AHOLI DAROMATLARINING SHALILANTIRILISHI

Yuklangan vaqt

2024-12-10

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

30

Faytl hajmi

2,4 MB


AHOLI DAROMATLARINING SHALILANTIRILISHI «Daromad» iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko’rsatkich bo’lib, u serqirra va murakkab mazmunga ega hisoblanadi. Chunki, daromad bir vaqtning o’zida biron-bir faoliyat natijasida olingan tushumni, ‘ul mablag’larini, natural ko’rinishda olingan mahsulotlarni, iqtisodiy resurslar keltiruvchi nafni va boshqa tushunchalarni ifodalashi mumkin. Shuningdek, daromad umumiy tushuncha bo’lib, uning tarkibida aholi daromadlari muhim o’rin tutadi. Aholi daromadlari ma’lum vaqt oralig’ida (masalan, bir yilda) ular tomonidan olingan ‘ul va natural shakldagi tushumlar miqdorini anglatadi. Iqtisodiy adabiyotlarda aholi daromadlarining tarkibiy tuzilishi turlicha ko’rsatiladi. Jumladan, V.I.Vidya’in va boshqalarning umumiy tahriri ostidagi “Iqtisodiyot nazariyasi” darsligida bu tarkibiy tuzilish quyidagi jadval ko’rinishida keltirilgan:1 Aholi shaxsiy daromadi tarkibiy tuzilishi Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, daromad tarkibining yuqorida keltirilgan tasnifida ma’lum chalkashliklar mavjud. Jumladan, qurolli kuchlar xizmatchilarining ‘ul va natural ko’rinishdagi ta’minotlarini alohida bandda berilishi mantiqqa ziddir, chunki harbiy xizmatchilar ham o’z faoliyatlari natijalarini ish haqi yoki maosh ko’rinishida oladilar. Shuningdek, 4 – 6 tartib raqamlari bo’yicha keltirilgan bandlar daromad turini emas, balki faoliyat turini ko’rsatadi va h.k. Aholi pul daromadlari ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad, nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha ‘ul tushumlarini, mulkdan foiz, dividend, renta shaklda olinadigan daromadlarni, qimmatli qog’ozlar, ko’chmas mulk, AHOLI DAROMATLARINING SHALILANTIRILISHI «Daromad» iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko’rsatkich bo’lib, u serqirra va murakkab mazmunga ega hisoblanadi. Chunki, daromad bir vaqtning o’zida biron-bir faoliyat natijasida olingan tushumni, ‘ul mablag’larini, natural ko’rinishda olingan mahsulotlarni, iqtisodiy resurslar keltiruvchi nafni va boshqa tushunchalarni ifodalashi mumkin. Shuningdek, daromad umumiy tushuncha bo’lib, uning tarkibida aholi daromadlari muhim o’rin tutadi. Aholi daromadlari ma’lum vaqt oralig’ida (masalan, bir yilda) ular tomonidan olingan ‘ul va natural shakldagi tushumlar miqdorini anglatadi. Iqtisodiy adabiyotlarda aholi daromadlarining tarkibiy tuzilishi turlicha ko’rsatiladi. Jumladan, V.I.Vidya’in va boshqalarning umumiy tahriri ostidagi “Iqtisodiyot nazariyasi” darsligida bu tarkibiy tuzilish quyidagi jadval ko’rinishida keltirilgan:1 Aholi shaxsiy daromadi tarkibiy tuzilishi Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, daromad tarkibining yuqorida keltirilgan tasnifida ma’lum chalkashliklar mavjud. Jumladan, qurolli kuchlar xizmatchilarining ‘ul va natural ko’rinishdagi ta’minotlarini alohida bandda berilishi mantiqqa ziddir, chunki harbiy xizmatchilar ham o’z faoliyatlari natijalarini ish haqi yoki maosh ko’rinishida oladilar. Shuningdek, 4 – 6 tartib raqamlari bo’yicha keltirilgan bandlar daromad turini emas, balki faoliyat turini ko’rsatadi va h.k. Aholi pul daromadlari ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad, nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha ‘ul tushumlarini, mulkdan foiz, dividend, renta shaklda olinadigan daromadlarni, qimmatli qog’ozlar, ko’chmas mulk, 2 qishloq xo’jalik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlarini sotishdan va har xil xizmatlar ko’rsatishidan kelib tushadigan daromadlarni o’z ichiga oladi. Natural daromad mehnat haqi hisobiga olinadigan va uy xo’jaliklarining o’z iste’mollari uchun ishlab chiqargan mahsulotlaridan iborat bo’ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari darajasi ular turmush farovonligining muhim ko’rsatkichi hisoblanib, shu bilan birga alohida shaxslarning dam olishi, bilim olishi, sog’lig’ini saqlashi, eng zarur ehtiyojlarini qondirishi imkoniyatlarini belgilab beradi. Aholi daromadlari darajasiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi omillar orasida ish haqidan tashqari chakana narx dinamikasi, iste’mol bozorining tovarlar bilan to’yinganlik darajasi kabilar muhim o’rin tutadi. prezidentimiz I.Karimov ta’kidlab o’tganlaridek: «Mustaqillik yillarida odamlarimizning tafakkuri, dunyoqarashi, hayotga bo’lgan munosabati ham tubdan o’zgardi. Turmush darajasi, oilasining farovonligi, eng avvalo, o’ziga bog’liq ekanligini tushunib etayotgan odamlar tobora ko’payib bormoqda».1 Aholi daromadlari darajasiga baho berish uchun nominal, ixtiyorida bo’lgan va real daromad tushunchalaridan foydalaniladi. Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ida olingan daromadlarining ‘ul ko’rinishidagi miqdori hisoblanadi. Ixtiyorida bo’lgan daromad – shaxsiy iste’mol va jamg’arma maqsadlarida foydalanish mumkin bo’lgan daromad. Bu daromad nominal daromaddan soliqlar va majburiy to’lov summasiga kam bo’ladi. Real daromad – narx darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida bo’lgan daromadga sotib olish mumkin bo’lgan tovar va xizmatlar miqdorini ko’rsatadi, ya’ni daromadning xarid quvvatini bildiradi. Aholining nominal pul daromadlari turli manbalar hisobiga shakllanib, ulardan asosiylari quyidagilar hisoblanadi: a) ishlab chiqarish omillari hisobiga olinadigan daromad; b) davlat yordam dasturlari bo’yicha to’lov va imtiyozlar shaklidagi ‘ul tushumlari; 1 2 qishloq xo’jalik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlarini sotishdan va har xil xizmatlar ko’rsatishidan kelib tushadigan daromadlarni o’z ichiga oladi. Natural daromad mehnat haqi hisobiga olinadigan va uy xo’jaliklarining o’z iste’mollari uchun ishlab chiqargan mahsulotlaridan iborat bo’ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari darajasi ular turmush farovonligining muhim ko’rsatkichi hisoblanib, shu bilan birga alohida shaxslarning dam olishi, bilim olishi, sog’lig’ini saqlashi, eng zarur ehtiyojlarini qondirishi imkoniyatlarini belgilab beradi. Aholi daromadlari darajasiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi omillar orasida ish haqidan tashqari chakana narx dinamikasi, iste’mol bozorining tovarlar bilan to’yinganlik darajasi kabilar muhim o’rin tutadi. prezidentimiz I.Karimov ta’kidlab o’tganlaridek: «Mustaqillik yillarida odamlarimizning tafakkuri, dunyoqarashi, hayotga bo’lgan munosabati ham tubdan o’zgardi. Turmush darajasi, oilasining farovonligi, eng avvalo, o’ziga bog’liq ekanligini tushunib etayotgan odamlar tobora ko’payib bormoqda».1 Aholi daromadlari darajasiga baho berish uchun nominal, ixtiyorida bo’lgan va real daromad tushunchalaridan foydalaniladi. Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ida olingan daromadlarining ‘ul ko’rinishidagi miqdori hisoblanadi. Ixtiyorida bo’lgan daromad – shaxsiy iste’mol va jamg’arma maqsadlarida foydalanish mumkin bo’lgan daromad. Bu daromad nominal daromaddan soliqlar va majburiy to’lov summasiga kam bo’ladi. Real daromad – narx darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida bo’lgan daromadga sotib olish mumkin bo’lgan tovar va xizmatlar miqdorini ko’rsatadi, ya’ni daromadning xarid quvvatini bildiradi. Aholining nominal pul daromadlari turli manbalar hisobiga shakllanib, ulardan asosiylari quyidagilar hisoblanadi: a) ishlab chiqarish omillari hisobiga olinadigan daromad; b) davlat yordam dasturlari bo’yicha to’lov va imtiyozlar shaklidagi ‘ul tushumlari; 1 3 v) moliya-kredit tizimi orqali olinadigan ‘ud daromadlari. Respublikamizda 2004 yilda aholining nominal ‘ul daromadlari 2003 yilga nisbatan 17,6 foizga o’sib, 7571,4 mlrd. so’mni tashkil etdi. Iste’mol narxlari indeksi bo’yicha hisoblangan aholining real daromadlari esa 16% ga o’sgan. Aholi real daromadlarining oshishida asosiy omil bo’lib makroiqtisodiy sharoitning qulayligi, iqtisodiy o’sishning tez sur’atlarda oshishi, inflyastiyaning sezilarli darajada pasayganligi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar va aholini aniq ijtimoiy himoya qilishning kuchayganligi hisoblanadi. Aholining yollanib ishlovchi qismi oladigan daromadlarining asosiy ulushini ish haqi tashkil qiladi. Daromadning bu turi istiqbolda ham pul daromadlari umumiy hajmining shakllanishida o’zining etakchi rolini saqlab qoladi. Aholi ‘ul daromadlari darajasi davlat yordam dasturlari bo’yicha to’lovlar sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bu manbalar hisobiga ‘ensiya ta’minoti amalga oshiriladi va turli xil nafaqalar to’lanadi. Aholining moliya-kredit tizimi orqali olinadigan ‘ul daromadlari quyidagilardan iborat: davlat sug’urtasi bo’yicha to’lovlar; shaxsiy uy qurilishiga va matlubot jamiyati a’zolariga bank ssudalari; jamg’arma bankiga qo’yilmalar bo’yicha foizlar; akstiya, obligastiya bahosining ko’’ayishidan olinadigan daromad va zayom bo’yicha to’lovlar; lotereya bo’yicha yutuqlar; tovarlarni kreditga sotib olish natijasida tashkil to’adigan, vaqtincha bo’sh mablag’lar; har xil turdagi kompensastiya to’lovlar va h.k. Keyingi yillarda mamlakatimiz aholisining pul daromadlari shakllanish manbalari bo’yicha quyidagi ma’lumotlar orqali tavsiflanadi (1-chizma). 3 v) moliya-kredit tizimi orqali olinadigan ‘ud daromadlari. Respublikamizda 2004 yilda aholining nominal ‘ul daromadlari 2003 yilga nisbatan 17,6 foizga o’sib, 7571,4 mlrd. so’mni tashkil etdi. Iste’mol narxlari indeksi bo’yicha hisoblangan aholining real daromadlari esa 16% ga o’sgan. Aholi real daromadlarining oshishida asosiy omil bo’lib makroiqtisodiy sharoitning qulayligi, iqtisodiy o’sishning tez sur’atlarda oshishi, inflyastiyaning sezilarli darajada pasayganligi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar va aholini aniq ijtimoiy himoya qilishning kuchayganligi hisoblanadi. Aholining yollanib ishlovchi qismi oladigan daromadlarining asosiy ulushini ish haqi tashkil qiladi. Daromadning bu turi istiqbolda ham pul daromadlari umumiy hajmining shakllanishida o’zining etakchi rolini saqlab qoladi. Aholi ‘ul daromadlari darajasi davlat yordam dasturlari bo’yicha to’lovlar sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bu manbalar hisobiga ‘ensiya ta’minoti amalga oshiriladi va turli xil nafaqalar to’lanadi. Aholining moliya-kredit tizimi orqali olinadigan ‘ul daromadlari quyidagilardan iborat: davlat sug’urtasi bo’yicha to’lovlar; shaxsiy uy qurilishiga va matlubot jamiyati a’zolariga bank ssudalari; jamg’arma bankiga qo’yilmalar bo’yicha foizlar; akstiya, obligastiya bahosining ko’’ayishidan olinadigan daromad va zayom bo’yicha to’lovlar; lotereya bo’yicha yutuqlar; tovarlarni kreditga sotib olish natijasida tashkil to’adigan, vaqtincha bo’sh mablag’lar; har xil turdagi kompensastiya to’lovlar va h.k. Keyingi yillarda mamlakatimiz aholisining pul daromadlari shakllanish manbalari bo’yicha quyidagi ma’lumotlar orqali tavsiflanadi (1-chizma). 4 1.1.1-rasm. Mamlakatimiz aholisining pul daromadlari Aholi turmush darajasi tushunchasini ularning hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda kishilar ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash mumkin. Aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko’rsatkichlari tizimi o’z ichiga quyidagi guruhlarni oladi: 1. Tug’ilish va o’lish darajasi hamda boshqa demografik ko’rsatkichlar. 2. Hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari. 3. Oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish. 4. Turar joy sharoitlari. 5. Ma’lumot va madaniyat. 6. Mehnat qilish va bandlik sharoitlari. 7. Aholining daromadlari va xarajatlari. 8. Hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari. 9. Trans’ort vositalari. 10. Dam olishni tashkil etish. 4 1.1.1-rasm. Mamlakatimiz aholisining pul daromadlari Aholi turmush darajasi tushunchasini ularning hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda kishilar ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash mumkin. Aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko’rsatkichlari tizimi o’z ichiga quyidagi guruhlarni oladi: 1. Tug’ilish va o’lish darajasi hamda boshqa demografik ko’rsatkichlar. 