor va do‘l ) umumiy yig‘indisi, millimetr hisobida. Eslatma: Agar 10/11 kun ichida yog‘in miqdori 10 mm dan kam bo‘lsa, unda birinchi o‘ringa 0 raqami yoziladi, agar yog‘in miqdori 0,5 mm va undan kam bo‘lsa, ikkita 00 yoziladi D– yomg‘irning sutkalik miqdori 1.0 mm va undan ortiq bo‘lgan o‘n kunliklardagi kunlar soni quyidagi 17.1 – jadval yordamida kodlanadi. 17.1–jadval O‘n kunlikdagi kunlar sonining kodlanishi kunlar soni kodlash kunlar soni kodlash 0 0 6 6 1 1 7 7 2 2 8 8 3 3 9 8 4 4 10 9 5 5 11 9 Uchinchi guruh – CCCaGG 6 Bu guruhga kiruvchi ma’lumotlar telegrammalarda qish faslining qor qoplami yoki tuproqning muzlashi kuzatilgan o‘n kunliklar uchun tuziladi. CC – o‘n kunliklarning oxirgi kunida doimiy qor o‘lchagich yordamida o‘lchangan qorning qalinligi, butun santimetr hisobida. Agar qor qoplamining qalinligi 10 sm dan kam bo‘lsa, telegrammalarda birinchi «C» harfi o‘rniga bitta nol – 0 yoziladi, agar qor bo‘lmasa, ikkita «CC» harf o‘rniga ikkita nol – 00 yoziladi. Ca – o‘n kunlikdagi qor qoplami kuzatilgan kunlar soni 17.1 jadval bo‘yicha kodlanadi. GG – o‘n kunliklarning oxirgi kunida tuproqning muzlash chuqurligi, butun santimetr hisobida. Agar tuproqning muzlash chuqurligi 10 sm dan kam bo‘lsa telegrammada birinchi G – harfi o‘rniga nol – 0 yoziladi, agarda muzlash kuzatilmasa, GG – o‘rniga ikkita nol – 00 yoziladi. Yuqorida keltirilgan uchchala guruh ma’lumoti yil davomida muntazam telegrammalarda berib boriladi (faqat uchinchi guruhda qor, yerning muzlashi bo‘lmagan o‘n kunliklarda hamma harflar o‘rniga – 00000 yoziladi). To‘rtinchi guruh – «feno» KrKrFDdB Bu guruhga kiruvchi ma’lumotlar asosiy qishloq xo‘jalik ekinlarining ekish yoki o‘simliklarning ko‘klamda o‘sishi boshlanishidan to uning kech kuzda o‘sishdan to‘xtashigacha yoki hosilni yig‘ib olguncha davr ichida beriladi. Ammo o‘n kunlik telegrammalarda kuzgi ekinlar va ko‘p yillik o‘tlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar bu o‘simliklarning toki qishki uyqu holatiga o‘tish davrigacha yuboriladi. Bundan tashqari, ayrim yillari ba’zi joylarda qish mahalda kunlarning isib ketishi sababli vaqtincha o‘simliklarda o‘sishning yangidan boshlanishi 7 kuzatilsa uni ham xabar qilish kerak. Bu guruh ekinlarning soniga qarab takrorlanadi. KrKr – ekinlarning nomini anglatuvchi sonli belgilar 17.2– jadvalda berilgan. Bu jadvaldan foydalanib ekinlarning nomi kodlanadi. 17.2–jadval Ekinlarning nomini anglatuvchi sonli belgilar Ekinlarning nomi Sonli belgilar Ekinlarning nomi Sonli belgilar Kuzgi bug‘doy 02 G‘o‘za 58 Bahorgi bug‘doy 03 Piyoz 34 Bahorgi arpa 05 Qovun 27 Makkajo‘xori 07 Olma tupi 36 Kuzgi arpa 10 Nok tupi 37 Sholi 11 Olxo‘ri tupi 38 Kartoshka 20 Olcha tupi 39 Tarvuz 28 O‘rik tupi 47 Karam 29 Tut daraxti 49 Bodring Tok (uzum) 50 Pomidor 32 Beda 51 8 17.3–jadval O‘simlikning rivojlanish fazalarini (davrlarini) anglatuvchi kodlash raqami Fazalar ning shartli kod raqami Donli boshoqdoshla r, bug‘doy, arpa, sholi Makka