Amfibiyalarni sistematikasi. Sinfning umumiy biologik va morfologik tavsifi. Sinfning sistematikasi: oyoqsizlar turkumi, dumli va dumsiz amfibiyalar. Amfibiyalarni ekologiyasi. R E J A 1. Amfibiyalarni sistematikasi. Sinfning umumiy biologik va morfologik tavsifi. 2. Sinfning sistematikasi: oyoqsizlar turkumi, dumli va dumsiz amfibiyalar. 3. Amfibiyalarni ekologiyasi. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarni o’rganish umurtqali hayvonlar evolutsiyasi, ayniqsa uiarning suvdan quruqlik muhitiga o’tishini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Suvda hamda quruqlikda yashovchilaming qadimgi ajdodlari baliqqa, xususan panjaqanotlilarga o’xshagan bo’lishi kerak. Suv muhitidan quruqlikka o’tishi yangi moslanish belgilarini paydo bo’lishiga olib kelgan. Shu tarzda juft suzgichlar o’rniga besh barmoqli oyoqlar paydo bo’lgan; jabra bilan nafas olish o’pka bilan nafas olishga almashingan va boshqa chuqur o’zgarishlar yuz bergan. Eng qadimgi suvda hamda quruqlikda yashovchilar stegosefallar (sovutboshlilar) devon davrida paydo bo’lgan. Bu hayvonlar asosan suvda yashagan, ba’zan quruqlikka ham chiqqan bo’lishi mumkin. Ularda yon chiziqlarning bo’lishi buning isbotidir, stegosefallar juda yirikligi, bosh qutisini yopib turuvchi qalqoni bo’lishi bifan hozirgi suvda hamda quruqlikda yashovchilardan farq qilgan. Ayrim stegosefallarning bosh qutisi 1 m ga yetgan. Stegosefallardan hozirgi suvda hamda quruqlikda yashovchilar kelib chiqqan. Ahamiyati: Hozir Yeryuzida suvda hamda quruqlikda yashovchilarning 2600 ga yaqin turi ma’lum. Ko’pchilik turlari qishloq xo’jaligi zararkunandalari, parazit va kasallik tarqatuvchi hasharotlarni qirib katta foyda keltiradi. Bir qancha turlaridan Iaboratoriya hayvonlari sifatida ilmiy tadqiqot ishlarida foydalaniladi. Bir qator suvda hamda quaiqlikda yashovchilar (asosan, baqalar) ayrim mamiakatlarda oziq- ovqat sifatida ishiatiladi. Hozirgi suvda hamda quruqlikda yashovchilar dumlilar, dumsizlar va oyoqsizlar turkumiga ajratiladi. Dumlilar turkumi: Dumlilar suvda hamda quruqlikda yashovchilar-ning eng qadimgi guruhi bo’lib, 350 ga yaqin turi ma’lum. Ularga salamandmlar, tritonlar, proteylar, sirenlar kiradi. Dumlilar tuzilishi va hayot kechirishi, tashqi ko’rinishi bilan baliqlarga o’xshab ketadi. Ular hayotining ko’p qismini suvda o’tkazadi; o’pkasi sodda tuzilgan; ayrim turlarida jabralari saqlanib qolgan (proteylar, sirenlar). Proteylar g’or suvlarida yashaydi; ko’zlari reduksiyaga uchragan. Sirenlarning orqa oyoqlari bo’lmaydi. Dumlilar ikkilamchi marta suvda yashashga o’tgan hayvonlar hisoblanadi. Ehtimol, dumlilarning qadimgi ajdodlari sudralib yuruvchilar bilan raqobatda sayoz suv havzalarini tark etmasdan lichinkalik davrida yashab qolgan bo’lishi kerak. Hayvonlarda voyaga yetish davri bo’lmasdan, lichinka davrida voyaga yetish neoteniya deyiladi. Bu hodisa boshqa guruhga mansub hayvonlar orasida ham ma’lum. Yapon salamandrasining uzunligi 1,5 metrga yetadi. Dumlilar O’rta Osiyo faunasida uchramaydi. Ayrim dumlilar akvariumda boqiladi. Oyoqsizlar turkumi: Gavdasi chuvalchangsimon shaklda bo’lib, Janu-biy va Markaziy Amerika, Afrika va Janubiy Osiyoning o’ta nam tropik mintaqalari tuprog’ida yashaydi. 170 ga yaqin turi ma’lum. Tuproqda yashashi tufayli tanasi juda o’zgargan; oyoqlari reduksiyaga uchragan; boshi konussimon shaklga ega bo’lgan. Tropik iqlimda tarqalgan chervagalaring tashqi ko’rinishi yomg’ir chuvalchangiga o’xshaydi, ko’ztari ten ostidaboiadi. Urug’lanishi ichki. Dumsizlar turkumi: Dumsizlarga baqalar va qurbaqalar kiradi. Uiarning gavdasi kalta, keng va yassilashgan bo4lib, voyaga yetgan davrida dumi bo’lmaydi. Orqa oyoqlari oldingisiga nisbatan uzun va baquvvat bo’ladi. Shuning uchun ular sakrab harakatlanadi. Tuxumlari suvda urug’lanadi. 