2. Hayot kechirishning sanitar-gigiena jihatidan sharoitlari. 3. Oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish. 4. Turar joy sharoitlari. 5. Ma’lumot va madaniyat. 6. Mehnat qilish va bandlik sharoitlari. 7. Aholining daromadlari va xarajatlari. 8. Hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari. 9. Trans’ort vositalari. 10. Dam olishni tashkil etish. 5 11. Ijtimoiy ta’minot. 12. Inson erkinligi. Bu asosiy ko’rsatkichlardan tashqari yana ba’zi bir axborotga oid ko’rsatkichlar ham ajratib ko’rsatiladi: aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YaIM, aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi milliy daromad, aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi iste’mol hajmi va boshqalar. Kishilar hayot faoliyati uchun zarur ne’matlar to’’lami mehnat sharoiti, ta’lim, sog’liqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy sifati kabi xilma-xil ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. Kishilar ehtiyojlarini qondirish darajasi jamiyat a’zolarining alohida olgan va oilaviy daromadlari darajasiga bog’liq. Turmush darajasini mamlakat darajasida (butun aholi uchun) va tabaqalashgan mikrodarajada (aholining alohida guruhi uchun) qarab chiqish mumkin. Birinchi yondoshuv turli mamlakatlarda aholining turmush darajasini aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot ko’rsatkichi bo’yicha aniqlab, qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi. Aholi guruhlari bo’yicha daromadlar taqsimlanishi dinamikasini taqqoslash iste’molchi byudjeti asosida amalga oshiriladi. Iste’molchi byudjetlarining bir qator turlari mavjud bo’ladi: o’rtacha oila byudjeti, yuqori darajada ta’minlangan byudjet, minimal darajada moddiy ta’minlanganlar byudjeti, nafaqaxo’rlar va aholi boshqa ijtimoiy guruhlari byudjeti shular jumlasidandir. Farovonlikning eng quyi chegarasini oila daromadining shunday chegarasi bilan belgilash mumkinki, daromadning bundan past darajasida ishchi kuchini takror hosil qilishni ta’minlab bo’lmaydi. Bu daraja moddiy ta’minlanganlik minimumi yoki kun kechirish darajasi (qashshoqlikning boshlanishi) sifatida chiqadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’rtacha daromad «o’rtacha sinf» deb ataladigan tabaqalar daromadlari bo’yicha aniqlanadi. Bunday guruh iste’mol savati to’’lamiga uy, avtomashina, dala hovli, zamonaviy uy jihozlari, sayr qilish va bolalarini o’qitish imkoniyati, qimmatli qog’ozlar va zebu ziynat buyumlari kiradi. Masalan, O’zbekistonda aholining uzoq muddatli foydalanish vositalari bilan ta’minlanganligini 4-jadval orqali tasavvur etish mumkin. Bozor iqtisodiyoti aholining yuqori ta’minlangan yoki “boy” qatlamining mavjud bo’lishini taqozo qilib, ularga aholining yuqori sifatli tovar va xizmatlar xarid 5 11. Ijtimoiy ta’minot. 12. Inson erkinligi. Bu asosiy ko’rsatkichlardan tashqari yana ba’zi bir axborotga oid ko’rsatkichlar ham ajratib ko’rsatiladi: aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YaIM, aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi milliy daromad, aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi iste’mol hajmi va boshqalar. Kishilar hayot faoliyati uchun zarur ne’matlar to’’lami mehnat sharoiti, ta’lim, sog’liqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy sifati kabi xilma-xil ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. Kishilar ehtiyojlarini qondirish darajasi jamiyat a’zolarining alohida olgan va oilaviy daromadlari darajasiga bog’liq. Turmush darajasini mamlakat darajasida (butun aholi uchun) va tabaqalashgan mikrodarajada (aholining alohida guruhi uchun) qarab chiqish mumkin. Birinchi yondoshuv turli mamlakatlarda aholining turmush darajasini aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot ko’rsatkichi bo’yicha aniqlab, qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi. Aholi guruhlari bo’yicha daromadlar taqsimlanishi dinamikasini taqqoslash iste’molchi byudjeti asosida amalga oshiriladi. Iste’molchi byudjetlarining bir qator turlari mavjud bo’ladi: o’rtacha oila byudjeti, yuqori darajada ta’minlangan byudjet, minimal darajada moddiy ta’minlanganlar byudjeti, nafaqaxo’rlar va aholi boshqa ijtimoiy guruhlari byudjeti shular jumlasidandir. Farovonlikning eng quyi chegarasini oila daromadining shunday chegarasi bilan belgilash mumkinki, daromadning bundan past darajasida ishchi kuchini takror hosil qilishni ta’minlab bo’lmaydi. Bu daraja moddiy ta’minlanganlik minimumi yoki kun kechirish darajasi (qashshoqlikning boshlanishi) sifatida chiqadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’rtacha daromad «o’rtacha sinf» deb ataladigan tabaqalar daromadlari bo’yicha aniqlanadi. Bunday guruh iste’mol savati to’’lamiga uy, avtomashina, dala hovli, zamonaviy uy jihozlari, sayr qilish va bolalarini o’qitish imkoniyati, qimmatli qog’ozlar va zebu ziynat buyumlari kiradi. Masalan, O’zbekistonda aholining uzoq muddatli foydalanish vositalari bilan ta’minlanganligini 4-jadval orqali tasavvur etish mumkin. Bozor iqtisodiyoti aholining yuqori ta’minlangan yoki “boy” qatlamining mavjud bo’lishini taqozo qilib, ularga aholining yuqori sifatli tovar va xizmatlar xarid 6 qilishga layoqatli bo’lgan juda oz miqdori kiradi. AQShda aholi bu qismining shaxsiy imkoniyati 8-10 mln. dollar baholanadi. Turmush darajasi kishilarning turmush tarzi bilan uzviy bog’liq. Turmush tarzi – bu kishilar (jamiyat, ijtimoiy qatlam, shaxs)ning milliy va jahon hamjamiyatidagi hayot faoliyati turi hamda usullarini aks ettiruvchi ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya. Turmush tarzi inson hayot faoliyatining turli jihatlarini qamrab oladi, ya’ni: - mehnat, uni tashkil etishning ijtimoiy shakllari; - turmush va bo’sh vaqtdan foydalanish shakllari; - siyosiy va ijtimoiy hayotda ishtirok etish; - moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni qondirish shakllari; - kishilarning kundalik hayotdagi xulq-atvori me’yorlari va qoidalari. 1.2. Daromadlar tengsizligi va uning darajasini aniqlash Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu turli mamlakatlar aholisining daromadlari darajasi o’rtasida tengsizlik mavjudligini bildiradi. Shu bilan birga alohida olingan mamlakatlar aholisining turli qatlam va guruhlari o’rtacha daromadlari darajasida ham farq mavjud bo’ladi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi darajasi ham daromadlaridagi farqlarni bartaraf qilmaydi. O’z-o’zidan aniqki, iqtisodiy o’sish daromadlarning ko`payishiga olib keladi. Bunda butun aholi daromadlari mutloq miqdorda asta-sekin o’sib boradi. Daromadlarning mutloq miqdori ko’payib borsa-da, har doim ham daromadlar tengsizligi darajasiga ta’sir ko’rsatmasligi mumkin. Daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlash uchun jahon amaliyotida Lorenst egri chizig’idan foydalaniladi (1-chizma). Chizmaning yotiq chizig’ida aholi guruhlarining foizdagi ulushi, tik chizig’ida esa bu guruhlar tomonidan olinadigan daromadning foizdagi ulushi joylashtirilgan. Nazariy jihatdan daromadlarning mutloq teng taqsimlanishi imkoniyati (burchakni teng ikkiga bo’luvchi) 0E chiziqda ifodalangan bo’lib, u oilalarning har qanday tegishli foizi daromadlarning mos keluvchi foizini olishini ko’rsatadi. Ya’ni aholining 20% barcha daromadlarning 6 qilishga layoqatli bo’lgan juda oz miqdori kiradi. AQShda aholi bu qismining shaxsiy imkoniyati 8-10 mln. dollar baholanadi. Turmush darajasi kishilarning turmush tarzi bilan uzviy bog’liq. Turmush tarzi – bu kishilar (jamiyat, ijtimoiy qatlam, shaxs)ning milliy va jahon hamjamiyatidagi hayot faoliyati turi hamda usullarini aks ettiruvchi ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya. Turmush tarzi inson hayot faoliyatining turli jihatlarini qamrab oladi, ya’ni: - mehnat, uni tashkil etishning ijtimoiy shakllari; - turmush va bo’sh vaqtdan foydalanish shakllari; - siyosiy va ijtimoiy hayotda ishtirok etish; - moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni qondirish shakllari; - kishilarning kundalik hayotdagi xulq-atvori me’yorlari va qoidalari. 1.2. Daromadlar tengsizligi va uning darajasini aniqlash Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu turli mamlakatlar aholisining daromadlari darajasi o’rtasida tengsizlik mavjudligini bildiradi. Shu bilan birga alohida olingan mamlakatlar aholisining turli qatlam va guruhlari o’rtacha daromadlari darajasida ham farq mavjud bo’ladi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi darajasi ham daromadlaridagi farqlarni bartaraf qilmaydi. O’z-o’zidan aniqki, iqtisodiy o’sish daromadlarning ko`payishiga olib keladi. Bunda butun aholi daromadlari mutloq miqdorda asta-sekin o’sib boradi. Daromadlarning mutloq miqdori ko’payib borsa-da, har doim ham daromadlar tengsizligi darajasiga ta’sir ko’rsatmasligi mumkin. Daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlash uchun jahon amaliyotida Lorenst egri chizig’idan foydalaniladi (1-chizma). Chizmaning yotiq chizig’ida aholi guruhlarining foizdagi ulushi, tik chizig’ida esa bu guruhlar tomonidan olinadigan daromadning foizdagi ulushi joylashtirilgan. Nazariy jihatdan daromadlarning mutloq teng taqsimlanishi imkoniyati (burchakni teng ikkiga bo’luvchi) 0E chiziqda ifodalangan bo’lib, u oilalarning har qanday tegishli foizi daromadlarning mos keluvchi foizini olishini ko’rsatadi. Ya’ni aholining 20% barcha daromadlarning 7 20%ni, aholining 40% daromadlarning 40%ni, aholining 60% daromadlarning 60%ni olishini bildiradi va h.k. Demak, 0E chizig’i daromadlarning taqsimlanishidagi mutloq tenglikni ifodalaydi. Shuningdek, nazariy jihatdan mutloq tengsizlikni ham ajratib ko’rsatish mumkin. Bunda aholining ma’lum guruhlari (20%, 40 yoki 60% va h.k.) hech qanday daromadga ega bo’lmay, faqat bir foizi barcha 100% daromadga ega bo’ladi. Chizmadagi 0FE siniq chizig’i mutloq tengsizlikni ifodalaydi. Real hayotda mutloq tenglik va mutloq tengsizlik holatlari mavjud bo’lmaydi. Balki aholining ma’lum guruhlari o’rtasida daromadlarning taqsimlanishi notekis ravishda boradi. Bunday taqsimlanishini Lorenst egri chizig’i deb nomlanuvchi 0E egri chizig’i orqali kuzatish mumkin. Aholi guruhlari ulushi va daromad ulushini birlashtiruvchi egri chiziqdan ko’rinadiki, aholining dastlabki 20%ga daromadlarning juda oz (taxminan 3-4%gacha) qismi to’g’ri keladi. Keyingi guruhlarga to’g’ri keluvchi daromad ulushi ortib boradi. Daromadning eng katta qismi (deyarli 60%) aholining so’nggi 20%ga to’g’ri keladi. Bu guruh chegarasi ichida ham daromadlar notekis taqsimlangan, ya’ni dastlabki 10% taxminan 20% daromadga ega bo’lsa, keyingi 10%ga daromadning deyarli 40% to’g’ri keladi va h.k. Mutloq tenglikni ifodalovchi chiziq va Lorenst egri chizig’i o’rtasidagi tafovut daromadlar tengsizligi darajasini aks ettiradi. Bu farq qanchalik katta bo’lsa, ya’ni Lorenst egri chizig’i 0E chizig’idan qanchalik uzoqda joylashsa, daromadlar tengsizligi darajasi ham shunchalik katta bo’ladi. Agar daromadlarning haqiqiy taqsimlanishi mutloq teng bo’lsa, bunda Lorenst egri chizig’i va bissektrisa o’qi bir-biriga mos kelib, farq yo’qoladi. 7 20%ni, aholining 40% daromadlarning 40%ni, aholining 60% daromadlarning 60%ni olishini bildiradi va h.k. Demak, 0E chizig’i daromadlarning taqsimlanishidagi mutloq tenglikni ifodalaydi. Shuningdek, nazariy jihatdan mutloq tengsizlikni ham ajratib ko’rsatish mumkin. Bunda aholining ma’lum guruhlari (20%, 40 yoki 60% va h.k.) hech qanday daromadga ega bo’lmay, faqat bir foizi barcha 100% daromadga ega bo’ladi. Chizmadagi 0FE siniq chizig’i mutloq tengsizlikni ifodalaydi. Real hayotda mutloq tenglik va mutloq tengsizlik holatlari mavjud bo’lmaydi. Balki aholining ma’lum guruhlari o’rtasida daromadlarning taqsimlanishi notekis ravishda boradi. Bunday taqsimlanishini Lorenst egri chizig’i deb nomlanuvchi 0E egri chizig’i orqali kuzatish mumkin. Aholi guruhlari ulushi va daromad ulushini birlashtiruvchi egri chiziqdan ko’rinadiki, aholining dastlabki 20%ga daromadlarning juda oz (taxminan 3-4%gacha) qismi to’g’ri keladi. Keyingi guruhlarga to’g’ri keluvchi daromad ulushi ortib boradi. Daromadning eng katta qismi (deyarli 60%) aholining so’nggi 20%ga to’g’ri keladi. Bu guruh chegarasi ichida ham daromadlar notekis taqsimlangan, ya’ni dastlabki 10% taxminan 20% daromadga ega bo’lsa, keyingi 10%ga daromadning deyarli 40% to’g’ri keladi va h.k. Mutloq tenglikni ifodalovchi chiziq va Lorenst egri chizig’i o’rtasidagi tafovut daromadlar tengsizligi darajasini aks ettiradi. Bu farq qanchalik katta bo’lsa, ya’ni Lorenst egri chizig’i 0E chizig’idan qanchalik uzoqda joylashsa, daromadlar tengsizligi darajasi ham shunchalik katta bo’ladi. Agar daromadlarning haqiqiy taqsimlanishi mutloq teng bo’lsa, bunda Lorenst egri chizig’i va bissektrisa o’qi bir-biriga mos kelib, farq yo’qoladi. 