AMALIY GEOGRAFIYANING MAQSADI VA VAZIFALARI

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

1,5 MB


AMALIY GEOGRAFIYANING MAQSADI VA VAZIFALARI Reja: 1. Amaliy geografiya fani haqida tushuncha 2. Amaliy geograftyaning tadqiqot usullari 3. Amaliy geograftyaning ahamiyati Geografiya fani Yer yuzasini tabiatini, aholisi va uning xo’jalik faoliyatini o’rganadi. Amaliy geofrafiya fani tabiiy va ijtimoiy muhitning o’zgarishini baholash va bashorat qilish bilan shug’ullanadi. Insoniyat paydo bo’lgan davrdan boshlab jamiyat taraqqiy etgan sari inson va tabiat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar murakkablashib bormoqda. Buning natijasida mahalliy, mintaqaviy hamda umumsayyoraviy ekologik muammolar va inqirozlar paydo bo’lmoqda. Ana shunday ekologik muammolar va inqirozlarni o’rganish, baholash va ularning sodir bo’lishini oldindan bashorat qilishda geografiya fanining o’rni va ahamiyati nihoyatda muhimdir. Mazkur muammolarni o’rganish va ularning yechimini topish davomida geografiya fanlari tizimida yangi yo’nalish, ya’ni amaliy geografiya fani paydo bo’ldi va u hozirgi paytda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Amaliy geografiyaning maqsadi tabiiy muhit va resurslarni baholash, tabiiy va ijtimoiy muhitning o’zgarishini bashorat qilishdan iboratdir. Amaliy geografiyaning muhim vazifalari quyidagilardan iborat: 1) xo’jalik maqsadlarida foydalanish nuqtayi nazaridan tabiiy sharoit va resurslarni o’rganish va baholash; 2) tabiiy geografik jarayonlarni o’rganish, baholash va bashorat qilish; AMALIY GEOGRAFIYANING MAQSADI VA VAZIFALARI Reja: 1. Amaliy geografiya fani haqida tushuncha 2. Amaliy geograftyaning tadqiqot usullari 3. Amaliy geograftyaning ahamiyati Geografiya fani Yer yuzasini tabiatini, aholisi va uning xo’jalik faoliyatini o’rganadi. Amaliy geofrafiya fani tabiiy va ijtimoiy muhitning o’zgarishini baholash va bashorat qilish bilan shug’ullanadi. Insoniyat paydo bo’lgan davrdan boshlab jamiyat taraqqiy etgan sari inson va tabiat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar murakkablashib bormoqda. Buning natijasida mahalliy, mintaqaviy hamda umumsayyoraviy ekologik muammolar va inqirozlar paydo bo’lmoqda. Ana shunday ekologik muammolar va inqirozlarni o’rganish, baholash va ularning sodir bo’lishini oldindan bashorat qilishda geografiya fanining o’rni va ahamiyati nihoyatda muhimdir. Mazkur muammolarni o’rganish va ularning yechimini topish davomida geografiya fanlari tizimida yangi yo’nalish, ya’ni amaliy geografiya fani paydo bo’ldi va u hozirgi paytda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Amaliy geografiyaning maqsadi tabiiy muhit va resurslarni baholash, tabiiy va ijtimoiy muhitning o’zgarishini bashorat qilishdan iboratdir. Amaliy geografiyaning muhim vazifalari quyidagilardan iborat: 1) xo’jalik maqsadlarida foydalanish nuqtayi nazaridan tabiiy sharoit va resurslarni o’rganish va baholash; 2) tabiiy geografik jarayonlarni o’rganish, baholash va bashorat qilish; 3) inson tomonidan tabiiy va ijtimoiy muhitning o’zgartirilishi jarayonini baholash va bashorat qilish; 4) umumsayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolarning yuzaga kelish sabablarini ochib berish va ular yechimining geografik asoslarini ishlab chiqish; 5) ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilish muammolari va aholi joylashuvi masalalarini yechish. Amaliy feografiya fani geografiyaning rivojlanib kelayotgan yangi tarmoqlaridan biri bo’lsa ham, uning ildizi uzoq tarixiy davrlarga borib taqaladi. Yurtimizdan yetishib chiqqan buyuk allomalar amaliy geografiyaning muhim hissa qo’shganlar. Masalan, Ahmad al-Farg’oniy Nil daryosining suv sarfini o’rganish va bashorat qilish bo’yicha amaliy geografik ishlarni olib