3500 ga yaqin turi bor. Bizning mamlakatimizda 2 turi: ko’l baqqsi va yashil qurbaqa uchraydi. Baqa va qurbaqaning tashqi ko’rinishi o’xshash bo’lishiga qaramasdan, bin ikkinchisidan katta farq qiladi. Baqaning terisi silliq, shilimshiq modda bilan qoplangan, orqa oyoqlari oldingisiga nisbatan kuchli rivojlangan (uzun); yerda sakrab harakatlanadi; og’iz bo’shlig’ida mayda tishlaribo’ladi. Baqalar suv bo’yidan uzoqqa ketmaydi; kunduz kunlari va kechqurun faol hayot kechirishadi. Ular tuxumlarini suvga to’p qilib qo’yadi. Tuxumlar suv yuzasida qalqib yuradi. Bahorda ko’payish davrida erkak baqalar vaqillagan ovoz chiqarib sayraydi. Baqalar haqiqiy baqalar oilasiga kiradi. Qurbaqalarning terisi birmuncha quruq va dag’alroq sirti qisman muguzlashgan. Orqa oyoqlari baqalarnikiga nisbatan kaltaroqbo’lganidan yerda qisqa-qisqa sakrab yoki qadamlab yuradi. Qurbaqalarning og’iz bo’shlig’ida tishlari bo’lmaydi. Ular qurg’oqchilikka baqalarga nisbatan chidamli. Qurbaqalar suv havzalari bilan nisbatan kam bog’langan bo’lganidan dasht va sahrolarda ham uchraydi. Ular kechasi faol hayot kechiradi, kunduz kunlari nam va salqin joylarga yashirinib oladi. Tuxumlarini oqmaydigan suvlarga marjon shodasiga o’xshash tizim qilib qo’yadi. Yoz kunlari kechqurun va kechasi uiarning cho’ziq qurillagan ovozini deyarli hamma joyda eshitish mumkin. Yashil qurbaqa terisida sassiq hidli modda ishlab chiqaradigan bezlar bo’iadi. Havf tug’ilganida qurbaqa ana shu bezlaridan sassiq hidli modda chiqaradi. Shuning uchun yirtqich hayvonlar qurbaqaga tegmaydi. Yashil qurbaqa va oddiy qurbaqa qurbaqalar oilasiga kiradi. Dumsizlar turkumi vakillari, ayniqsa qurbaqalar ekinlarga zarar yetkazadigan qo’ng’izlar, shiliqqurtlarni qirib qishloq xo’jaligiga katta foyda keltiradi.Bundan tashqari ulardan laboratoriya hayvonlari sifatida ilmiy tadqiqotlarda foydalaniladi. Ayrim mamlakatlarda (Fransiya, Filippin) baqa go’shtidan tansiq taom tayyorlanadi. O’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun test savollari. 1. Baqaning nafas olish jarayonida tomog’i pastga tortilganda ... . 1.og’iz bo’shlig’ida bosim oshadi 2.og’z bo’shlig’da bosim kamayadi 3.havo burun teshigi orqali o’pkaga o’tadi 4.havo og’iz bo’shlig’i orqali o’pkaga o’tadi 5. havo o’pkadan kapillyarlarorqali qonga o’tadi 6. qondagi karbanat angidrid gazi havoga chiqariladi 7.qondan kislarod havoga chiqariladi a) 2, 3, 4, 5, 6 b) 1, 3, 4, 5, 6 c) 2, 3, 4, 5, 7 d) 1, 3, 4, 5, 6 2. Baqa ko’zini nechta qovoq himoya qiladi? a) 1 ta b) qovog’i bo’lmaydi c) 2 ta d) 3 ta 3. Qaysi hayvonning urug’langan tuxumi tiniq, yopishqoq, shilimshiq modda hosil qiladi? a) osyotr b) ugor c) lansetnik d) baqa 4. Qaysi hayvonlarning kloakasi bo’lmaydi? a) qurbaqa b) itbaliq c) kvashka d) salamandra 5. Quyidagi hayvonlarning eshitish a’zolari qanday qismlardan iborat? 1. baliq 2. baqa 3. it. a. ichki va o’rta quloq b. ichki quloq v. tashqi, o’rta va ichki quloq. a) 1-a 2-b 3-b b) 1-v 2-b 3-a c) 1-b 2-a 3-b d) 1-b 2-v 3-b Glossariy 1. Stegosefallar (sovutboshlilar) -Eng qadimgi suvda hamda quruqlikda yashovchilar devon davrida paydo bo’lgan hayvon. 2. Dumli amfibiyalar (Caudata Urodela) — amfibiyalar sinfining bir turkumi. D.a. Shim. yarim sharning oʻrta mintaqasida, bir nechta turi Jan. Amerikada tarqalgan. Hammasi boʻlib 150 ga yaqin turi bor. Ularning tashqi koʻrinishi kaltakesakka oʻxshaydi. 3. Dumsiz amfibiyalar (Salientia, Ecaudata, Anura) — amfibiyalar sin-fining bir turkumi. 2500 turi maʼlum. Keng tarqalgan, amfibiyalarning eng yuqori tuzilgan guruhi. Tuzilishi baqaga oʻxshaydi. Tanasi kalta, yapaloq va keng; dumsiz. 4. Neoteniya – shuning bilan birga dumli amfibiyalarda metomorfoz prostessi yashash sharoitining xususiyatlari o’zgarishi munosabati bilan bir qancha vaqt to’xtab turishi va butunlay bo’lmasligi ham mumkin. Bu hodisa neoteniya, ya’ni lichinkani urchishi deyiladi. 5. Yer kavlovchi amfibiyalar – bularning vakillari 6 oilada uchraydi. Chesnoinistalar oilasining deyarli hamma turi er kavlab yashaydi. Erni orqa oyoqlari bilan kavlaydi. Orqa oyoqning birinchi barmoida o’rkit uchli shox (qadoq)lar hosil bo’ladi, bu shox “Chesnoinista” da kurak shaklida bo’ladi. Sakray olmaydi. Oyoqlar qisqargan.