8 1.2.1-rasm. Lorens egri chizig’i. Yalpi daromadning aholi guruhlari o`rtasida taqsimlanishini tavsiflash uchun aholi daromadlari tengsizligi indeksi (Jini koeffitsienti) ko`rsatkichi qo`llaniladi. Djini koeffitsienti chizmadagi Lorents egri chizihi bilan mutloq tenglik chizig’i o`rtasidagi yuzaning 0FE uchburchak yuzasiga nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko`rsatkich qanchalik katta bo`lsa, (ya`ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik shuncha kuchli bo`ladi. Jamiyat a`zolari daromadlari tenglashib borganda bu ko`rsatkich 0 (nol')ga intiladi. Masalan, keyingi yarim asr davomida Djini indeksi Buyuk Britaniyada 0,39 dan 0,33 ga qadar, AqSHda esa 0,38 dan 0,34 ga qadar pasaygan 8 1.2.1-rasm. Lorens egri chizig’i. Yalpi daromadning aholi guruhlari o`rtasida taqsimlanishini tavsiflash uchun aholi daromadlari tengsizligi indeksi (Jini koeffitsienti) ko`rsatkichi qo`llaniladi. Djini koeffitsienti chizmadagi Lorents egri chizihi bilan mutloq tenglik chizig’i o`rtasidagi yuzaning 0FE uchburchak yuzasiga nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko`rsatkich qanchalik katta bo`lsa, (ya`ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik shuncha kuchli bo`ladi. Jamiyat a`zolari daromadlari tenglashib borganda bu ko`rsatkich 0 (nol')ga intiladi. Masalan, keyingi yarim asr davomida Djini indeksi Buyuk Britaniyada 0,39 dan 0,33 ga qadar, AqSHda esa 0,38 dan 0,34 ga qadar pasaygan 9 Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy omillar ham mavjud bo`ladi. Bularning asosiylari quyidagilar: - kishilarning umumiy (jismoniy, aqliy va estetik) layoqatidagi farqlar; - ta`lim darajasi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar; - tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar; - ishlab chiqaruvchilarning bozorda narxlarni o`rnatishga layoqatliligi (bozordagi hukmronlik darajasidan kelib chiqib) darajasidagi farqlar. Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasi daromadlar tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a`zolari uchun ancha qulay moddiy hayot sharoitini ta`minlashga qaratiladi. Daromadlar tengsizligi kamayishining taxminan 80 foizini asosan transfert to`lovlari taqozo qiladi. Aniqroq aytganda davlat transfert to`lovlari eng past daromad oluvchi kishilar guruhi daromadining asosiy qismi (70-75%)ni tashkil qiladi va qashshoqlikni yumshatishning eng muhim vositasi hisoblanadi. Daromadlar tabaqalanishini aniqlashning ko‘proq qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlaridan bir disel koeffitsiyenti hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich 10% eng yuqori va 10% eng kam ta’minlanganlar o‘rtacha daromadi o‘rtasidagi nisbatni ifodalaydi. O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich o‘rtacha 8 barobarni tashkil etgan. Bu jahonda eng past ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, jamiyatning keskin tabaqalanishiga yo‘l qo‘ymaslik borasida olib borilayotgan ijtimoiy siyosatning samarasidir138. Yalpi daromadning aholi guruhlari o‘rtasida taqsimlanishini xarakterlash uchun aholi daromadlari tengsizligi indeksi (Djini koeffitsiyenti) ko‘rsatkichi qo‘llaniladi. Bu ko‘rsatgich italiya iqtisodchisi va statistigi Кorrado DJini (1889-1965) nomi bilan ataladi. Mazkur ko‘rsatkich qanchalik katta bo‘lsa, (ya’ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik shuncha kuchli bo‘ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari tenglashib borganda bu ko‘rsatkich 0 (nol)ga intiladi. Larens egri chizig‘i bilan bog‘liq daromadlarining tengsizligi darajasini aniqlashning usullaridan biri Shvetsariya iqtisodchisi Paretoga tegishli. U daromadlar taqsimlanishini tadqiq qilib eng kam va eng yuqori darajada daromad oladigan tabaqalar ulushi aholining kamchilik qismini tashkil etishini ko‘rsatadi. Jumladan, AQSH da barcha aholiga nisbatan eng kam daromad oluvchilar 13,5 foizni, eng 9 Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy omillar ham mavjud bo`ladi. Bularning asosiylari quyidagilar: - kishilarning umumiy (jismoniy, aqliy va estetik) layoqatidagi farqlar; - ta`lim darajasi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar; - tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar; - ishlab chiqaruvchilarning bozorda narxlarni o`rnatishga layoqatliligi (bozordagi hukmronlik darajasidan kelib chiqib) darajasidagi farqlar. Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasi daromadlar tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a`zolari uchun ancha qulay moddiy hayot sharoitini ta`minlashga qaratiladi. Daromadlar tengsizligi kamayishining taxminan 80 foizini asosan transfert to`lovlari taqozo qiladi. Aniqroq aytganda davlat transfert to`lovlari eng past daromad oluvchi kishilar guruhi daromadining asosiy qismi (70-75%)ni tashkil qiladi va qashshoqlikni yumshatishning eng muhim vositasi hisoblanadi. Daromadlar tabaqalanishini aniqlashning ko‘proq qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlaridan bir disel koeffitsiyenti hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich 10% eng yuqori va 10% eng kam ta’minlanganlar o‘rtacha daromadi o‘rtasidagi nisbatni ifodalaydi. O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich o‘rtacha 8 barobarni tashkil etgan. Bu jahonda eng past ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, jamiyatning keskin tabaqalanishiga yo‘l qo‘ymaslik borasida olib borilayotgan ijtimoiy siyosatning samarasidir138. Yalpi daromadning aholi guruhlari o‘rtasida taqsimlanishini xarakterlash uchun aholi daromadlari tengsizligi indeksi (Djini koeffitsiyenti) ko‘rsatkichi qo‘llaniladi. Bu ko‘rsatgich italiya iqtisodchisi va statistigi Кorrado DJini (1889-1965) nomi bilan ataladi. Mazkur ko‘rsatkich qanchalik katta bo‘lsa, (ya’ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik shuncha kuchli bo‘ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari tenglashib borganda bu ko‘rsatkich 0 (nol)ga intiladi. Larens egri chizig‘i bilan bog‘liq daromadlarining tengsizligi darajasini aniqlashning usullaridan biri Shvetsariya iqtisodchisi Paretoga tegishli. U daromadlar taqsimlanishini tadqiq qilib eng kam va eng yuqori darajada daromad oladigan tabaqalar ulushi aholining kamchilik qismini tashkil etishini ko‘rsatadi. Jumladan, AQSH da barcha aholiga nisbatan eng kam daromad oluvchilar 13,5 foizni, eng 10 yuqori daromad oladiganlar 5-20 foizini tashkil etgan. Daromadlarning asosiy qismi o‘rtahol qatlamlarga to‘g‘ri kelgan. Daromadlarning taqsimlanishidagi bu bog‘lanish iqtisodiy nazariada Pareto qonuni deb yuritiladi. Aholi daromadga qarab guruhlanishini daromadlar piramidasi orqali tasavvur qilish oson bo‘ladi. 1.2.2-rasm. Daromadlar piramidasi. Кo‘rinib turibdiki, piramidaning asosiy qismini o‘rta qatlamlar egallagan. Aholining o‘rta qatlam toifasiga daromadi tirikchilik umumiy qiymatidan yuqori bo‘lgan, lekin o‘rtacha daromadlar darajasidan oshib ketmaganlar kiradi. Daromadlar tengsizligida katta farqlar mavjud bo‘lishining asosiy sababi, bozor tizimiga asoslangan iqtisodiyotning o‘z xususiyatlaridan kelib chiqadi. Respublikamizda ham bozor iqtisodiyotiga o‘tish, daromadlar tengsizligi muammosini keskinlashtiradi. Bu yerda asosiy rolni molmulkka uy-joy, ko‘chmas mulk, aksiya (va boshqalar)ga ega bo‘lish omili o‘ynay boshlaydi. Daromadlarning tabaqalanish jarayoni yetarli darajada tez boradi, minimal darajadan bir necha o‘n baravar yuqori daromadga ega bo‘lgan ijtimoiy qatlam shakllanadi. Daromadlarning tabaqalanishi mulkiy tabaqalanishni keltirib chiqaradi. Vaqt o‘tishi bilan oilalarning to‘plagan molmulki meros qoldirilishi sababli daromadlar tabaqalanishining kuchayishi ro‘y beradi. Har xil oilalar uchun turlicha iste’mol 10 yuqori daromad oladiganlar 5-20 foizini tashkil etgan. Daromadlarning asosiy qismi o‘rtahol qatlamlarga to‘g‘ri kelgan. Daromadlarning taqsimlanishidagi bu bog‘lanish iqtisodiy nazariada Pareto qonuni deb yuritiladi. Aholi daromadga qarab guruhlanishini daromadlar piramidasi orqali tasavvur qilish oson bo‘ladi. 1.2.2-rasm. Daromadlar piramidasi. Кo‘rinib turibdiki, piramidaning asosiy qismini o‘rta qatlamlar egallagan. Aholining o‘rta qatlam toifasiga daromadi tirikchilik umumiy qiymatidan yuqori bo‘lgan, lekin o‘rtacha daromadlar darajasidan oshib ketmaganlar kiradi. Daromadlar tengsizligida katta farqlar mavjud bo‘lishining asosiy sababi, bozor tizimiga asoslangan iqtisodiyotning o‘z xususiyatlaridan kelib chiqadi. Respublikamizda ham bozor iqtisodiyotiga o‘tish, daromadlar tengsizligi muammosini keskinlashtiradi. Bu yerda asosiy rolni molmulkka uy-joy, ko‘chmas mulk, aksiya (va boshqalar)ga ega bo‘lish omili o‘ynay boshlaydi. Daromadlarning tabaqalanish jarayoni yetarli darajada tez boradi, minimal darajadan bir necha o‘n baravar yuqori daromadga ega bo‘lgan ijtimoiy qatlam shakllanadi. Daromadlarning tabaqalanishi mulkiy tabaqalanishni keltirib chiqaradi. Vaqt o‘tishi bilan oilalarning to‘plagan molmulki meros qoldirilishi sababli daromadlar tabaqalanishining kuchayishi ro‘y beradi. Har xil oilalar uchun turlicha iste’mol 11 muhiti yaratiladi. Ijtimoiy tenglik va daromadlar taqsimotida adolatlilikni ta’minlab borish muammolari yuzaga chiqadi. Har qanday iqtisodiyot sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy omillar ham mavjud bo‘ladi. Bularning asosiylari quyidagilar: kishilarning umumiy layoqati (jismoniy, aqliy va estetik) dagi farqlar; ta’lim darajasi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar; tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar; ishlab chiqaruvchilarning bozorda narxlarni o‘rnatishga layoqatliligi (bozordagi hukmronlik darajasidan kelib chiqib). Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasi daromadlar tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a’zolari uchun ancha qulay moddiy hayot sharoitini ta’minlashga qaratiladi. Daromadlar tengsizligi kamayishining taxminan 80 foizini asosan transfert to‘lovlari taqozo qiladi. Aniqroq aytganda davlat transfert to‘lovlari eng past daromad oluvchi kishilar guruhi daromadining asosiy qismi (70-75%)ni tashkil qiladi va tengsizlikni yumshatishning eng muhim vositasi hisoblanadi. Ushbu davrda aholining umumiy daromadlari hajmida transfertlarning ulushi 25,7 % ni tashkil etdi. Transfertlardan olingan daromadlar ijtimoiy transfertlardan (pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar) va boshqa joriy transfertlardan olingan daromadlardan tashkil topadi. 2020- yilning yanvar-sentabr oylari dastlabki ma’lumotlariga ko‘ra, transfertlardan olingan daromadlarning 41,9 % ini ijtimoiy transfertlardan olingan daromadlar tashkil qilgan bo‘lsa, 58,1 % ini boshqa joriy transfertlardan olingan daromadlar tashkil qildi. O‘tgan davr mobaynida pensiya, nafaqa va stipendiyalarning o‘zgarishi aholi umumiy daromadlarining 2,3 % ga o‘sishiga imkon berdi. Daromadlar tabaqalanishini aniqlashning ko’’roq qo’llaniladigan ko’rsatkichlaridan bir distel koeffistienti hisoblanadi. Bu ko’rsatkich 10% eng yuqori ta’minlangan aholi o’rtacha daromadlari va 10% eng kam ta’minlanganlar o’rtacha daromadi o’rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Masalan, AQSh va Buyuk Britaniyada bu nisbat 13:1ga, Shvestiyada esa 5,5:1ga teng. Yal’i daromadning aholi guruhlari o’rtasida taqsimlanishini tavsiflash uchun aholi daromadlari tengsizligi indeksi (Djini koeffistienti) ko’rsatkichi qo’llaniladi. Djini koeffistienti chizmadagi Lorenst egri chizig’i bilan mutloq tenglik chizig’i o’rtasidagi 11 muhiti yaratiladi. Ijtimoiy tenglik va daromadlar taqsimotida adolatlilikni ta’minlab borish muammolari yuzaga chiqadi. Har qanday iqtisodiyot sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy omillar ham mavjud bo‘ladi. Bularning asosiylari quyidagilar: kishilarning umumiy layoqati (jismoniy, aqliy va estetik) dagi farqlar; ta’lim darajasi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar; tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar; ishlab chiqaruvchilarning bozorda narxlarni o‘rnatishga layoqatliligi (bozordagi hukmronlik darajasidan kelib chiqib). Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasi daromadlar tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a’zolari uchun ancha qulay moddiy hayot sharoitini ta’minlashga qaratiladi. Daromadlar tengsizligi kamayishining taxminan 80 foizini asosan transfert to‘lovlari taqozo qiladi. Aniqroq aytganda davlat transfert to‘lovlari eng past daromad oluvchi kishilar guruhi daromadining asosiy qismi (70-75%)ni tashkil qiladi va tengsizlikni yumshatishning eng muhim vositasi hisoblanadi. Ushbu davrda aholining umumiy daromadlari hajmida transfertlarning ulushi 25,7 % ni tashkil etdi. Transfertlardan olingan daromadlar ijtimoiy transfertlardan (pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar) va boshqa joriy transfertlardan olingan daromadlardan tashkil topadi. 2020- yilning yanvar-sentabr oylari dastlabki ma’lumotlariga ko‘ra, transfertlardan olingan daromadlarning 41,9 % ini ijtimoiy transfertlardan olingan daromadlar tashkil qilgan bo‘lsa, 58,1 % ini boshqa joriy transfertlardan olingan daromadlar tashkil qildi. O‘tgan davr mobaynida pensiya, nafaqa va stipendiyalarning o‘zgarishi aholi umumiy daromadlarining 2,3 % ga o‘sishiga imkon berdi. Daromadlar tabaqalanishini aniqlashning ko’’roq qo’llaniladigan ko’rsatkichlaridan bir distel koeffistienti hisoblanadi. Bu ko’rsatkich 10% eng yuqori ta’minlangan aholi o’rtacha daromadlari va 10% eng kam ta’minlanganlar o’rtacha daromadi o’rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Masalan, AQSh va Buyuk Britaniyada bu nisbat 13:1ga, Shvestiyada esa 5,5:1ga teng. Yal’i daromadning aholi guruhlari o’rtasida taqsimlanishini tavsiflash uchun aholi daromadlari tengsizligi indeksi (Djini koeffistienti) ko’rsatkichi qo’llaniladi. Djini koeffistienti chizmadagi Lorenst egri chizig’i bilan mutloq tenglik chizig’i o’rtasidagi 12 yuzaning 0FE uchburchak yuzasiga nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko’rsatkich qanchalik katta bo’lsa, (ya’ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik shuncha kuchli bo’ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari tenglashib borganda bu ko’rsatkich 0 (nol)ga intiladi. Masalan, keyingi yarim asr davomida Djini indeksi Buyuk Britaniyada 0,39 dan 0,35 ga qadar, AQShda esa 0,38 dan 0,34 ga qadar ‘asaygan. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida iqtisodiy beqarorlik tufayli qarab chiqilgan bu ko’rsatkich o’sish tamoyiliga ega bo’ladi. Umumiy daromadning tabaqalanishi alohida tarmoqlar va faoliyat sohalarida ish haqi darajasidagi farqlarning ortishi bilan birga boradi. Milliy iqtisodiyotda o’rtacha ish haqining tarmoqlar, korxonalar va ishlovchilar toifalari bo’yicha yuqori tengsizligi tarkib to’adi. Jumladan O’zbekistonda o’rtacha oylik nominal ish haqiga nisbatan alohida tarmoqlarda ish haqi darajasining o’zgarishi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi. Daromadlar tengsizligida katta farqlari mavjud bo’lishining asosiy sababi bozor tizimiga asoslangan iqtisodiyotning o’z xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bizning res’ublikada ham bozor iqtisodiyotiga o’tish daromadlar tengsizligi muammosini keskinlashtiradi. Bu erda asosiy rolni mol-mulk (uy-joy, ko’chmas mulk, akstiya va boshqalar)ga ega bo’lish omili o’ynay boshlaydi. Daromadlarning tabaqalanish jarayoni etarli darajada tez boradi, minimal darajadan bir necha o’n baravar yuqori daromadga ega bo’lgan ijtimoiy qatlam shakllanadi. Daromadlarning tabaqalanishi mulkiy tabaqalanishni keltirib chiqaradi. Vaqt o’tishi bilan oilalarning to’’lagan mol- mulki meros qoldirishi sababli daromadlar tabaqalanishining kuchayishi ro’y beradi. Har xil oilalar uchun turlicha iste’mol muhit yaratiladi. Ijtimoiy tenglik va daromadlar taqsimotida adolatlikni ta’minlab berishning muhim muammolari kelib chiqadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy omillar ham mavjud bo’ladi. Bularning asosiylari quyidagilar: - kishilarning umumiy (jismoniy, aqliy va estetik) layoqatidagi farqlar; - ta’lim darajasi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar; - tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar; - ishlab chiqaruvchilarning bozorda narxlarni o’rnatishga layoqatliligi (bozordagi hukmronlik darajasidan kelib chiqib) darajasidagi farqlar. 12 yuzaning 0FE uchburchak yuzasiga nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko’rsatkich qanchalik katta bo’lsa, (ya’ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik shuncha kuchli bo’ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari tenglashib borganda bu ko’rsatkich 0 (nol)ga intiladi. Masalan, keyingi yarim asr davomida Djini indeksi Buyuk Britaniyada 0,39 dan 0,35 ga qadar, AQShda esa 0,38 dan 0,34 ga qadar ‘asaygan. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida iqtisodiy beqarorlik tufayli qarab chiqilgan bu ko’rsatkich o’sish tamoyiliga ega bo’ladi. Umumiy daromadning tabaqalanishi alohida tarmoqlar va faoliyat sohalarida ish haqi darajasidagi farqlarning ortishi bilan birga boradi. Milliy iqtisodiyotda o’rtacha ish haqining tarmoqlar, korxonalar va ishlovchilar toifalari bo’yicha yuqori tengsizligi tarkib to’adi. Jumladan O’zbekistonda o’rtacha oylik nominal ish haqiga nisbatan alohida tarmoqlarda ish haqi darajasining o’zgarishi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi. Daromadlar tengsizligida katta farqlari mavjud bo’lishining asosiy sababi bozor tizimiga asoslangan iqtisodiyotning o’z xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bizning res’ublikada ham bozor iqtisodiyotiga o’tish daromadlar tengsizligi muammosini keskinlashtiradi. Bu erda asosiy rolni mol-mulk (uy-joy, ko’chmas mulk, akstiya va boshqalar)ga ega bo’lish omili o’ynay boshlaydi. Daromadlarning tabaqalanish jarayoni etarli darajada tez boradi, minimal darajadan bir necha o’n baravar yuqori daromadga ega bo’lgan ijtimoiy qatlam shakllanadi. Daromadlarning tabaqalanishi mulkiy tabaqalanishni keltirib chiqaradi. Vaqt o’tishi bilan oilalarning to’’lagan mol- mulki meros qoldirishi sababli daromadlar tabaqalanishining kuchayishi ro’y beradi. Har xil oilalar uchun turlicha iste’mol muhit yaratiladi. Ijtimoiy tenglik va daromadlar taqsimotida adolatlikni ta’minlab berishning muhim muammolari kelib chiqadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy omillar ham mavjud bo’ladi. Bularning asosiylari quyidagilar: - kishilarning umumiy (jismoniy, aqliy va estetik) layoqatidagi farqlar; - ta’lim darajasi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar; - tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar; - ishlab chiqaruvchilarning bozorda narxlarni o’rnatishga layoqatliligi (bozordagi hukmronlik darajasidan kelib chiqib) darajasidagi farqlar. 13 Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasi daromadlar tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a’zolari uchun ancha qulay moddiy hayot sharoitini ta’minlashga qaratiladi. Daromadlar tengsizligi kamayishining taxminan 80 foizini asosan transfert to’lovlari taqozo qiladi. Aniqroq aytganda davlat transfert to’lovlari eng ‘ast daromad oluvchi kishilar guruhi daromadining asosiy qismi (70-75%)ni tashkil qiladi va qashshoqlikni yumshatishning eng muhim vositasi hisoblanadi. 1.3. Davlatning ijtimoiy siyosati. O’zbekistonda ijtimoiy siyosatning asosiy yo’nalishlari Davlatning ijtimoiy siyosati tegishli markazlashgan daromadlarni tabaqalashgan soliq solish yo’li bilan shakllantirish va uni byudjet orqali aholi turli guruhlari o’rtasida qayta taqsimlashdan iborat. Davlat daromadlarni qayta taqsimlashda ijtimoiy to’lovlar bilan birga bozor narxlarini o’zgartirish (masalan, fermerlarga narxlarni kafolatlash) va ish haqining eng kam darajasini belgilash usullaridan foydalanadi. Ijtimoiy to’lovlar – kam ta’minlanganlarga ‘ul yoki natural yordam ko’rsatishga qaratilgan tadbirlari tizimi bo’lib, bu ularning iqtisodiy faoliyatda qatnashishi bilan bog’liq bo’lmaydi. Ijtimoiy to’lovlarning maqsadi jamiyatdagi munosabatlarni inson’arvarlashtirish hamda ichki talabni ushlab turish hisoblanadi. Aholi real daromadlari darajasiga inflyastiya sezilarli ta’sir ko’rsatishi sababli daromadlarni davlat tomonidan tartibga solishning muhim vazifasi iste’mol tovarlariga narxning o’sishini hisobga olish va daromadlarni indeksastiyalash, ya’ni nominal daromadlarni narxlar o’sishiga bog’liqlikda oshirib borish hisoblanadi. Shaxsiy daromadni himoya qilishda ijtimoiy siyosatning muhim yo’nalishi aholi kambag’al qatlamini qo’llab-quvvatlash hisoblanadi. Amaliy hayotda qashshoqlikning o’zi hayot kechirish minimumi yordamida aniqlanadi. Bu ijtimoiy va fiziologik (jismoniy) minimumda ifodalanadi. Ijtimoiy minimum jismoniy ehtiyojlarni qondirishning minimal me’yori bilan birga ijtimoiy 13 Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasi daromadlar tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a’zolari uchun ancha qulay moddiy hayot sharoitini ta’minlashga qaratiladi. Daromadlar tengsizligi kamayishining taxminan 80 foizini asosan transfert to’lovlari taqozo qiladi. Aniqroq aytganda davlat transfert to’lovlari eng ‘ast daromad oluvchi kishilar guruhi daromadining asosiy qismi (70-75%)ni tashkil qiladi va qashshoqlikni yumshatishning eng muhim vositasi hisoblanadi. 1.3. Davlatning ijtimoiy siyosati. O’zbekistonda ijtimoiy siyosatning asosiy yo’nalishlari Davlatning ijtimoiy siyosati tegishli markazlashgan daromadlarni tabaqalashgan soliq solish yo’li bilan shakllantirish va uni byudjet orqali aholi turli guruhlari o’rtasida qayta taqsimlashdan iborat. Davlat daromadlarni qayta taqsimlashda ijtimoiy to’lovlar bilan birga bozor narxlarini o’zgartirish (masalan, fermerlarga narxlarni kafolatlash) va ish haqining eng kam darajasini belgilash usullaridan foydalanadi. Ijtimoiy to’lovlar – kam ta’minlanganlarga ‘ul yoki natural yordam ko’rsatishga qaratilgan tadbirlari tizimi bo’lib, bu ularning iqtisodiy faoliyatda qatnashishi bilan bog’liq bo’lmaydi. Ijtimoiy to’lovlarning maqsadi jamiyatdagi munosabatlarni inson’arvarlashtirish hamda ichki talabni ushlab turish hisoblanadi. Aholi real daromadlari darajasiga inflyastiya sezilarli ta’sir ko’rsatishi sababli daromadlarni davlat tomonidan tartibga solishning muhim vazifasi iste’mol tovarlariga narxning o’sishini hisobga olish va daromadlarni indeksastiyalash, ya’ni nominal daromadlarni narxlar o’sishiga bog’liqlikda oshirib borish hisoblanadi. Shaxsiy daromadni himoya qilishda ijtimoiy siyosatning muhim yo’nalishi aholi kambag’al qatlamini qo’llab-quvvatlash hisoblanadi. Amaliy hayotda qashshoqlikning o’zi hayot kechirish minimumi yordamida aniqlanadi. Bu ijtimoiy va fiziologik (jismoniy) minimumda ifodalanadi. Ijtimoiy minimum jismoniy ehtiyojlarni qondirishning minimal me’yori bilan birga ijtimoiy 14 talablarning minimal xarajatlarini ham o’z ichiga oladi. Fiziologik minimum esa faqat asosiy jismoniy ehtiyojlarni qondirishni ko’zda tutadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda aholining ijtimoiy yordamiga muhtoj qismini aniqlashda turli xil mezonlar asos qilib olinadi. Ular jumlasiga daromad darajasi, shaxsiy mol-mulki miqdori, oilaviy ahvoli va shu kabilar kiritiladi. Ijtimoiy siyosat – bu davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni yumshatishga va bozor iqtisodiyoti qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan siyosatdir. Res’ublikada bozor munosabatlariga o’tish davrida ijtimoiy siyosat aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash va himoya qilishga qaratiladi hamda alohida yirik yo’nalishlarda amalga oshiriladi. Bu yo’nalishlar I.A.Karimovning “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida”1 kitobida to’liq bayon qilib berilgan. Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo’nalish – bu narxlar erkinlashtirilishi va ‘ulning qadrsizlanish darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi. Bunda res’ublikaning o’ziga xos yondashuvi ishlab chiqilib, daromadlar nisbatini o’zgartirish, ish haqi, ‘ensiyalar, sti’endiyalarning, jamg’arma banklardagi aholi omonatlari stavkalarining eng oz miqdorini bir vaqtning o’zida qayta ko’rib chiqish yo’li bilan amalga oshiriladi. Daromadlar nisbatini o’zgartirishda 1993 yil joriy etilgan yangi yagona ta’rif setkasi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu barcha toifadagi xodimlarning mehnat haqi miqdorlarini tarif koeffistientlari orqali, eng kam ish haqi vositasi bilan bevosita o’zaro bog’lash imkonini berdi. Aholini ijtimoiy himoyalashning ikkinchi yo’nalishi - ichki iste’mol bozorini himoya qilish, hamda oziq-ovqat mahsulotlari va nooziq-ovqat mollari asosiy turlari iste’molini muayyan darajada saqlab turish bo’ldi. Bunga erishishda muhimi mahsulotlar eks’ortini bojxona tizimi orqali nazorat qilish va ularga yuqori boj to’lovlari joriy etish, kundalik zarur tovarlarni me’yorlangan tarzda sotishni tashkil qilish kabi tadbirlar katta ahamiyatga ega bo’ldi. Milliy valyuta joriy etilishi bilan oziq- 1 14 talablarning minimal xarajatlarini ham o’z ichiga oladi. Fiziologik minimum esa faqat asosiy jismoniy ehtiyojlarni qondirishni ko’zda tutadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda aholining ijtimoiy yordamiga muhtoj qismini aniqlashda turli xil mezonlar asos qilib olinadi. Ular jumlasiga daromad darajasi, shaxsiy mol-mulki miqdori, oilaviy ahvoli va shu kabilar kiritiladi. Ijtimoiy siyosat – bu davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni yumshatishga va bozor iqtisodiyoti qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan siyosatdir. Res’ublikada bozor munosabatlariga o’tish davrida ijtimoiy siyosat aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash va himoya qilishga qaratiladi hamda alohida yirik yo’nalishlarda amalga oshiriladi. Bu yo’nalishlar I.A.Karimovning “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida”1 kitobida to’liq bayon qilib berilgan. Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo’nalish – bu narxlar erkinlashtirilishi va ‘ulning qadrsizlanish darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi. Bunda res’ublikaning o’ziga xos yondashuvi ishlab chiqilib, daromadlar nisbatini o’zgartirish, ish haqi, ‘ensiyalar, sti’endiyalarning, jamg’arma banklardagi aholi omonatlari stavkalarining eng oz miqdorini bir vaqtning o’zida qayta ko’rib chiqish yo’li bilan amalga oshiriladi. Daromadlar nisbatini o’zgartirishda 1993 yil joriy etilgan yangi yagona ta’rif setkasi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu barcha toifadagi xodimlarning mehnat haqi miqdorlarini tarif koeffistientlari orqali, eng kam ish haqi vositasi bilan bevosita o’zaro bog’lash imkonini berdi. Aholini ijtimoiy himoyalashning ikkinchi yo’nalishi - ichki iste’mol bozorini himoya qilish, hamda oziq-ovqat mahsulotlari va nooziq-ovqat mollari asosiy turlari iste’molini muayyan darajada saqlab turish bo’ldi. Bunga erishishda muhimi mahsulotlar eks’ortini bojxona tizimi orqali nazorat qilish va ularga yuqori boj to’lovlari joriy etish, kundalik zarur tovarlarni me’yorlangan tarzda sotishni tashkil qilish kabi tadbirlar katta ahamiyatga ega bo’ldi. Milliy valyuta joriy etilishi bilan oziq- 1 15 ovqat mahsulotlarini me’yorlangan tarzda sotishdan voz kechish erkin narxlarga o’tish imkoniyatini yaratadi. Iqtisodiy islohotlarning ilk bosqichida ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning uchinchi yo’nalishi – aholining kam ta’minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoyalash va qo’llab - quvvatlash borasida kuchli chora-tadbirlar o’tkazilganligi bo’ldi. Bu yo’nalishda aholining ijtimoiy jihatdan nochor qatlamlari - ‘ensionerlar, nogironlar, ko’’ bolali va kam daromadli oilalar, ishsizlar, o’quvchi yoshlar hamda qayd etilgan miqdorda daromad oluvchi kishilar turli xil yo’llar bilan himoya qilib borildi. Yal’i ijtimoiy himoyalash tizimidan ishonchli ijtimoiy kafolatlar va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimiga izchillik bilan o’tish – ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga, ijtimoiy himoya vositasini kuchaytirishda sifat jihatdan yangi bosqich boshlashini bildiradi. Yangilangan ijtimoiy siyosat adolat tamoyillariga izchillik bilan rioya qilishga asoslanib, ijtimoiy ko’maklashishning mavjud usullarini va ‘ul bilan ta’minlash manbalarini tubdan o’zgartirishni taqozo qiladi. Bu siyosat ijtimoiy himoya aniq maqsadi va aholining aniq tabaqalarini qamrab olishni ko’zda tutadi. Yordam tizimi faqat kam ta’minlangan va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga nisbatan qo’llanilib, shu maqsad uchun davlat manbalari bilan bir qatorda mehnat jamoalari, turli tashkilot hamda jamg’armalarning mablag’laridan ham foydalaniladi. Ijtimoiy ko’maklashishning yangi tizimida bolalar va kam daromadli oilalar yordamdan bahramand bo’luvchi asosiy kishilar hisoblanib, ular uchun hamma nafaqa va moddiy yordamlar faqat mahalla orqali etkazib beriladi. Bu tizimda kam daromadli oilalarga beriladigan moddiy yordam mahalla orqali etkaziladi. Shu maqsadda mahallalarda byudjet mablag’lari, korxona va tashkilotlar, tadbirkorlik tuzilmalari va ayrim fuqarolarning ixtiyoriy o’tkazgan mablag’lari hisobidan maxsus jamg’armalar hosil qilindi. Ijtimoiy ko’maklashishning yangi tizimi mehnatga rag’batlantiradigan omillar va vositalar yangi tuzilmasi ‘aydo bo’lishini ham taqozo qiladi. 15 ovqat mahsulotlarini me’yorlangan tarzda sotishdan voz kechish erkin narxlarga o’tish imkoniyatini yaratadi. Iqtisodiy islohotlarning ilk bosqichida ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning uchinchi yo’nalishi – aholining kam ta’minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoyalash va qo’llab - quvvatlash borasida kuchli chora-tadbirlar o’tkazilganligi bo’ldi. Bu yo’nalishda aholining ijtimoiy jihatdan nochor qatlamlari - ‘ensionerlar, nogironlar, ko’’ bolali va kam daromadli oilalar, ishsizlar, o’quvchi yoshlar hamda qayd etilgan miqdorda daromad oluvchi kishilar turli xil yo’llar bilan himoya qilib borildi. Yal’i ijtimoiy himoyalash tizimidan ishonchli ijtimoiy kafolatlar va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimiga izchillik bilan o’tish – ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga, ijtimoiy himoya vositasini kuchaytirishda sifat jihatdan yangi bosqich boshlashini bildiradi. Yangilangan ijtimoiy siyosat adolat tamoyillariga izchillik bilan rioya qilishga asoslanib, ijtimoiy ko’maklashishning mavjud usullarini va ‘ul bilan ta’minlash manbalarini tubdan o’zgartirishni taqozo qiladi. Bu siyosat ijtimoiy himoya aniq maqsadi va aholining aniq tabaqalarini qamrab olishni ko’zda tutadi. Yordam tizimi faqat kam ta’minlangan va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga nisbatan qo’llanilib, shu maqsad uchun davlat manbalari bilan bir qatorda mehnat jamoalari, turli tashkilot hamda jamg’armalarning mablag’laridan ham foydalaniladi. Ijtimoiy ko’maklashishning yangi tizimida bolalar va kam daromadli oilalar yordamdan bahramand bo’luvchi asosiy kishilar hisoblanib, ular uchun hamma nafaqa va moddiy yordamlar faqat mahalla orqali etkazib beriladi. Bu tizimda kam daromadli oilalarga beriladigan moddiy yordam mahalla orqali etkaziladi. Shu maqsadda mahallalarda byudjet mablag’lari, korxona va tashkilotlar, tadbirkorlik tuzilmalari va ayrim fuqarolarning ixtiyoriy o’tkazgan mablag’lari hisobidan maxsus jamg’armalar hosil qilindi. Ijtimoiy ko’maklashishning yangi tizimi mehnatga rag’batlantiradigan omillar va vositalar yangi tuzilmasi ‘aydo bo’lishini ham taqozo qiladi. 16 II-BOB. DAROMADLAR TENGSIZLIGI VA UNI KAMAYTIRISH SIYOSATI. 2.1.Aholi daromadlari tengsizligini kamaytirish yo’llari va ijtimoiy farovonligini oshirish Oxirgi ma’lumotlarga ko‘ra, daromad bo‘yicha aholi orasidagi tengsizlik darajasi o‘sib bormoqda. Dunyoning eng boy 10 foiz aholisi dunyo daromadlarining 40 foiziga ega bo‘lib, aksincha, dunyoning eng kambag‘al 10 foiz aholisi esa dunyo daromadining atigi 2 dan 7 foizigacha egadir. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, aholining o‘sishini inobatga olganda, tengsizlik darajasi 11 foizga o‘sganligi kuzatilmoqda. Aholi qatlamlari o‘rtasidagi tobora kengayib borayotgan tengsizlikni qisqartish uchun eng kam daromad oluvchi aholi qatlamlarining iqtisodiy ahvolini yaxshilashga qaratilgan siyosatni amalga oshirish bo‘yicha dadil choralarning qabul qilinishi va insonlarning irqi, jinsi va millatiga qaramasdan iqtisodiy o‘sish jarayoniga qo‘shilishini ta’minlash talab qilinadi. Daromad bo‘yicha tengsizlik hodisasi butun dunyo mamlakatlariga xos bo‘lganligi bois, uning yechimini butun dunyo mamlakatlari birgalikda izlashi va hayotga tadbiq qilishi talab etiladi. Buning uchun qonunchilik mexanizmlarini takomillashtirish, moliyaviy bozorlar va institutlarni yanada samaraliroq nazorat qilish hamda eng muhtoj bo‘lgan mamlakatlarga ko‘proq sarmoya va xorijiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb etish zarur. Migratsiya va aholi ko‘chishining xavfsizligini ta’minlash ham kengayib borayotgan ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etishda katta ahamiyat kasb etadi. Tengsizlikni qisqartirish maqsadi Barqaror taraqqiyot 2030 dasturining 17 maqsadidan biridir. Belgilab olingan vazifalarni yechish uchun keng qamrovli chora-tadbirlarni amalga oshirishni ko‘zda tutuvchi “majmuaviy yondashuv”ni qo‘llash talab qilinadi. Aholining turmush darajasi ko`p jihatdan uy xo`jaliklarining jamg’arilgan aktivlari va oilalarning joriy daromadlariga bog’liq bo`ladi. O`zbekiston uchun oilalarning 98 foizi joriy moddiy holatidan qat`iy nazar, o`zlarning xususiy mulki bo`lgan shaxsiy turar joylariga ega. 16 II-BOB. DAROMADLAR TENGSIZLIGI VA UNI KAMAYTIRISH SIYOSATI. 2.1.Aholi daromadlari tengsizligini kamaytirish yo’llari va ijtimoiy farovonligini oshirish Oxirgi ma’lumotlarga ko‘ra, daromad bo‘yicha aholi orasidagi tengsizlik darajasi o‘sib bormoqda. Dunyoning eng boy 10 foiz aholisi dunyo daromadlarining 40 foiziga ega bo‘lib, aksincha, dunyoning eng kambag‘al 10 foiz aholisi esa dunyo daromadining atigi 2 dan 7 foizigacha egadir. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, aholining o‘sishini inobatga olganda, tengsizlik darajasi 11 foizga o‘sganligi kuzatilmoqda. Aholi qatlamlari o‘rtasidagi tobora kengayib borayotgan tengsizlikni qisqartish uchun eng kam daromad oluvchi aholi qatlamlarining iqtisodiy ahvolini yaxshilashga qaratilgan siyosatni amalga oshirish bo‘yicha dadil choralarning qabul qilinishi va insonlarning irqi, jinsi va millatiga qaramasdan iqtisodiy o‘sish jarayoniga qo‘shilishini ta’minlash talab qilinadi. Daromad bo‘yicha tengsizlik hodisasi butun dunyo mamlakatlariga xos bo‘lganligi bois, uning yechimini butun dunyo mamlakatlari birgalikda izlashi va hayotga tadbiq qilishi talab etiladi. Buning uchun qonunchilik mexanizmlarini takomillashtirish, moliyaviy bozorlar va institutlarni yanada samaraliroq nazorat qilish hamda eng muhtoj bo‘lgan mamlakatlarga ko‘proq sarmoya va xorijiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb etish zarur. Migratsiya va aholi ko‘chishining xavfsizligini ta’minlash ham kengayib borayotgan ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etishda katta ahamiyat kasb etadi. Tengsizlikni qisqartirish maqsadi Barqaror taraqqiyot 2030 dasturining 17 maqsadidan biridir. Belgilab olingan vazifalarni yechish uchun keng qamrovli chora-tadbirlarni amalga oshirishni ko‘zda tutuvchi “majmuaviy yondashuv”ni qo‘llash talab qilinadi. Aholining turmush darajasi ko`p jihatdan uy xo`jaliklarining jamg’arilgan aktivlari va oilalarning joriy daromadlariga bog’liq bo`ladi. O`zbekiston uchun oilalarning 98 foizi joriy moddiy holatidan qat`iy nazar, o`zlarning xususiy mulki bo`lgan shaxsiy turar joylariga ega. 17 2020- yilning yanvar-sentabr oylarida (to‘qqiz oy davomida), aholi jon boshiga umumiy daromadlar hajmi eng quyi ko‘rsatkichlari Farg‘ona viloyati (6 271,5 ming so‘m), Qoraqalpog‘iston Respublikasida (6 378,0 ming s‘om) va Namangan (6 562,9 ming s‘om) viloyatida qayd etildi. COVID-19 koronavirus pandemiyasi davrida aholi jon boshiga real daromadlar o‘sishiga sezilarli ta’sir etdi. Aholi jon boshiga umumiy daromadlarning eng yuqori real o‘sishi Navoiy (3,3 %) va Samarqand (1,5 %) viloyatlarida kuzatildi. Shu bilan birga, Toshkent shahri (6,6 %), Sirdaryo (5,0 %) Andijon (4,2 %), Farg‘ona (4,0 %), Xorazm (3,6 %), viloyatlarida aholi jon boshiga real daromadlarning pasayishi kuzatilgan. Aholi turmush darajasini yaxshilash va ularga qulayliklar yaratish jarayonida xonadonlarni gazlashtirish va aholi uchun etkazib beriladigan tabiiy gaz narxini belgilash masalasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizga etkazib berilayotgan tabiiy gaz qo`shni davlatlarga nisbatan arzon narxlarda etkazib beriladi. Masalan, aholiga 1 ming m3 hajmdagi tabiiy gazni sotish uchun qirg’izistonda 309 dollar, Tojikistonda 303,5 dollar, qozog’istonda 100- 140 dollar, O`zbekistonda esa 30 dollar narx belgilangan. SHuningdek, mamlakatimizda mustaqillikka erishilgach aholi uy-joy va xonadonlarini gazlashtirishga katta e`tibor qaratilmoqda . Ayniqsa, bu borada shahar va qishloqlarni gaz bilan ta`minlanganlik darajasi o`rtasida tafovutni keskin qisqartirishga ahamiyat berilmoqda. Hududlar bo‘yicha aholi umumiy daromadlari tarkibida mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning (yollanib ishlovchilarning ish haqi va mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromadlar) eng yuqori ulushi Navoiy (82,6 %) viloyatida kuzatildi. Aksincha, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Samarqand, Farg‘ona, Surxondaryo, Andijon, Namangan, Qashqadaryo viloyatlarida hamda Toshkent shahrida o‘rtacha respublika darajasidan past ko‘rsatkichni tashkil etdi. Shuningdek, Samarqand, Xorazm, Surxondaryo, Andijon, viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasi, transfertlardan olingan daromadlar aholining umumiy daromadlariga nisbatan 30 % dan yuqori ulushni tashkil etdi. 17 2020- yilning yanvar-sentabr oylarida (to‘qqiz oy davomida), aholi jon boshiga umumiy daromadlar hajmi eng quyi ko‘rsatkichlari Farg‘ona viloyati (6 271,5 ming so‘m), Qoraqalpog‘iston Respublikasida (6 378,0 ming s‘om) va Namangan (6 562,9 ming s‘om) viloyatida qayd etildi. COVID-19 koronavirus pandemiyasi davrida aholi jon boshiga real daromadlar o‘sishiga sezilarli ta’sir etdi. Aholi jon boshiga umumiy daromadlarning eng yuqori real o‘sishi Navoiy (3,3 %) va Samarqand (1,5 %) viloyatlarida kuzatildi. Shu bilan birga, Toshkent shahri (6,6 %), Sirdaryo (5,0 %) Andijon (4,2 %), Farg‘ona (4,0 %), Xorazm (3,6 %), viloyatlarida aholi jon boshiga real daromadlarning pasayishi kuzatilgan. Aholi turmush darajasini yaxshilash va ularga qulayliklar yaratish jarayonida xonadonlarni gazlashtirish va aholi uchun etkazib beriladigan tabiiy gaz narxini belgilash masalasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizga etkazib berilayotgan tabiiy gaz qo`shni davlatlarga nisbatan arzon narxlarda etkazib beriladi. Masalan, aholiga 1 ming m3 hajmdagi tabiiy gazni sotish uchun qirg’izistonda 309 dollar, Tojikistonda 303,5 dollar, qozog’istonda 100- 140 dollar, O`zbekistonda esa 30 dollar narx belgilangan. SHuningdek, mamlakatimizda mustaqillikka erishilgach aholi uy-joy va xonadonlarini gazlashtirishga katta e`tibor qaratilmoqda . Ayniqsa, bu borada shahar va qishloqlarni gaz bilan ta`minlanganlik darajasi o`rtasida tafovutni keskin qisqartirishga ahamiyat berilmoqda. Hududlar bo‘yicha aholi umumiy daromadlari tarkibida mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning (yollanib ishlovchilarning ish haqi va mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromadlar) eng yuqori ulushi Navoiy (82,6 %) viloyatida kuzatildi. Aksincha, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Samarqand, Farg‘ona, Surxondaryo, Andijon, Namangan, Qashqadaryo viloyatlarida hamda Toshkent shahrida o‘rtacha respublika darajasidan past ko‘rsatkichni tashkil etdi. Shuningdek, Samarqand, Xorazm, Surxondaryo, Andijon, viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasi, transfertlardan olingan daromadlar aholining umumiy daromadlariga nisbatan 30 % dan yuqori ulushni tashkil etdi. 18 2020-yilning yanvar-sentabr oylari ma’lumotlariga ko‘ra, mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning umumiy daromadlar tarkibidagi ulushi 68,8 % ni tashkil etdi. Mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning nominal o‘sish sur’ati 2019-yilning mos davriga nisbatan 111,4 % ni tashkil etdi hamda aholi umumiy daromadlari nominal hajmining 7,9 % ga o‘sishini ta’minladi. Aholining umumiy daromadlari tarkibida transfertlardan olingan daromadlar ham muhim ahamiyatga ega. 2018 yilning yanvar-mart oylari dastlabki ma`lumotlarga ko’ra o’tgan yilning mos davriga nisbatan transfertlardan olingan daromadlarning nominal o’sish sur’ati 177,7 % ni tashkil etdi. Shu bilan birga, ushbu davrda aholining umumiy daromadlari hajmida transfertlarning ulushi 8,2 % punktga oshdi va 32,2 % ni tashkil etdi. Joriy davrda ijtimoiy transfertlarning o’sish sur’ati 120,2 % ni tashkil etdi. 2.1.1.-rasm. Ijtimoiy transferlarning turlari bo’yicha o’sish sur’ati,%da. 18 2020-yilning yanvar-sentabr oylari ma’lumotlariga ko‘ra, mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning umumiy daromadlar tarkibidagi ulushi 68,8 % ni tashkil etdi. Mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning nominal o‘sish sur’ati 2019-yilning mos davriga nisbatan 111,4 % ni tashkil etdi hamda aholi umumiy daromadlari nominal hajmining 7,9 % ga o‘sishini ta’minladi. Aholining umumiy daromadlari tarkibida transfertlardan olingan daromadlar ham muhim ahamiyatga ega. 2018 yilning yanvar-mart oylari dastlabki ma`lumotlarga ko’ra o’tgan yilning mos davriga nisbatan transfertlardan olingan daromadlarning nominal o’sish sur’ati 177,7 % ni tashkil etdi. Shu bilan birga, ushbu davrda aholining umumiy daromadlari hajmida transfertlarning ulushi 8,2 % punktga oshdi va 32,2 % ni tashkil etdi. Joriy davrda ijtimoiy transfertlarning o’sish sur’ati 120,2 % ni tashkil etdi. 2.1.1.-rasm. Ijtimoiy transferlarning turlari bo’yicha o’sish sur’ati,%da. 19 Yollanma ishchilar daromadlarining eng yuqori nominal o‘sish sur’ati Navoiy (117,4 %), Toshkent shahrida (114,1 %), Surxandaryo (109,9 %), Buxoro (109,2 %) va Jizzax (109,1 %) viloyatlarida qayd etildi. Hududlarda mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromadlarning eng yuqori ulushi Jizzax viloyatida 57,7 % kuzatildi. Aksincha Toshkent shahrida va Qoraqolpog‘iston Respublikasida bu ko‘rsatgich o‘rtacha respublika darajasidan past bo‘lgan. Hududlarda mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromadlarning eng yuqori ulushi Jizzax viloyatida 57,7 % kuzatildi. Aksincha Toshkent shahrida va Qoraqolpog‘iston Respublikasida bu ko‘rsatgich o‘rtacha respublika darajasidan past bo‘lgan. Aholining tadbirkorlik faoliyatidan, mulki va mustaqil ravishda bandlikdan olinadigan daromadlari tez sur`atlar bilan o`smoqda. Tahlil davrida dehqon xo`jaliklari va tadbirkorlik faoliyatidan olingan umumiy daromadlari salmog’i 26,9 foizdan 36,4 foizgacha o`sdi. SHaxsiy yordamchi va dexqon xo`jaliklari mahsulotlari tobora ko`proq tovar xarakteriga ega bo`lmoqda. U natural iste`mol manbasidan ko`ra ko`proq aholining pul daromadlari o`sishi omiliga aylanmoqda. Bu esa dehqon xo`jaliklariga ajratilgan er maydonlaridan foydalanishning iqtisodiy samarodligi o`sganligidan dalolat beradi. Ulardan tovar mahsulotlarini ishlab chiqarish va pul daromadlarini shakllantirishda keng miqyosida va samarali foydalanilmoqda Aholi daromadlarning o`sishi xarajatlar tarkibining yanada mukammal bo`lishiga olib keldi. Aholining xarajatlar strukturasida tovarlar xaridi uchun xarajatlar salmog’i kamaydi va xizmatlar uchun haq to`lashning salmog’i o`sdi. SHu bilan bir paytda yordamchi xo`jalik va biznes yuritish, ko`chmas mulklarni xarid qilish va jamg’arma xarajatlari o`smoqda. Xarajatlarning tovar tarkibida oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilish xarajatlari salmog’ining kamayishi bilan bir vaqtda, nooziq-ovqat mahsulotlari, jumladan, óçîq muddatlarda foydalaniladigan tovarlarni xarid qilishga sarflanadigan xarajatlar ulushi o`sdi. 19 Yollanma ishchilar daromadlarining eng yuqori nominal o‘sish sur’ati Navoiy (117,4 %), Toshkent shahrida (114,1 %), Surxandaryo (109,9 %), Buxoro (109,2 %) va Jizzax (109,1 %) viloyatlarida qayd etildi. Hududlarda mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromadlarning eng yuqori ulushi Jizzax viloyatida 57,7 % kuzatildi. Aksincha Toshkent shahrida va Qoraqolpog‘iston Respublikasida bu ko‘rsatgich o‘rtacha respublika darajasidan past bo‘lgan. Hududlarda mustaqil ravishda band bo‘lishdan olingan daromadlarning eng yuqori ulushi Jizzax viloyatida 57,7 % kuzatildi. Aksincha Toshkent shahrida va Qoraqolpog‘iston Respublikasida bu ko‘rsatgich o‘rtacha respublika darajasidan past bo‘lgan. Aholining tadbirkorlik faoliyatidan, mulki va mustaqil ravishda bandlikdan olinadigan daromadlari tez sur`atlar bilan o`smoqda. Tahlil davrida dehqon xo`jaliklari va tadbirkorlik faoliyatidan olingan umumiy daromadlari salmog’i 26,9 foizdan 36,4 foizgacha o`sdi. SHaxsiy yordamchi va dexqon xo`jaliklari mahsulotlari tobora ko`proq tovar xarakteriga ega bo`lmoqda. U natural iste`mol manbasidan ko`ra ko`proq aholining pul daromadlari o`sishi omiliga aylanmoqda. Bu esa dehqon xo`jaliklariga ajratilgan er maydonlaridan foydalanishning iqtisodiy samarodligi o`sganligidan dalolat beradi. Ulardan tovar mahsulotlarini ishlab chiqarish va pul daromadlarini shakllantirishda keng miqyosida va samarali foydalanilmoqda Aholi daromadlarning o`sishi xarajatlar tarkibining yanada mukammal bo`lishiga olib keldi. Aholining xarajatlar strukturasida tovarlar xaridi uchun xarajatlar salmog’i kamaydi va xizmatlar uchun haq to`lashning salmog’i o`sdi. SHu bilan bir paytda yordamchi xo`jalik va biznes yuritish, ko`chmas mulklarni xarid qilish va jamg’arma xarajatlari o`smoqda. Xarajatlarning tovar tarkibida oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilish xarajatlari salmog’ining kamayishi bilan bir vaqtda, nooziq-ovqat mahsulotlari, jumladan, óçîq muddatlarda foydalaniladigan tovarlarni xarid qilishga sarflanadigan xarajatlar ulushi o`sdi. 20 Shuni ta'kidlash lozimki, 2018 yil yanvar-mart oylari dastlabki ma'lumotlarga ko'ra aholi umumiy daromadlari hajmida kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlarning ulushi 47,7 % ni tashkil etdi. Aholi umumiy daromadlari tarkibida kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlar Surxondaryo (51 %), Jizzax (50,7 %), Xorazm (50,3 %), Samarqand (49,7 %), Toshkent (49,3 %), Namangan (48,7 %) viloyatlari hamda Toshkent shahrida (50,4 %) sezilarli ulushni egalladi. 2.2 O’zbekistonda aholi daromadlari tengsizligi va ularning tahlili "Aholi turmush darajasi" tushunchasi juda murakkab va ko'p qirrali bo'lib, uni tavsiflash uchun biror indikatorni tanlash qiyin, shuning uchun bu atamaning turli jihatlarini tavsiflaydigan bir qator statistik ko'rsatkichlar hisoblab chiqiladi. Bugungi kunda aholining turli guruhlari manfaatlari hisobga olinmoqda, ish bilan bandlikning samarali tizimi va ish haqi to’lash tizimi, aholini ijtimoiy muhofaza qilish bo'yicha chora-tadbirlarni ko’rish orqali har bir insonga munosib hayot bilan ta’minlanmoqda. So`nggi yillarda hukumatimiz tomonidan aholi daromadlari va turmush darajasini yanada oshirish, fuqarolarni ijtimoiy qo`llab-quvvatlash maqsadida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida aholi jon boshiga to`g`ri keladigan daromadlar, ish haqi va pensiyalar izchil ravishda o`sib borgani yaqqol namoyon bo`lmoqda. Quyida keltirilgan ma`lumotlarga ko`ra, 2000-2017 yillarda aholi jon boshiga daromadlar, ish haqi va pensiyalarning yildan yilga o`sib borish tendensiyalarini kuzatish mumkin. Ammo so`nggi yillarda daromadlarning tarkibidagi asosiy manbalaridan hisoblangan ish haqi hamda pensiyalarning o`sish sur`atlari pasaygan bo`lib, bu holat aholining umumiy daromadlariga ham o`z ta`sirini ko`rsatgan.O`tgan davr mobaynida aholi jon boshiga daromadlar muntazam ravishda oshib borgan va 2017 yil ma`lumotlari bo`yicha daromadlar 2000 yildagi darajasiga nisbatan 13,2 marta real oshgan. Shuningdek, ushbu davr oralig`ida o`rtacha ish haqi hamda pensiyalar miqdori mos ravishda 24,3 va 18,6 marta ortgani kuzatildi. Daromadlar konsentratsiyasi Djini koeffitsienti (KG) mamlakat aholisi daromadlarining taqsimlanishini ko'rsatadi. 