jo‘xori Kartoshka G‘o‘za Bodring, tarvuz Karam Pomidor Mevalar, rezavorlar, tok, tut Beda Piyoz 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 0 urug‘larning una boshlashi, o‘simlikning qaytadan o‘sishining boshlanishi urug‘lar ning una boshlashi – urug‘larni ng una boshlashi – – – kurtaklarning bo‘rtishi qaytadan o‘sishnin g boshlanis hi – 9 1 nihollarning chiqishi nihollarni ng chiqishi nihollarnin g chiqishi nihollarnin g chiqishi nihollarning chiqishi nihollarni ng chiqishi nihollarnin g chiqishi nihollarning chiqishi nihollarnin g chiqishi nihollarnin g chiqishi 2 3–chinbarg 3– chinbarg – 1–chinbarg 1–chinbarg 1– chinbarg 1–chinbarg 1–chinbarg 3–barg 2–bargning bo‘lagi 3 shonalash –– – 3–chinbarg 3–chinbarg 3– chinbarg 3–chanbarg tut 5– bargning yozilishi – – 4 naychadan chiqish – yon shoxlarnin g paydo bo‘lishi 5–chinbarg – karam o‘raminin g boshlanis hi yon shoxlarnin g paydo bo‘lishi tut 10– bargining yozilishi 1 yilda yon shoxlarnin g paydo bo‘lishi – 17.3–jadvalning davomi 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 5 boshoq yoki ro‘vak chiqarish chiqqan ro‘vaknin g gullashi tup gulning paydo bo‘lishi 8–chinbarg yoki shonalash shonaning paydo bo‘lishi – to‘pgulning paydo bo‘lishi to‘pgulning paydo bo‘lishi to‘pgulning paydo bo‘lishi – 6 gullash (arpa dan tashqari) butanin g gullashi gullash gullash gullash – gullash gullashning boshlanishi gullash – 7 donning sut pishishi donning sut pishishi gullashni ng tamom bo‘lishi 1– ko‘sakni ng ochilish – – yashil ko‘k holatda dumbul yetilgan novda shoxchalarni ng bo‘yiga o‘sishining to‘xtashi – chetki 8 donning dumbul yetilganligi donning dumbul yetilgan ligi poya– palaklari ning bo‘lishi sovuq urishdan 1– zararla– uzishga tayyor bodring hosilini texnik jihatdan pishgan mevanin g bijg‘ib tomat holiga pishib etilishi urug‘larn ing pishishi chekka barglari ning sarg‘a– 11 nish yetilgani kelishi yishi 9 donlar to‘la pishgan donlar to‘la pishgan – o‘sishnin g tugashi (to‘xtash ) – – to‘la pishib yetilish barglarining rang barang tus olishi – Barrasini ng sarg‘ayis hi 12 F–O‘simliklarning rivojlanish fazalarini (davrlarini) anglatuvchi sonli belgisini kodlash raqami 17.3–jadvalda berilgan. Dd – O‘simliklarda tegishli rivojlanish fazasi (10 foizni tashkil etuvchi “a” fazasi) kuzatilgan kunni anglatuvchi belgi, mabodo rivojlanish fazasining boshlanishi o‘n kunlikning 10–yoki 11– kunida kuzatilsa, 0 deb kodlanadi (shifrlanadi). Agarda telegramma tuzilayotgan o‘n kunlikda yangi rivojlanish fazasi kuzatilmasa, unda Dc harfi o‘rniga “/” belgi qo‘yiladi: ammo 10(11) kun ichida kuzatilayotgan o‘simlikda ikkita faza qayd etilsa, unda har bir rivojlanish fazasi haqida alohida – alohida xabar qilinadi. B– O‘n kunliklarning oxirgi kunida kuzatilayotgan ekinzorlardagi o‘simliklar holatiga berilgan ball (kodlash raqami 17.4– jadvalda berilgan). Beshinchi guruh – “bo‘y” – KrKrRRR KrKr – o‘simlikning nomini anglatuvchi raqam, kod raqami 17.2 – jadvalda berilgan. 