borgan. Abu Rayhon Beruniy esa bir gradus yoyning uzunligini aniqlab, Yerning asosiy o’lchamlarini hisoblashga juda ulkan hissa qo’shgan. Geografiya yunoncha so’z bo’lib, “ge”-yer, “o”-bog’lovchi, “grafo”-tasvirlayman, chizaman degan ma’noni, ya’ni Yerning tasviri degan ma’noni bildiradi. Geografiya so’zini fanga birinchi marta yunon olimi Eratosfen miloddan avvalgi III asrda “Geografika” nomli asarida olib kirgan. Vatandoshimiz buyuk alloma Muhammad Muso al-Xorazmiy ham IX asrda “Kitob surat ul-Arz” nomli asar yozgan. Mazkur asarning nomi arabchadan o’zbekchaga tarjima qilinsa, “Yerning tasviri Haqidagi kitob” ma’nosini beradi. Jahonda birinchi bo’lib Yerning modeli- globusni ham IX asrda bobokalonimiz buyuk olim Abu Rayhon Beruniy ixtiro etgan. Geografiya yunoncha so’z bo’lib, “ge”-yer, “o”-bog’lovchi, “grafo”- tasvirlayman, chizaman degan ma’noni, ya’ni Yerning tasviri degan ma’noni bildiradi. 2 . Amaliy geograftyaning tadqiqot usullari Amaliy geografiya tabiiy va ijtimoiy muhitni o’rganishda turli tadqiqot usullaridan foydalanadi. Mazkur tadqiqot usullariga quyidagilar kiradi: sistemali, ekologik, landshaft va iqtisodiy. Ushbu usullarni yondashuv deb ham atash mumkin. 3) inson tomonidan tabiiy va ijtimoiy muhitning o’zgartirilishi jarayonini baholash va bashorat qilish; 4) umumsayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolarning yuzaga kelish sabablarini ochib berish va ular yechimining geografik asoslarini ishlab chiqish; 5) ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilish muammolari va aholi joylashuvi masalalarini yechish. Amaliy feografiya fani geografiyaning rivojlanib kelayotgan yangi tarmoqlaridan biri bo’lsa ham, uning ildizi uzoq tarixiy davrlarga borib taqaladi. Yurtimizdan yetishib chiqqan buyuk allomalar amaliy geografiyaning muhim hissa qo’shganlar. Masalan, Ahmad al-Farg’oniy Nil daryosining suv sarfini o’rganish va bashorat qilish bo’yicha amaliy geografik ishlarni olib borgan. Abu Rayhon Beruniy esa bir gradus yoyning uzunligini aniqlab, Yerning asosiy o’lchamlarini hisoblashga juda ulkan hissa qo’shgan. Geografiya yunoncha so’z bo’lib, “ge”-yer, “o”-bog’lovchi, “grafo”-tasvirlayman, chizaman degan ma’noni, ya’ni Yerning tasviri degan ma’noni bildiradi. Geografiya so’zini fanga birinchi marta yunon olimi Eratosfen miloddan avvalgi III asrda “Geografika” nomli asarida olib kirgan. Vatandoshimiz buyuk alloma Muhammad Muso al-Xorazmiy ham IX asrda “Kitob surat ul-Arz” nomli asar yozgan. Mazkur asarning nomi arabchadan o’zbekchaga tarjima qilinsa, “Yerning tasviri Haqidagi kitob” ma’nosini beradi. Jahonda birinchi bo’lib Yerning modeli- globusni ham IX asrda bobokalonimiz buyuk olim Abu Rayhon Beruniy ixtiro etgan. Geografiya yunoncha so’z bo’lib, “ge”-yer, “o”-bog’lovchi, “grafo”- tasvirlayman, chizaman degan ma’noni, ya’ni Yerning tasviri degan ma’noni bildiradi. 2 . Amaliy geograftyaning tadqiqot usullari Amaliy geografiya tabiiy va ijtimoiy muhitni o’rganishda turli tadqiqot usullaridan foydalanadi. Mazkur tadqiqot usullariga quyidagilar kiradi: sistemali, ekologik, landshaft va iqtisodiy. Ushbu usullarni yondashuv deb ham atash mumkin. Sistemali usul (yondashuv). Mazkur usulda o’rganilayotgan hudud ma’lum bir sistema sifatida qaraladi. Bu sistema esa bir – biri bilan bog’langan qator kichik sistemalardan iborat bo’ladi. Masalan, Chirchiq vodiysini ma’lum bir yaxlit sistema sifatida oladigan bo’lsak, u bir-biri bilan bog’langan quyidagi sistemalardan iborat: geologik tuzilishi; relyefi; suvlari (daryolari, ko’llari, muzliklari, botqoqliklari, yer osti suvlari); iqlimi; tuproqlari; o’simlik va hayvonot dunyosi; qishloq xo’jaligi; sanoati; transporti; aholi manzilgohlari (shahar va qishloqlar); gidrotexnik inshootlar va h.k. Ushbu sistemalar bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Bu sistemalarning biri o’zgarsa, boshqalari ham o’zgaradi. Masalan, iqlim yoki suv sistemasi o’zgaradigan bo’lsa, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi ham o’zgaradi. Ekologik usul (yondashuv). Ushbu usulda bir hudud yoki muammo o’rganilayotganda, unga tirik mavjudodlarning (o’simlik va hayvononot dunyosi), insonning atrof-muhit bilan bo’ladigan o’zaro aloqalari nuqtayi nazaridan qaraladi. Masalan, Chorbog’ suv ombori qurilishi munosabati bilan vodiyning ancha qismi suv ostida qoldi, yer osti suvlari sathi ko’tarildi, tuproq va havoda namlik miqdori oshdi. Buning oqibatida tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi o’zgarishga uchradi. Suv ostida qolgan qishloqlar aholisi ko’chirildi, yangi, shinam va go’zal Chorbog’ shaharchasi, dam olish zonalari vujudga keldi. Demak, ekologik yondashuvda tabiatda sodir bo’ladigan o’zgarishlarning tirik organizmga ta’siri oldindan o’rganilar va bashorat qilinar ekan. Landshaft usuli (yondashuv). Mazkur usul qo’llanganda, hudud ma’lum bir landshaft turlariga bo’lib o’rganiladi. Masalan, biror tuman hududini o’rganadigan bo’lsak, mazkur tuman hududi avval tabiy va antropogen lantshaftlarga ajratiladi.Tabiiy landshaftlar o’rmonlardan, yaylovlardan, pichanzorlardan, toshloq va qumlardan, botqoqlardan, sho’xoklardan, soy vodiylaridan, yonbag’irlardan va boshqa landshaft turlaridan iborat bo’lishi mumkin. Antropogen landshaftlar esa qishloq xo’jalik yerlaridan, sanoat korxonalaridan, yo’llardan, shahar va qishloqlardan iborat bo’lishi mumkin. Har bir landshaft turi alohida-alohida tahlil qilinadi. Sistemali usul (yondashuv). Mazkur usulda o’rganilayotgan hudud ma’lum bir sistema sifatida qaraladi. Bu sistema esa bir – biri bilan bog’langan qator kichik sistemalardan iborat bo’ladi. Masalan, Chirchiq vodiysini ma’lum bir yaxlit sistema sifatida oladigan bo’lsak, u bir-biri bilan bog’langan quyidagi sistemalardan iborat: geologik tuzilishi; relyefi; suvlari (daryolari, ko’llari, muzliklari, botqoqliklari, yer osti suvlari); iqlimi; tuproqlari; o’simlik va hayvonot dunyosi; qishloq xo’jaligi; sanoati; transporti; aholi manzilgohlari (shahar va qishloqlar); gidrotexnik inshootlar va h.k. Ushbu sistemalar bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Bu sistemalarning biri o’zgarsa, boshqalari ham o’zgaradi. Masalan, iqlim yoki suv sistemasi o’zgaradigan bo’lsa, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi ham o’zgaradi. Ekologik usul (yondashuv). Ushbu usulda bir hudud yoki muammo o’rganilayotganda, unga tirik mavjudodlarning (o’simlik va hayvononot dunyosi), insonning atrof-muhit bilan bo’ladigan o’zaro aloqalari nuqtayi nazaridan qaraladi. Masalan, Chorbog’ suv ombori qurilishi munosabati bilan vodiyning ancha qismi suv ostida qoldi, yer osti suvlari sathi ko’tarildi, tuproq va havoda namlik miqdori oshdi. Buning oqibatida tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi o’zgarishga uchradi. Suv ostida qolgan qishloqlar aholisi ko’chirildi, yangi, shinam va go’zal Chorbog’ shaharchasi, dam olish zonalari vujudga keldi. Demak, ekologik yondashuvda tabiatda sodir bo’ladigan o’zgarishlarning tirik organizmga ta’siri oldindan o’rganilar va bashorat qilinar ekan. Landshaft usuli (yondashuv). Mazkur usul qo’llanganda, hudud ma’lum bir landshaft turlariga bo’lib o’rganiladi. Masalan, biror tuman hududini o’rganadigan bo’lsak, mazkur tuman hududi avval tabiy va antropogen lantshaftlarga ajratiladi.Tabiiy landshaftlar o’rmonlardan, yaylovlardan, pichanzorlardan, toshloq va qumlardan, botqoqlardan, sho’xoklardan, soy vodiylaridan, yonbag’irlardan va boshqa landshaft turlaridan iborat bo’lishi mumkin. Antropogen landshaftlar esa qishloq xo’jalik yerlaridan, sanoat korxonalaridan, yo’llardan, shahar va qishloqlardan iborat bo’lishi mumkin. Har bir landshaft turi alohida-alohida tahlil qilinadi. 