20 Shuni ta'kidlash lozimki, 2018 yil yanvar-mart oylari dastlabki ma'lumotlarga ko'ra aholi umumiy daromadlari hajmida kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlarning ulushi 47,7 % ni tashkil etdi. Aholi umumiy daromadlari tarkibida kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlar Surxondaryo (51 %), Jizzax (50,7 %), Xorazm (50,3 %), Samarqand (49,7 %), Toshkent (49,3 %), Namangan (48,7 %) viloyatlari hamda Toshkent shahrida (50,4 %) sezilarli ulushni egalladi. 2.2 O’zbekistonda aholi daromadlari tengsizligi va ularning tahlili "Aholi turmush darajasi" tushunchasi juda murakkab va ko'p qirrali bo'lib, uni tavsiflash uchun biror indikatorni tanlash qiyin, shuning uchun bu atamaning turli jihatlarini tavsiflaydigan bir qator statistik ko'rsatkichlar hisoblab chiqiladi. Bugungi kunda aholining turli guruhlari manfaatlari hisobga olinmoqda, ish bilan bandlikning samarali tizimi va ish haqi to’lash tizimi, aholini ijtimoiy muhofaza qilish bo'yicha chora-tadbirlarni ko’rish orqali har bir insonga munosib hayot bilan ta’minlanmoqda. So`nggi yillarda hukumatimiz tomonidan aholi daromadlari va turmush darajasini yanada oshirish, fuqarolarni ijtimoiy qo`llab-quvvatlash maqsadida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida aholi jon boshiga to`g`ri keladigan daromadlar, ish haqi va pensiyalar izchil ravishda o`sib borgani yaqqol namoyon bo`lmoqda. Quyida keltirilgan ma`lumotlarga ko`ra, 2000-2017 yillarda aholi jon boshiga daromadlar, ish haqi va pensiyalarning yildan yilga o`sib borish tendensiyalarini kuzatish mumkin. Ammo so`nggi yillarda daromadlarning tarkibidagi asosiy manbalaridan hisoblangan ish haqi hamda pensiyalarning o`sish sur`atlari pasaygan bo`lib, bu holat aholining umumiy daromadlariga ham o`z ta`sirini ko`rsatgan.O`tgan davr mobaynida aholi jon boshiga daromadlar muntazam ravishda oshib borgan va 2017 yil ma`lumotlari bo`yicha daromadlar 2000 yildagi darajasiga nisbatan 13,2 marta real oshgan. Shuningdek, ushbu davr oralig`ida o`rtacha ish haqi hamda pensiyalar miqdori mos ravishda 24,3 va 18,6 marta ortgani kuzatildi. Daromadlar konsentratsiyasi Djini koeffitsienti (KG) mamlakat aholisi daromadlarining taqsimlanishini ko'rsatadi. 21 O`rganilayotgan davrda daromadlarning taqsimlanishida ham ijobiy o`zgarishlar kuzatilmoqda. Aholi guruhlari o`rtasida daromadlarning teng taqsimlanishini aks ettiruvchi Djini koeffitsienti respublikasida 2000 yildagi 0,39 dan 2017 yilda 0,26 gacha kamaydi. Bu esa o`z navbatida jon boshiga to`g`ri keladigan daromadlar bo`yicha aholining tabaqalanishini sezilarli darajada kamayishidan darak beradi. 2.2.1-rasm. O’zbekiston respublikasida 2000-yilga nisbatan aholi jon boshiga daromadlar,ish haqi, pensiya o’sish grafikasi,(marta). O`z navbatida, daromadlar tarkibida mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning ulushi 68,5% ni (2010 yilda 71,6 %), transfert shaklida olingan daromadlarning ulushi 25,2 % ni (2010 yilda 24,3 %), mol-mulkdan olingan daromadlarning ulushi 4,1 % ni (2010 yilda 2,3 %), shaxsiy iste`mol uchun o`zida ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadlarning ulushi esa 2,2 % ni (2010 yilda 1,8 %) tashkil etgan. Mehnat faoliyatidan olingan daromadlar ulushi ko`payishining asosiy omili bo`lib yangi ish o`rinlarini yaratish orqali aholi 21 O`rganilayotgan davrda daromadlarning taqsimlanishida ham ijobiy o`zgarishlar kuzatilmoqda. Aholi guruhlari o`rtasida daromadlarning teng taqsimlanishini aks ettiruvchi Djini koeffitsienti respublikasida 2000 yildagi 0,39 dan 2017 yilda 0,26 gacha kamaydi. Bu esa o`z navbatida jon boshiga to`g`ri keladigan daromadlar bo`yicha aholining tabaqalanishini sezilarli darajada kamayishidan darak beradi. 2.2.1-rasm. O’zbekiston respublikasida 2000-yilga nisbatan aholi jon boshiga daromadlar,ish haqi, pensiya o’sish grafikasi,(marta). O`z navbatida, daromadlar tarkibida mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning ulushi 68,5% ni (2010 yilda 71,6 %), transfert shaklida olingan daromadlarning ulushi 25,2 % ni (2010 yilda 24,3 %), mol-mulkdan olingan daromadlarning ulushi 4,1 % ni (2010 yilda 2,3 %), shaxsiy iste`mol uchun o`zida ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadlarning ulushi esa 2,2 % ni (2010 yilda 1,8 %) tashkil etgan. Mehnat faoliyatidan olingan daromadlar ulushi ko`payishining asosiy omili bo`lib yangi ish o`rinlarini yaratish orqali aholi 22 bandligini oshirishga qaratilgan maqsadli chora-tadbirlarni amalga oshirilishi natijasida yuzaga kelganligidir . 2.2.2.-rasm. O’zbekiston Respublikasida 2010-2017-yillarda aholining umumiy daromadlari tarkibi %da. Kichik biznes va tadbirkorlik sub`ektlarini qo`llab-quvvatlashga qaratilgan maqsadli chora-tadbirlarni amalga oshirilishi natijasida aholining kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlarning ulushi 2017 yilda 55,7 % ni tashkil etdi . 22 bandligini oshirishga qaratilgan maqsadli chora-tadbirlarni amalga oshirilishi natijasida yuzaga kelganligidir . 2.2.2.-rasm. O’zbekiston Respublikasida 2010-2017-yillarda aholining umumiy daromadlari tarkibi %da. Kichik biznes va tadbirkorlik sub`ektlarini qo`llab-quvvatlashga qaratilgan maqsadli chora-tadbirlarni amalga oshirilishi natijasida aholining kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlarning ulushi 2017 yilda 55,7 % ni tashkil etdi . 23 2.2.3.-rasm. O’zbekiston Respublikasida aholi umumiy daromadlari tarkibida,kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlar ulushi . 2017 yilda aholi jon boshiga umumiy daromadlarning o’rtacha respublika darajasidan yuqori ko’rsatkichlari Toshkent shahrida - 12,7, Navoiy - 9,0, Buxoro - 6,6, Toshkent viloyatlarida - 6,0 mln.so’m qayd etilganligi kuzatildi . Aholi jon boshiga umumiy daromadlarning eng yuqori real o’sish sur’ati Xorazm viloyatiga (16,0 %) to`g`ri keladi. Shuningdek, Namangan viloyati (13,5 %), Qoraqalpog’iston Respublikasi (12,6 %), Andijon viloyati (11,7%), Toshkent shahri va Surxondaryo viloyatlarida (9,6%) aholi jon boshiga umumiy daromad ko’rsatkichlarining real o’sish sur’atlari respublika darajasidan yuqorini tashkil etgan. Daromadlar konsentratsiyasi Djini koeffitsienti (KG) mamlakat aholisi daromadlarining taqsimlanishini ko'rsatadi. 23 2.2.3.-rasm. O’zbekiston Respublikasida aholi umumiy daromadlari tarkibida,kichik tadbirkorlikdan olingan daromadlar ulushi . 2017 yilda aholi jon boshiga umumiy daromadlarning o’rtacha respublika darajasidan yuqori ko’rsatkichlari Toshkent shahrida - 12,7, Navoiy - 9,0, Buxoro - 6,6, Toshkent viloyatlarida - 6,0 mln.so’m qayd etilganligi kuzatildi . Aholi jon boshiga umumiy daromadlarning eng yuqori real o’sish sur’ati Xorazm viloyatiga (16,0 %) to`g`ri keladi. Shuningdek, Namangan viloyati (13,5 %), Qoraqalpog’iston Respublikasi (12,6 %), Andijon viloyati (11,7%), Toshkent shahri va Surxondaryo viloyatlarida (9,6%) aholi jon boshiga umumiy daromad ko’rsatkichlarining real o’sish sur’atlari respublika darajasidan yuqorini tashkil etgan. Daromadlar konsentratsiyasi Djini koeffitsienti (KG) mamlakat aholisi daromadlarining taqsimlanishini ko'rsatadi. 24 2.2.4.-rasm. 2020-yilda O’zbekiston Respublikasi hududlari bo’yicha aholi jon boshiga umumiy daromadlar real o’sish sur’ati,%da. O`rganilayotgan davrda daromadlarning taqsimlanishida ham ijobiy o`zgarishlar kuzatilmoqda. Aholi guruhlari o`rtasida daromadlarning teng taqsimlanishini aks ettiruvchi Djini koeffitsienti respublikasida 2000 yildagi 0,39 dan 2017 yilda 0,26 gacha kamaydi. Bu esa o`z navbatida jon boshiga to`g`ri keladigan daromadlar bo`yicha aholining tabaqalanishini sezilarli darajada kamayishidan darak beradi. Bu o`zgarishlarni yana boshqa ba`zi ko`rsatkichlar yordamida, ya`ni aholini daromadlari bo`yicha detsil hamda kvintil guruhlari kesimida ham ko`rish mumkin. Jumladan, 2000-2017 yillarda detsil koeffitsientining 21,1 barobardan 6,2 barobargacha, kvintil koeffitsientining esa 9,9 barobardan 4,1 barobargacha kamayish tendensiyasini keltirish mumkin . Aholi daromadlarini oshib borishi bilan bir vaqtda mamlakatimizda iste`mol tovarlarining mahalliylashtirilishi hamda ularni ishlab chiqarish hajmini 24 2.2.4.-rasm. 2020-yilda O’zbekiston Respublikasi hududlari bo’yicha aholi jon boshiga umumiy daromadlar real o’sish sur’ati,%da. O`rganilayotgan davrda daromadlarning taqsimlanishida ham ijobiy o`zgarishlar kuzatilmoqda. Aholi guruhlari o`rtasida daromadlarning teng taqsimlanishini aks ettiruvchi Djini koeffitsienti respublikasida 2000 yildagi 0,39 dan 2017 yilda 0,26 gacha kamaydi. Bu esa o`z navbatida jon boshiga to`g`ri keladigan daromadlar bo`yicha aholining tabaqalanishini sezilarli darajada kamayishidan darak beradi. Bu o`zgarishlarni yana boshqa ba`zi ko`rsatkichlar yordamida, ya`ni aholini daromadlari bo`yicha detsil hamda kvintil guruhlari kesimida ham ko`rish mumkin. Jumladan, 2000-2017 yillarda detsil koeffitsientining 21,1 barobardan 6,2 barobargacha, kvintil koeffitsientining esa 9,9 barobardan 4,1 barobargacha kamayish tendensiyasini keltirish mumkin . Aholi daromadlarini oshib borishi bilan bir vaqtda mamlakatimizda iste`mol tovarlarining mahalliylashtirilishi hamda ularni ishlab chiqarish hajmini 25 oshirish, aholiga xizmat ko`rsatish turlarini kengaytirish hisobidan ushbu daromadlardan samarali foydalanish uchun sharoitlar yaratib kelinmoqda. Shuningdek, aholining iste`mol xarajatlari tarkibi yildan yilga optimallashib, oziq- ovqat mahsulotlari uchun xarajatlar barqarorlashib, nooziq-ovqat va xizmatlarga qilinayotgan xarajatlar ulushi ortib bormoqda. Buni quyida keltirilgan grafikda ham ko`rish mumkin. 2017 yilda 2000 yilga nisbatan aholining iste`mol xarajatlari tarkibida oziqovqat mahsulotlarining ulushi 14,2 birlikka kamaygan bo`lsa, nooziq- ovqat mahsulotlarini sotib olishga qilingan xarajatlar 7,0 birlikka va xizmatlarga qilingan xarajatlarning ulushi 7,2 birlikka oshgan. 2.2.5.-rasm.2020-yil yanvar-sentabr oylarida Ozbekiston Respublikasi hududlarida aholi jon boshiga umumiy daromadlar hajmi,so’mda. 25 oshirish, aholiga xizmat ko`rsatish turlarini kengaytirish hisobidan ushbu daromadlardan samarali foydalanish uchun sharoitlar yaratib kelinmoqda. Shuningdek, aholining iste`mol xarajatlari tarkibi yildan yilga optimallashib, oziq- ovqat mahsulotlari uchun xarajatlar barqarorlashib, nooziq-ovqat va xizmatlarga qilinayotgan xarajatlar ulushi ortib bormoqda. Buni quyida keltirilgan grafikda ham ko`rish mumkin. 2017 yilda 2000 yilga nisbatan aholining iste`mol xarajatlari tarkibida oziqovqat mahsulotlarining ulushi 14,2 birlikka kamaygan bo`lsa, nooziq- ovqat mahsulotlarini sotib olishga qilingan xarajatlar 7,0 birlikka va xizmatlarga qilingan xarajatlarning ulushi 7,2 birlikka oshgan. 2.2.5.-rasm.2020-yil yanvar-sentabr oylarida Ozbekiston Respublikasi hududlarida aholi jon boshiga umumiy daromadlar hajmi,so’mda. 26 Quyidagi grafikda iste`mol xarajatlari tarkibini yanada kengroq talqin etish orqali, aholi tomonidan eng ko`p oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olishga (44,3%), boshqa nooziq-ovqat mahsulotlariga (21,2%), kiyim kechak va oyoq kiyimlarga (10,7%), kommunal xizmatlarga (6,9%) xarajatlar amalga oshirilayotganligini ko`rish mumkin. 2.2.6-rasm. Iste’mol xarajatlari tarkibi. 