17.4 –jadal O‘simliklar holatiga berilgan ball, kodlash raqami O‘simlik holati Kodlash raqami A’lo 5 Yaxshi 4 Qoniqarli 3 Yomon 2 Juda yomon 1 Bug‘doy nobud bo‘lgan yoki rivojlanish to‘xtagan 0 RRR – o‘n kunlikning oxirgi kunida o‘lchangan o‘simlikning o‘rtacha bo‘yi, santimetr hisobida. 13 Bu guruh o‘simlikning bo‘yi birinchi o‘lchangan vaqtdan boshlab oxirgi, o‘sish tugagungacha o‘lchangan davr ichida berib boriladi. Oltinchi guruh – “zichlik” – KrKr ChCHCH (1 gektar yerdagi o‘simlikning soni, ko‘chat qalinligi) KrKr – o‘simlikning nomini anglatuvchi raqam, kod raqami 17.2 – jadvalda berilgan. ChChCh – g‘o‘za, jo‘xori o‘simligining 100 m2 maydondagi soni va doni, boshoqli ekinlarning (bug‘doy, arpa, sholi, suli) 1m2 maydondagi ko‘chati qalinligi. G‘o‘zaning ko‘chat qalinligi 10 marotaba kamaytirilgan holda kodlanadi. Bu guruhdagi o‘simliklar uchun telegrammalarda quyidagi rivojlanish fazalari beriladi. Kuzgi va bahorgi donli, boshoqli ekinlar uchun 3–chin bargi, naychaga kirish hamda sut pishiqlik fazalar, g‘o‘za gullaganda, jo‘xori uchun yaganalash tugallangandan so‘ng yuboriladi. Yettinchi guruh – “o‘sish” – KrKrChvChvChrChrChcChcDgDyu Bu guruhdan g‘o‘za tuplarida hosil bo‘lgan, ochilgan va terimga tayyor ko‘saklar sonini xabar qilishda foydalaniladi. KrKr – g‘o‘za o‘simligini anglatuvchi raqam kod raqami 17.2– jadvalda keltirilgan. ChvChv – jami ko‘saklarning o‘rtacha soni (bunga ochilgan, terimga tayyor va terib olingan ko‘saklar ham hisobga kiradi). ChrChr – ochilgan ko‘sakning soni bo‘lib (bunga terimga tayyor va terib olingan ko‘sak ham hisobga kiradi). ChcChc – terimga tayyor, yetilgan ko‘saklar soni (terib olinganlari ham hisobga kiradi). 14 Bir tup g‘o‘zada yetilgan, ochilgan va terimga tayyor ko‘saklar yaxlit son hisobida beriladi. Umumiy qoidaga asosan ko‘saklarning o‘rtacha sonini hisoblab chiqishda o‘ndan bir darajali qiymatlar butun songa aylantirib yoziladi. Agarda ko‘sakning o‘rtacha soni 0,5 va undan kam bo‘lsa – 00 deb kodlanadi. DgDyu – chigitning ekilgan kuni, Dg– oy ichidagi besh kunliklarning tartib raqami, Dyu – oyning tartib raqami. Eslatma: Bir oyda 6 ta besh kunlik bo‘ladi. Misol: Chigit 12–aprelda ekilgan. Bu 32 raqam bilan kodlanadi, ya’ni 3– besh kunlik tartib raqami, 4 esa aprel oyi. Agarda 25–martda chigit ekilgan bo‘lsa, telegrammadagi kodda 53 raqami qayd qilinadi. Sakkizinchi guruh – “ish” – KpKpYaYaD– kuzatish olib borilayotgan dalada qilingan ishlar KpKp–o‘simlikning nomini anglatuvchi raqam. 17.2–jadval bo‘yicha kodlanadi. YaYa– bajarilgan ishlarni anglatuvchi raqam, kod raqami 17.5–jadval berilgan. 