1 rasm. Suv omdori Iqtisodiy usul (yondashuv). Bu usulda aniq matematik-statistik hisoblashlar orqali tabiiy sharoitga, tabiiy resurslarga, aholi va xo’jalik korxonalariga baho beriladi hamda ularning o’zgarishi bashorat qilinadi. Masalan, aholi sonining o’sishi yoki kamayishi va h.k. Amaliy geografiya muhandislik geologiyasi, muhandislik geografiyasi, amaliy landshaftshunoslik fanlariga yaqin turadi, ularning tajriba va ilmiy yutuqlaridan foydalanadi. Shu bilan birgalikda, bu fan tomonidan ishlab chiqilgan ilmiy usullardan tabiatni muhofaza qilishda, atrof-muhitning va sun’iy omillar ta’sirida o’zgarishini bashorat boshqa fanlar ham keng foydalanadi. 3 . Amaliy geograftyaning ahamiyati Hozirgi paytda tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro ta’sirning tobora jiddiylashuvi va buning natijasida kelib chiqayotgan tabiiy, ekologik oqibatlar tabiatning qashshoqlashishiga sabab bo’lmoqda. Jamiyat ishlab chiqarish kuchlarini keng miqyosida taraqqiy ettirish orqali tabiiy muhitga ta’sir etar ekan, uning o’zi ham aks ta’sirga uchramoqda. Chunki insonning tabiatga ta’siri ko’p hollarda tabiat qonunlarini 1 rasm. Suv omdori Iqtisodiy usul (yondashuv). Bu usulda aniq matematik-statistik hisoblashlar orqali tabiiy sharoitga, tabiiy resurslarga, aholi va xo’jalik korxonalariga baho beriladi hamda ularning o’zgarishi bashorat qilinadi. Masalan, aholi sonining o’sishi yoki kamayishi va h.k. Amaliy geografiya muhandislik geologiyasi, muhandislik geografiyasi, amaliy landshaftshunoslik fanlariga yaqin turadi, ularning tajriba va ilmiy yutuqlaridan foydalanadi. Shu bilan birgalikda, bu fan tomonidan ishlab chiqilgan ilmiy usullardan tabiatni muhofaza qilishda, atrof-muhitning va sun’iy omillar ta’sirida o’zgarishini bashorat boshqa fanlar ham keng foydalanadi. 3 . Amaliy geograftyaning ahamiyati Hozirgi paytda tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro ta’sirning tobora jiddiylashuvi va buning natijasida kelib chiqayotgan tabiiy, ekologik oqibatlar tabiatning qashshoqlashishiga sabab bo’lmoqda. Jamiyat ishlab chiqarish kuchlarini keng miqyosida taraqqiy ettirish orqali tabiiy muhitga ta’sir etar ekan, uning o’zi ham aks ta’sirga uchramoqda. Chunki insonning tabiatga ta’siri ko’p hollarda tabiat qonunlarini Kapcha (kobra) ilon Bo’z echkemar Qoralaylak Tasqara Buxoro qo’yi (Buxorobug’usi ) Kapcha (kobra) ilon Bo’z echkemar Qoralaylak Tasqara Buxoro qo’yi (Buxorobug’usi ) Qo’ng’ir ayiq Gepard Dasht mushugi Ilviris Qo’ng’ir ayiq Gepard Dasht mushugi Ilviris Olako’zan 2 – rasm. O’zdekiston Qizilkitodiga kiritilgan noyod hayvonlar hisobga olmasdan amalga oshirilmoqda. Bunday ko’ngilsiz hodisalarning oldini olish va tabiat mahsuldorligini muntazam ko’paytirib borish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biriga aylanib bormoqda. Mazkur muammoning yechimida boshqa fanlar qatori geografiya ham faol ishtirok etmoqda va o’zining munosib hissasini qo’shmoqda. Amaliy geografiya fani bugungi kunda insoniyat uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan tabiiy va ijtimoiy muhitning o’zgarishi va uni yaxshilashning umumsayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy muammolari bilan shug;ullanadi. Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi tobora murakkablashib borayotgan va ayrim hududlarda xavfli ekologik holatlar vujudga kelayotgan bir vaziyatda tabiiy muhitni sof holda saqlab qolish muammosi alohida ahamiyat kasb etmoqda. Mazkur muammoni yechishda amaliy geografik tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega. Hozirgi paytda amaliy geografiyaning ilmiy yutuqlaridan inson uchun qulay ekologik sharoitlar yaratishda keng foydalanilmoqda. Natijada “ozon “tuynugi”ning maydoni qisqarib bormoqda, yo’qolib ketish arafasida turgan ko’plab o’simlik va hayvonlar saqlab qolinmoqda. Sanoatning rivojlanishi natijasida buzilgan va ifloslangan landshaftlarni qayta tiklashning ilmiy asoslari ishlab chiqilmoqda. Amaliy geografiya tabiiy resurslardan foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, tabiat va jamiyatning o’zaro ta’sirini yaxshilash, tabiiy ofatlarning oldini olish, hududlarning rivojlanishini bashoratlash, yirik loyihalarni ekspertiza qilishning geografik-ekologik asoalab berish muammolarini hal etmoqda. Bu esa amaliy geografiya fanining yirik davlatlar va dunyo ahamiyatiga ega bo’lgan muammolarni yechishdagi ishtiroki ortib borishiga sabab bo’lmoqda. Bilimingizni sinab ko’ring: 1. Amaliy geografiya nima bilan shug’ullanadi? 2. Amaliy geografiyaning maqsadi nimalardan iborat? 3. Geografiya qanday tarmoqlarga bo’linadi? 4. Amaliy geografiyaning ahamiyati nimalardan iborat? Olako’zan 2 – rasm. O’zdekiston Qizilkitodiga kiritilgan noyod hayvonlar hisobga olmasdan amalga oshirilmoqda. Bunday ko’ngilsiz hodisalarning oldini olish va tabiat mahsuldorligini muntazam ko’paytirib borish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biriga aylanib bormoqda. Mazkur muammoning yechimida boshqa fanlar qatori geografiya ham faol ishtirok etmoqda va o’zining munosib hissasini qo’shmoqda. Amaliy geografiya fani bugungi kunda insoniyat uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan tabiiy va ijtimoiy muhitning o’zgarishi va uni yaxshilashning umumsayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy muammolari bilan shug;ullanadi. Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi tobora murakkablashib borayotgan va ayrim hududlarda xavfli ekologik holatlar vujudga kelayotgan bir vaziyatda tabiiy muhitni sof holda saqlab qolish muammosi alohida ahamiyat kasb etmoqda. Mazkur muammoni yechishda amaliy geografik tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega. Hozirgi paytda amaliy geografiyaning ilmiy yutuqlaridan inson uchun qulay ekologik sharoitlar yaratishda keng foydalanilmoqda. Natijada “ozon “tuynugi”ning maydoni qisqarib bormoqda, yo’qolib ketish arafasida turgan ko’plab o’simlik va hayvonlar saqlab qolinmoqda. Sanoatning rivojlanishi natijasida buzilgan va ifloslangan landshaftlarni qayta tiklashning ilmiy asoslari ishlab chiqilmoqda. Amaliy geografiya tabiiy resurslardan foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, tabiat va jamiyatning o’zaro ta’sirini yaxshilash, tabiiy ofatlarning oldini olish, hududlarning rivojlanishini bashoratlash, yirik loyihalarni ekspertiza qilishning geografik-ekologik asoalab berish muammolarini hal etmoqda. Bu esa amaliy geografiya fanining yirik davlatlar va dunyo ahamiyatiga ega bo’lgan muammolarni yechishdagi ishtiroki ortib borishiga sabab bo’lmoqda. Bilimingizni sinab ko’ring: 1. Amaliy geografiya nima bilan shug’ullanadi? 2. Amaliy geografiyaning maqsadi nimalardan iborat? 3. Geografiya qanday tarmoqlarga bo’linadi? 4. Amaliy geografiyaning ahamiyati nimalardan iborat? 5. Hozirgi paytda amaliy geografiyaning ilmiy yutuqlaridan qanday muammolarni yechishda foydalanilmoqda? Eslab qoling! Geografiya Yer yuzasining tabiati, aholisi va uning xo’jalik faoliyatini o’rganadi. Amaliy geografiya tabiiy va ijtimoiy muhitning o’zgarishini baholash va bashorat qilish bilan shug’ullanadi. 5. Hozirgi paytda amaliy geografiyaning ilmiy yutuqlaridan qanday muammolarni yechishda foydalanilmoqda? Eslab qoling! Geografiya Yer yuzasining tabiati, aholisi va uning xo’jalik faoliyatini o’rganadi. Amaliy geografiya tabiiy va ijtimoiy muhitning o’zgarishini baholash va bashorat qilish bilan shug’ullanadi.