26 Quyidagi grafikda iste`mol xarajatlari tarkibini yanada kengroq talqin etish orqali, aholi tomonidan eng ko`p oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olishga (44,3%), boshqa nooziq-ovqat mahsulotlariga (21,2%), kiyim kechak va oyoq kiyimlarga (10,7%), kommunal xizmatlarga (6,9%) xarajatlar amalga oshirilayotganligini ko`rish mumkin. 2.2.6-rasm. Iste’mol xarajatlari tarkibi. 27 XULOSA Aholining daromadlari jamiyatdagi ijtimoiy holatni aniqlaydi, har bir kishining daromad darajasi u yashayotgan mamlakat iqtisodiyotiga bog'liq. Aholi daromadlari, ularning tarkibi, olinish manbalari va tabaqalanish darajasi jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy farovonligining eng muhim ko’rsatkichidir. Daromadlar insonning shaxsiy ehtiyojlarini qondirishning asosiy manbayi bo’lib xizmat qiladi. Daromad kengroq tushuncha bo’lib, aholi turmush darajasining markaziy bo’g’ini, yadrosi hisoblanadi. ularning turlari va asosiy olinish manbalari qandayligini bilish muhimdir. Odamlar hayotining ijtimoiy tomoni iqtisodiyotga nisbatan ikkilamchi hisoblanadi, chunki turmush darajasi iqtisodiy rivojlanish darajasiga bevosita bog'liqdir. Aholining daromadlar darajasini oshirishda ish bilan bandlik ham muhim ahamyat kasb etadi. Bo’sh ish o’rinlarini ko’paytirhs va u yerga ishsiz aholini jalb etish ham daromadlar oshishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 2018 yilda O‘zbekiston aholisining umumiy daromadlari 286,3 trln so‘mni, bir kishiga o‘rtacha hisoblaganda 8,7 mln so‘mni tashkil etdi, deya xabar qildi Davlat statistika qo‘mitasi. Aholi umumiy daromadlarining real o‘sish sur’ati 10,3 foizni, aholi jon boshiga umumiy daromadlar 8,686 mln so‘m, aholi jon boshiga real umumiy daromadlar esa 7,391 mln so‘mni tashkil etdi. Umumiy daromad doimiy tushib turadigan pul va natural ko‘rinishdagi daromadlarni o‘z ichiga oladi. Real daromad esa chakana narxlar va tariflar o‘zgarishlarini hisobga olgan holda real xarid qilish qobiliyatini anglatadi. Aholi jon boshiga o‘rtacha umumiy daromadlari bo‘yicha Toshkent shahrida (16,262 mln so‘m) hamda Navoiy (13,579 mln so‘m), Buxoro (10,825 mln so‘m), Xorazm (9,146 mln so‘m) va Toshkent (9,076 mln so‘m) viloyatlarida o‘rtacha respublika darajasidan yuqori ko‘rsatkichlar qayd etilgani kuzatildi. Aholi jon boshiga daromadlarning eng quyi ko‘rsatkichlari esa Qoraqalpog‘iston Respublikasi (6,311 mln so‘m) va Namangan viloyatida (6,801 mln so‘m) qayd etildi. 27 XULOSA Aholining daromadlari jamiyatdagi ijtimoiy holatni aniqlaydi, har bir kishining daromad darajasi u yashayotgan mamlakat iqtisodiyotiga bog'liq. Aholi daromadlari, ularning tarkibi, olinish manbalari va tabaqalanish darajasi jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy farovonligining eng muhim ko’rsatkichidir. Daromadlar insonning shaxsiy ehtiyojlarini qondirishning asosiy manbayi bo’lib xizmat qiladi. Daromad kengroq tushuncha bo’lib, aholi turmush darajasining markaziy bo’g’ini, yadrosi hisoblanadi. ularning turlari va asosiy olinish manbalari qandayligini bilish muhimdir. Odamlar hayotining ijtimoiy tomoni iqtisodiyotga nisbatan ikkilamchi hisoblanadi, chunki turmush darajasi iqtisodiy rivojlanish darajasiga bevosita bog'liqdir. Aholining daromadlar darajasini oshirishda ish bilan bandlik ham muhim ahamyat kasb etadi. Bo’sh ish o’rinlarini ko’paytirhs va u yerga ishsiz aholini jalb etish ham daromadlar oshishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 2018 yilda O‘zbekiston aholisining umumiy daromadlari 286,3 trln so‘mni, bir kishiga o‘rtacha hisoblaganda 8,7 mln so‘mni tashkil etdi, deya xabar qildi Davlat statistika qo‘mitasi. Aholi umumiy daromadlarining real o‘sish sur’ati 10,3 foizni, aholi jon boshiga umumiy daromadlar 8,686 mln so‘m, aholi jon boshiga real umumiy daromadlar esa 7,391 mln so‘mni tashkil etdi. Umumiy daromad doimiy tushib turadigan pul va natural ko‘rinishdagi daromadlarni o‘z ichiga oladi. Real daromad esa chakana narxlar va tariflar o‘zgarishlarini hisobga olgan holda real xarid qilish qobiliyatini anglatadi. Aholi jon boshiga o‘rtacha umumiy daromadlari bo‘yicha Toshkent shahrida (16,262 mln so‘m) hamda Navoiy (13,579 mln so‘m), Buxoro (10,825 mln so‘m), Xorazm (9,146 mln so‘m) va Toshkent (9,076 mln so‘m) viloyatlarida o‘rtacha respublika darajasidan yuqori ko‘rsatkichlar qayd etilgani kuzatildi. Aholi jon boshiga daromadlarning eng quyi ko‘rsatkichlari esa Qoraqalpog‘iston Respublikasi (6,311 mln so‘m) va Namangan viloyatida (6,801 mln so‘m) qayd etildi. 28 Aholi umumiy daromadining 71,1 foizi mehnat faoliyatidan, 23,5 foizi esa transfertlardan iborat bo‘ldi. Shuningdek, mol-mulkdan olingan daromadlar 3,5 foiz, shaxsiy iste’mol uchun o‘zida ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadlar 1,8 foizni tashkil etdi. Iqtisodiy o‘sishga yo‘naltirilgan siyosat har doim ham kambag‘allikni kamayishiga xizmat qilmaydi. Shuning uchun ham iqtisodiy siyosat ko‘rinishlari iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlovchi va kambag‘allikni kamaytirishga xizmat qiluvchi turlarga ajratish mumkin. Jumladan, innovatsiyalarni rivojlantirish, investitsion muhitni yaxshilashga yo‘naltirilgan siyosat iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga xizmat qilsa, progressiv soliq siyosati, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va barcha aholi qatlamlari uchun teng imkoniyatlarni yaratish siyosati kambag‘allikni kamaytirishga turtki beradi, bandlikni oshirish, korrupsiyani kamaytirish, ta’lim sifatini yaxshilash kabilar ham iqtisodiy o‘sish, ham kambag‘allikni kamaytirishga xizmat qiladi. Mol-mulkdan olingan daromadlar 33,5 foizga o‘sib, 9,9 trln so‘mga yetdi. Bunda Toshkent shahrining ulushi 69 foizdan iborat bo‘ldi. Transfertlardan olingan daromadlar tuzilmasida ijtimoiy to‘lovlar (pensiya, nafaqa, stipendiya, dotatsiya va boshqalar) 38,7 foiz, boshqalar esa (chet ellardan pul o‘tkazmalari va boshqalar) 61,3 foizni tashkil etdi. Pensiya, nafaqa va stipendiyalar hajmining o‘zgarishi aholi umumiy daromadining 2,3 foizga o‘sishini ta’minladi. Chet eldan pul o‘tkazmalari hajmi 64,6 foizga, ularning aholi umumiy daromadidagi ulushi 3 foizga oshdi. 28 Aholi umumiy daromadining 71,1 foizi mehnat faoliyatidan, 23,5 foizi esa transfertlardan iborat bo‘ldi. Shuningdek, mol-mulkdan olingan daromadlar 3,5 foiz, shaxsiy iste’mol uchun o‘zida ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadlar 1,8 foizni tashkil etdi. Iqtisodiy o‘sishga yo‘naltirilgan siyosat har doim ham kambag‘allikni kamayishiga xizmat qilmaydi. Shuning uchun ham iqtisodiy siyosat ko‘rinishlari iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlovchi va kambag‘allikni kamaytirishga xizmat qiluvchi turlarga ajratish mumkin. Jumladan, innovatsiyalarni rivojlantirish, investitsion muhitni yaxshilashga yo‘naltirilgan siyosat iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga xizmat qilsa, progressiv soliq siyosati, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va barcha aholi qatlamlari uchun teng imkoniyatlarni yaratish siyosati kambag‘allikni kamaytirishga turtki beradi, bandlikni oshirish, korrupsiyani kamaytirish, ta’lim sifatini yaxshilash kabilar ham iqtisodiy o‘sish, ham kambag‘allikni kamaytirishga xizmat qiladi. Mol-mulkdan olingan daromadlar 33,5 foizga o‘sib, 9,9 trln so‘mga yetdi. Bunda Toshkent shahrining ulushi 69 foizdan iborat bo‘ldi. Transfertlardan olingan daromadlar tuzilmasida ijtimoiy to‘lovlar (pensiya, nafaqa, stipendiya, dotatsiya va boshqalar) 38,7 foiz, boshqalar esa (chet ellardan pul o‘tkazmalari va boshqalar) 61,3 foizni tashkil etdi. Pensiya, nafaqa va stipendiyalar hajmining o‘zgarishi aholi umumiy daromadining 2,3 foizga o‘sishini ta’minladi. Chet eldan pul o‘tkazmalari hajmi 64,6 foizga, ularning aholi umumiy daromadidagi ulushi 3 foizga oshdi. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ta’lim to‘g‘risida. 2020 yil 23 sentyabr O‘RQ-637-son. 3. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Innovatsion faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2020 yil 24 iyul, O‘RQ-630-son. 4. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2019 yil 29 oktyabr, O‘RQ-576-son 5. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Raqamli O‘zbekiston - 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. Toshkent sh., 2020 yil 5 oktyabr, PF-6079-son. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan YAngi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2020 yil 24 yanvar. //Xalq so‘zi, 2020 yil 25 yanvar. 19-son. 9. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 10. Mirziyoev SH.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 11. Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 12. Gulyamov S.S., Ayupov R., Abdullaev A.M. Raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari. –T.: TMI, 2019. 13. Gulyamov S.S. Aql kapitalini rivojlantirish uchinchi renesansning eng ustuvor vazifalaridan sanaladi//Xalq so‘zi, 2022 yil 5 aprel, № 70 (8132). 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ta’lim to‘g‘risida. 2020 yil 23 sentyabr O‘RQ-637-son. 3. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Innovatsion faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2020 yil 24 iyul, O‘RQ-630-son. 4. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2019 yil 29 oktyabr, O‘RQ-576-son 5. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Raqamli O‘zbekiston - 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. Toshkent sh., 2020 yil 5 oktyabr, PF-6079-son. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan YAngi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2020 yil 24 yanvar. //Xalq so‘zi, 2020 yil 25 yanvar. 19-son. 9. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 10. Mirziyoev SH.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 11. Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 12. Gulyamov S.S., Ayupov R., Abdullaev A.M. Raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari. –T.: TMI, 2019. 13. Gulyamov S.S. Aql kapitalini rivojlantirish uchinchi renesansning eng ustuvor vazifalaridan sanaladi//Xalq so‘zi, 2022 yil 5 aprel, № 70 (8132). 30 14. Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: nashriyoti, 2020. 15. B.T. Salimov, M.T. Asqarova, IMikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot. Darslik. – T.: “Iqtisodiyot”, 2019. 16. Z.T. Gaibnazarova, Sh.A. Isamuxametov. Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik) - T.:«Innovatsion rivojlanish nashriyot- matbaa uyi», 2020. 17.Xodiev B.YU., SHodmonov SH.SH. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Barkamol fayz media, 2017. – 783 bet. 18. T. Salimov “Mikroiqtisodiyot” darslik , M.S. Yusupov, B.B. Salimov (18-20- betlar. 2019-yil). 19. Elizarov, YF Tashkilotlar (korxonalar) iqtisodiyoti: o'quv qo'llanma / Y.F.Elizarov. - M.: Ekspertiza, 2013. - 495 p. 20. Sergeev, I. V. Tashkilot (korxona) iqtisodiyoti: o'quv qo'llanma / I. V. Sergeev. - M.: Moliya va statistika, 2012. - 573 p. 21. Firma (tashkilot, korxona) iqtisodiyoti: O'quv qo'llanma / V.Ya. Gorfinkel, T.G. Popadyuk; Ed. B.N. Chernysheva, V. Ya. Gorfinkel. 2-nashr. - M.: Universitet darsligi: SRC INFRA-M, 2014. - 296 p. 30 14. Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: nashriyoti, 2020. 15. B.T. Salimov, M.T. Asqarova, IMikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot. Darslik. – T.: “Iqtisodiyot”, 2019. 16. Z.T. Gaibnazarova, Sh.A. Isamuxametov. Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik) - T.:«Innovatsion rivojlanish nashriyot- matbaa uyi», 2020. 17.Xodiev B.YU., SHodmonov SH.SH. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Barkamol fayz media, 2017. – 783 bet. 18. T. Salimov “Mikroiqtisodiyot” darslik , M.S. Yusupov, B.B. Salimov (18-20- betlar. 2019-yil). 19. Elizarov, YF Tashkilotlar (korxonalar) iqtisodiyoti: o'quv qo'llanma / Y.F.Elizarov. - M.: Ekspertiza, 2013. - 495 p. 20. Sergeev, I. V. Tashkilot (korxona) iqtisodiyoti: o'quv qo'llanma / I. V. Sergeev. - M.: Moliya va statistika, 2012. - 573 p. 21. Firma (tashkilot, korxona) iqtisodiyoti: O'quv qo'llanma / V.Ya. Gorfinkel, T.G. Popadyuk; Ed. B.N. Chernysheva, V. Ya. Gorfinkel. 2-nashr. - M.: Universitet darsligi: SRC INFRA-M, 2014. - 296 p.