17.5–jadval Bajarilgan ishlarni anglatuvchi raqam kodi Ishlarning nomi Shartli son belgisi Ishlarning nomi Shartli son belgisi Ko‘klamgi haydov 11 O‘tlarning pichan (xashak) ga o‘rish 40 Shudgorni haydash 12 O‘tlarni urug‘ga yig‘ish 41 15 Kuzgi haydov 15 Paxtazorni (defoliatsiyalash) mashina terimiga tayyorlash 42 Kultivatsiya (qator oralarini ishlash) 17 Paxtani mashinada terish 43 Urug‘ni ekish, sepish, ko‘chat o‘tqazish 20 Ko‘saklarni yig‘ib terish 45 Ko‘chatni ko‘chirib o‘tkazish 22 Qishki va ekishdan oldin sug‘orish 50 Yaganalash, siyraklash 28 Mavsumiy sug‘orish 51 Tokni ochish va ko‘mish 30 Oziqlantiruvchi (urug‘ tuproqning namligi kam bo‘lganligi sababli chiqmaganda) sug‘orish 57 Chekanka yoki chilpish, xomtok qilish, bachkidan tozalash 31 Ekinni qo‘shimcha (qayta) ekish 56 Hosilni terish, o‘rish 32 Tutlarning bargini qurt boqish uchun kesish 59 D–tegishli dekadada qilinayotgan ishning boshlanish kuni. Agarda bajarilayotgan ishning boshlanishi dekadaning 10(11)–kuniga to‘g‘ri kelsa, unda D o‘rniga 0 yoziladi. Misollar: Tut daraxtining bargi 16–mayda qurt boqish uchun kesiladi. Telegrammadagi raqam 49596 ko‘rinishda bo‘ladi. Paxta dalasi 2–iyulda kultivatsiya qilinsa, unda 58172 bo‘ladi. Jo‘xori maydoni 31–iyulda sug‘orilsa, bunda kod soni 07510 bo‘ladi (17.1; 17.2; 17.5 jadvallarga qarang). To‘qqizinchi guruh – “namlik” – PaPaPbPbPv; PvPgPgPdPd; PcPcPjPjPz; PzPiPiPkPk (har xil chuqurlikdagi tuproqning namligi) 16 Bu guruhdagi ma’lumotlar tuproqning namligini ifodalaydi va birinchi aniqlashdan boshlab to oxirgi aniqlashgacha telegrammalarda xabar qilib turiladi. Guruhda ekinzorlardagi tuproq namligi har bir o‘simlik uchun butun foiz (%) hisobida berilib boriladi. Telegrammalar tuzishda guruhning oldiga “namlik” va ekinning kodi yoziladi. Namligi aniqlanayotgan ekinzorning nomini kodlash 17.6– jadvalda keltirilgan. Misol: Mart oyining birinchi dekadsining oxirgi kunda kuzgi bug‘doyzorda tuproqning namligi aniqlandi: tuproqning 0–10 sm chuqurlikdagi namligi 6,7 (7) foiz bo‘ldi: 17.6-jadval Namligi aniqlanayotgan ekinzorning nomi kod Kuzatuv olib borilayotgan ekinzorning nomi Yozma ravishda kodlash belgisi Kuzgi bug‘doy Kuzgi bug‘doy Kuzgi arpazor Kuzgi bug‘doy Bahorgi bug‘doyzorlar Bahorgi bug‘doy Kuzgi arpazor Arpa Paxtazor G‘o‘za Kuzgi shudgor Shudgor Hosili yig‘ib olingan ekinzor (ang‘iz) Ang‘iz 9–guruh harf belgilari Tuproq chuqurligi Aniqlangan tuproqning namligi yaxlit son kod raqamining o‘zginasidir PaPa 0–10 sm PbPb 11–20 sm 17 PvPv 21–30 sm PgPg 31–40 sm PdPd 41–50 sm PePe 51–60 sm PjPj 61–70 sm PzPz 71–80 sm PiPi 81–90 sm PkPk 91–100 sm 11–20 sm da 9,6 (10); 21 – 30 sm da 10,9 (11); 31– 60 sm da 11,7 (12); 41 – 50 sm da 12,8 (13); 51 – 60 sm da 14,0 (14); 61 – 70 sm da 14,6 (15); 71 – 80 sm da 18,4 (18); 81 – 90 sm da 20,1 (20); 91 – 100 sm da 24,9 (25) foizga teng bo‘lgan. Eslatma: Yuqoridagi misolimizda tuproq namligini yaxlit son belgisi qavs ichida berilgan. Guruhdagi telegrammada “namlik” PaPaPbPbPv PvPgPgPdPd; PePePjPjPz PzPiPiPkPk o‘rniga misolimizda ma’lumot “namlik” 07101 11213 14151 82025 ko‘rinishida yoziladi. O‘ninchi guruh – “zararlanish” – KrKrIIYe (o‘simliklarning zararlanishi yoki shikastlanishi) Bu guruh qishloq xo‘jalik ekinlari qora sovuqdan zararlanishi va do‘ldan, jaladan hamda kuchli shamoldan shikastlanganligi aniqlangan taqdirda tuzilayotgan mavsumiy telegrammalarga qo‘shib beriladi. Lekin kuzatish maydonlarida o‘simliklar bu hodisadan zararlanmagan yoki shikastlanmagan bo‘lsa ammo tevarak–atrofdan, shirkat va fermer maydonlarida kuzatilsa, albatta, unda ham bu guruh tuzilishi va telegrammalarga qo‘shib berilishi kerak. 18 KrKr – o‘simlikning nomini anglatuvchi raqam, (kod raqam 17.2–jadvalda berilgan). II–o‘simlikning zararlanish yoki shikastlanish holatini anglatuvchi raqam; kod raqami 17.7–jadvaldan olinadi. Ye–o‘simlikning zararlanish yoki shikastlanish foizini kodlash (17.8– jadval). 17.7–jadval O‘simlikning zararlanish yoki shikastlanish holatini anglatuvchi kod raqami Zararlanish (shikastlanish) xarakteri Kodlanishi Qora sovuqdan zararlanishi Barglarning zararlanishi 01 G‘uncha, tuguncha, shona, gul va kurtaklarning zararlanishi 03 Urug‘don va ekilmagan mevalarning zararlanishi 04 O‘simlik butunlay halok bo‘lgan 06 Do‘l va jala–seldan zararlanishi yoki shikastlanishi Qatqaloq hosil bo‘lib nihollarning unib chiqishi qiyinlashgan 07 Barglar zararlangan 08 O‘simlik poyalari singan 09 G‘uncha, tuguncha, shona, gul, kurtaklar urib tushirilgan 10 Ekinlarni sel yuvib ketgan 12 Ekinlarning egilib yoki yotib qolishi 14 Kuchli shamoldan zararlanishi 19 Ekinlarni uchirib ketishi 17 Ekin poyasining (daraxt shozining) sinishi 19 Shona, tuguncha va gullarning uzilib ketishi 20 Daraxtlar singan, ag‘darilgan 23 Shamoldan ekinlar egilib yoki yotib qolgan 24 Qurg‘oqchilik, garmseldan zararlanishi Boshoqli o‘simliklar barglarining uchki qismining buralib turishi 28 O‘simlikning so‘liy boshlashi 29 Barglarning zararlanishi 31 Poya, tugunchalar, to‘p gullarning qurib qolishi 33 Kuzgi ekinlar va o‘tlarning zararlanishi (qor qoplamidan bo‘shagandan so‘ng) Sovuq urib nobud bo‘lishi 36 Namgarchilikdan nobud bo‘lishi, zax bosib chirishi 37 Namlikdan bo‘kib, ivib qolishi 39 O‘simliklarning kasaliklardan zararlanishi 40 17.8–jadval O‘simlikning zararlanish yoki shikastlanish foizini kodlash Zararlanish yoki shikastlanish foiz hisobida Kodlanishi 20 O‘simliklarning ayrim turlari zararlangan yoki shikastlangan (10% gacha) 1 O‘simliklarning ancha qismi zararlangan yoki shikastlangan (10–50%) 2 O‘simliklarning ko‘pchiligi zararlangan yoki shikastlangan (50–90%) 3 O‘simliklar yoppasiga zararlangan yoki shikastlangan (90– 100%) 4 Misol: sentabr oyining uchinchi dekadasida havoning minimal harorati +2oC, +3oC gacha pasayishi natijasida tekis joylarda g‘o‘zaning barglari 12%ga shikastlangan. Bu 10–guruh telegrammasini tuzish quyidagicha bo‘ladi: “zararlanish” 58012 17.2. Kundalik agrometeorologik telegrammalar Agrometeorologik postlarda kundalik agrometeorologik telegrammalarni shifrlash kod sxemasi: Birinchi guruh – TTTmTmE Ikkinchi guruh – OOOxTnTn Uchinchi guruh –“shup”TjTjTzTz To‘rtinchi guruh – AABB Beshinchi guruh – “feno “KrKrFFBBz Oltinchi guruh – “ish” KrKrYaYaX Yettinchi guruh – “zararlanish” KrKrIIYe Birinchi guruh – TTTmTmE TT–havoning maksimal (eng yuqori) harorati. 21 TmTm –havoning minimal (eng past) harorati. E – tuproqning namlanganlik darajasini yoki holatini kodlash 17.9–jadvalda berilgan. 17.9 – jadval Tuproqning namlanganlik darajasini yoki holatini kodlash Tuproqning namlik holatlari Kod raqami Tuproq qor bilan qoplangan 0 Tuproq ortiqcha namlangan, suyuq loy holatda 1 Juda yaxshi namlangan–yopishqoq loy 2 Yaxshi namlangan–yumshoq plastik loy 3 Sust namlangan–qattiq plastik loy 4 Quruq, qattiq yoki sochiluvchan 5 Muzlagan tuproq 6 Tuproqning 1–5 sm chuqurlikdagi muzi erigan (yaxlagan) 7 Tuproqning 6–10 sm chuqurlikdagi muzi erigan (yaxlagan) 8 Tuproqning 11–20 sm chuqurlikdagi muzi erigan (yaxlagan) 9 Ikkinchi guruh – OOOxTnTn OO – jami yog‘inlarning miqdori; Ox – yog‘inlarning turi (xarakteri). Kod raqami 17.10–jadvalda berilgan 17.10 – jadval Yog‘inlarning turi (xarakteri) kod soni Yog‘inning turi (xarakteri) Kod raqami Sidirg‘a bulutdan yog‘ayotgan yomg‘ir 1 22 Jala 2 Do‘l 3 Qor 4 TnTn – tuproq sathidagi minimal harorat Uchinchi guruh – “shup” TjTjTzTz TjTj–tuproqning 5 sm chuqurlikdagi harorati TzTz – tuproqning 10 sm chuqurlikdagi harorati. To‘rtinchi guruh – AABB AA – qor qoplamining qalinligi, sm, BB – tuproqning muzlagan chuqurligi. Beshinchi guruh – “feno” – KrKrFBBz KrKr – o‘simlik nomini anglatuvchi raqam, kod raqami 17.2 – jadvalda berilgan; F – o‘simlikning rivojlanish fazasini anglatuvchi raqam, kod raqami 17.3 – jadvalda berilgan; B – kuzatish olib borilayotgan maydondagi o‘simliklar holati, kod raqami 17.4 – jadvalda belgilangan; Bz – ekinzorning o‘t bosishini kodlashda ikki ball shkala ishlatiladi; 0 – begona o‘tlar yo‘q; 1 – begona o‘tlar kam; 2 – begona o‘tlar ko‘p. Oltinchi guruh – “ish” KrKrYaYaX 23 KrKr – o‘simlikning nomini anglatuvchi raqam, kod raqami 17.2– jadvaldan olinadi; YaYa – dalalarda bajarilgan ishlar nomini kodlash 17.5–jadvalda berilgan; X – ob–havo sharoitiga qarab, dalada qilingan ishlarning unumdorligini kodlash 17.11–jadvalda berilgan. 17.11–jadval Ob–havo sharoitiga qarab, dalada qilingan ishlarning unumdorligini kodlash Ishlarning unumdorligi Kodlanishi Ish qilinmagan 1 Dalada uzluksiz ish olib borilmagan 2 Dalada ish kun bo‘yi uzluksiz bajarilgan 3 Yettinchi guruh – “zararlanish” KrKrIIYe KrKr – o‘simlikning nomini anglatuvchi raqam, belgilanish 17.2–jadvalda berilgan II – zararlanish yoki shikastlanish xarakterini anglatuvchi raqam, kod raqami 17.7–jadvaldi; Ye – o‘simlikning zararlanish yoki shikastlanish foizini kodlash 17.8 – jadvaldan foydalaniladi. Kundalik telegrammalarni tuzishga doir misollar: 1. Qish mavsumida; 18–noyabrda havoning maksimal harorati +19oC bo‘lgan, 19–noyabrda ertalab havoning minimal harorati –2oC bo‘lgan, tuproq sust 24 namlangan, 18–noyabrda yomg‘ir yog‘magan, 19–noyabrda ertalab tuproq sathidagi minimal harorat –6oC bo‘lgan, qor qoplami yo‘q tuproq 2 sm chuqurlikkacha muzlaganligi aniqlangan. Telegramma 19–noyabrda ertalabki kuzatish tamom bo‘lgandan so‘ng tuziladi va quyidagi ko‘rinishda yuboriladi: Meteo Samarqand agromet: 19524 00056 0002 2. Bahor mavsumida: 5– aprelda havoning maksimal harorati +12oC bo‘lgan, 6–aprelda havoning minimal harorati –5oC bo‘lgan, osmonni bulut qoplab yomg‘ir yog‘ayotganligi kuzatilgan, yomg‘irning 5–aprel ertalab soat 9 dan to 6– aprel ertalab soat 9 gacha o‘lchangan bir kecha kunduzdagi miqdori 6 mm ni tashkil etgan, tuproq sathining harorati 3oC issiq bo‘lgan, tuproq sust namlangan 6– aprelda quyidagi telegramma yuboriladi. Meteo Toshkent agromet: 12054 06103 3. Yoz mavsumida: 28–iyunda havoning maksimal harorati +34oC bo‘lgan, 29–iyunda ertalab havoning minimal harorati –22oC bo‘lgan, yomg‘ir yog‘ishi kuzatilmagan, tuproq sathida minimal harorat +22oC bo‘lgan, g‘o‘zaning gullash fazasi boshlangan, g‘o‘zaning ko‘rinish holati yaxshi deb baholangan, begona o‘tlar bosib ketmagan. Tuproqning holati aniqlanmagan 29–iyundan quyidagi telegramma tuziladi va yuboriladi. Meteo Farg‘ona agromet: 34221 00022 58640 O‘n kunlik agrometeorologik telegrammalarni tuzishga misollar: 1. Qish mavsumida: noyabrning birinchi o‘n kunligi. O‘rtacha o‘n kunlik havo harorati +4,8oC, eng yuqori maksimal harorat +24,0oC, eng past minimal havo harorati esa –8,0oC bo‘lgan, jami yog‘inlarning miqdori 4 mm ni tashkil etgan, dekadada har kuni o‘lchangan sutkalik yog‘in miqdori 1–kun 1 mm dan ortiq yog‘in va boshqa kunlari 1 mm dan kam bo‘lgani kuzatilgan, qor qoplami kuzatilmagan, dekadaning oxirgi kunida tuproq 4 sm chuqurlikkacha muzlagan. Bu ma’lumotlarni shifrlash quyidagicha: 25 Meteo Guliston agromet: 04824 58041 00004 2. Yoz mavsumida: iyunning ikkinchi o‘n kunligi. O‘rtacha o‘n kunlik havoning harorati +28,90C bo‘lgan, dekada ichida kuzatilgan maksimal havo harorati +41,70C, minimal harorati +14,20C, yog‘ingarchlik bo‘lmagan, 20–iyunda va g‘o‘zada gullash fazasi boshlangan, g‘o‘zaning holati yaxshi deb baholangan, o‘n kunlikning oxirgi kunida g‘o‘zaning bo‘yi 45 sm bo‘lgan. Telegramma 21–iyunda berilib, quyidagicha belgilanadi; Meteo Toshkent agromet: 28942 14000 00000 “feno” 58604 “o‘sish” 58045. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. O‘n kunlik agrometeorologik telegramma kodlari necha guruxga bo‘linadi? 2. KN–21 kodi haqida nimalarni bilasiz? 3. O‘n kunlik agrometeorologik telegrammalarning rasmiylashtirish sxemasi qanday ? 4. O‘simliklarning zararlanish va rivojlanish holatini anglatuvchi raqamni ayting. 5. Agrometeorologik postlarda kundalik agrometeorologiya tenglamalarini shifrlash uchun qo‘llaniladigan kod sxemasini yozib bering. 6. Tuproqning namlanganlik darajasini yoki holatini anglatuvchi kod raqamlari qanday yoziladi? 7. O‘simliklarning rivojlanish fazalarini anglatuvchi kodlash raqamlariga misollar keltiring; 8. Kunlik agrometeorologik telegrammalarni shifrlash kodi nechta guruhga bo‘linadi? 9. Ob–havo sharoitiga qarab, amalda qilinadigan ishlarning unumdorligi qanday nomlanadi? 26