AN’ANAVIY VA INNOVATSION TA’LIMNING QIYOSIY TAHLILI. Reja: 1. Ta’lim jarayonida innovatsion dunyoqarashni rivojlantirish. 2. Innovatsion pedagogika tushunchasi. 3. Innovatsion ta’limning qirralari. Ta’lim jarayonida innovatsion dunyoqarashni rivojlantirish. «Innovatsion faoliyat bu yangi ijtimoiy talablar bilan an'anaviy me'yorIarning mos kelmasligi yoxud amaliyotning yangi shakllanayotgan me'yorining mavjud me'yor bilan to‘qnashuvi natijasida vujudga kelgan, majmuali muammolarni yechishga qaratilgan faol iyatd in), - deb ta'kidlaydi VI. Slobadchikov. Innovatsion faoliyat amaliy nazariyaning muhim qismi bo‘lib, ijtimoiy- madaniy obyekt sifatIarini yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy subyektlarning harakat tizimidir, u ma'lum doiradagi muammolarni yechish qobiliyatigina emas, balki har qanday vaziyatdagi muammolarni yechish uchun motivatsion tayyorgarlikka ega bo‘lishdir. O‘qituvchi innovatsion faoliyatining markaziy masalasi o‘quv jarayonini samarali tashkil etishdan iborat. O‘tgan asrning 70-yillari oxirlarida A.M. Arseneva, K.N. Volkov, M.N. Skatkin va o‘zbekistonlik pedagog-olimlardan bir guruhi pedagogika fani va amaliyotida muvaffaqiyatga erishish muammosini hal qilish borasida samarali g‘oyalarni ilgari surdilar va ta’lim samaradorligini ta'minlashda o‘qituvchining ta’lim jarayoniga yangiliklarni kiritishga tayyorgarlik darajasi asosiy o‘rin egallashini asoslab berdilar. Shunga ko‘ra «Innovatsion o‘zgarishlarni sezish, anglash har qanday o‘qituvchiga xos bo‘lavermaydi, - deb yozadi U.NishonaIiyev, - bu yerda eng asosiysi o‘qituvchining o‘zi yangilikni sezishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lishidir. Innovatsion faoliyat - bu ilmiy izlanishlar, ishlanmalar yaratish, tajriba- sinov ishlari olib borish yoki boshqa fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi texnologik jarayon yoki yangi takomillashtirilgan mahsulot yaratish bo‘lib, uning progmatik xususiyati shundaki, u g‘oyalar maydonida ham va alohida bir subyektning harakat maydonida ham amalga oshirilmaydi, balki bu faoliyatni amalga oshirish tajribasi kishilar hayotida hammabop bo‘ladigan holdagina haqiqiy innovatsion hisoblanadi. Innovatsion faoliyatning asl mazmuni amalda yangi texnologiyaning shaklIanishi bo‘lib, uning natijasi innovatsiya sifatida yuzaga kelgan ixtironi loyihaga, loyihani texnologiyaga aylantirishga yo‘naltirilgan faoliyatdir. O‘qituvchi innovatsion faoliyatni tashkil etib, uning shakllanish bosqichlarini quyidagicha belgilashi mumkin: Birinchi bosqich - tayyor metodik tavsiyanomalar aniq qilib ko‘chiriladi. Ikkinchi bosqich - mavjud tizimga ayrim yangi moslama (modifikatsiya)lar. metodlar kiritiladi. Uchinchi bosqich - yangi g‘oyani amalga oshirish mazmuni, metodlari va shakli to‘la ishlab chiqiladi. To‘rtinchi bosqich - o‘qituvchi o‘qitish va tarbiyalashning o‘z konsepsiyasini va metodikasini ishlab chiqadi. O‘qituvchilarni innovatsion faoliyatga tayyorlashda jamoadagi psixologik muhitni, jamoa a’zolarining qanchalik darajada dunyo ta’lim bozoridagi yangiliklardan xabardor ekanligini hisobga olish zarur. Pedagogika - ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi ilmiy bilimlar tizimi: obyektivlik, maqsadga muvofiqlik, mustahkamlik, bir-biriga zid bo‘lmaslik uning asosiy xarakteristikalaridir. Insonning shakllanganligi, rivojlanganligi va tarbiyasi haqidagi bilim, uning yuksak darajasi, talabga muvofiqligi obyektivlikning yagona talabidir. O‘sib kelayotgan avlod tarbiyasijudajiddiy jarayon bo‘lib, uni o‘tkinchi narsalarga bog‘liq qilib qo‘yish mumkin emas. Chunki uni tashkil etuvchi qoidalar inson tabiati va uning rivojlanishi haqidagi obyektiv ma'lumotlarga ziddir. Mustahkam, kuchli, ta'sirchan tarbiya tizimini faqatgina pedagogika fanida o‘rnatilgan obyektiv asoslar va amaliyotda tasdiqlangan qoidalar yordamida rivojlantirish mumkin. Bu, albatta. innovatsion pedagogika hamda gumanistik (insonparvarlik) pedagogikalar bilan bog‘- liqdir. Insonparvarlik lotincha «hunmanus» so‘zidan olingan bo‘lib, «insoniy» degan ma'noni anglatadi. Insonparvarlik - inson qadriyatlari. erkinliklari, baxtga bo‘lgan huquqini, qobiliyatlarini rivojlanishi va namoyon bo‘lishini tan oladigan qarashlar tizimi. Gumanistik 56 pedagogika, ko‘pincha, fanda innovatsiya deb ataladi. Bunga o‘quvtarbiyaviy ta'sir etish natijalari va tizimning ichki qayta tashkil etilishi evaziga erishiladi. Gumanizm - insonning ma'naviy boyligi va yagona konsepsiyasidir. Bu konsepsiyaning asosiy maqsadi shaxs qadrqimmatini himoya qilish. uning ijodiy erkinligini rivojlantirish, o‘z qobiliyatini namoyon etishdan iborat. Insonparvarlik pedagogikasi o‘z navbatida shaxsga qaratilgan. Uning belgilari: - ma'lumotlarni egallab olish va ma'lum doiradagi mahorat va ko‘nikmalarni yuzaga keltirish hamda ularning psixik, jismoniy, intellektual (aqliy) rivojlanishiga diqqatning qaratilishi; - ijodiy, erkin, mustaqil fikrlovchi barkamol shaxsni shakllantirish uchun har qanday hayotiy va o‘quv vaziyatlarda asosli qarorni tanlab qabul qila oladigan insonparvar fuqaroni yetishtirish; - o‘quv-tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli qayta yo‘naltirishga erishish uchun kerakli tashkiliy shart-sharoitlar bilan ta'minlash. O‘quvtarbiya jarayonini insonparvarlashtirishda avtoritar (ko‘r- ko‘rona)likdan voz kechib, o‘quvchi va pedagog o‘rtasida haqiqiy insoniy munosabatlar o‘rnatish, shuningdek, shaxs tarbiyasiga qaratilgan pedagogikani tushunishdan iborat. Insonparvarlik tarbiyasining maqsadi har bir tarbiyalanuvchining munosabatlarini, o‘zlashtirish faoliyatini to‘la namoyon etib, haqiqiy mustaqil, izlanuvchan, erkin shaxs qilib yetishtirishdan iborat. Tarbiya jarayonining insonparvarlik darajasi, shu jarayonda shaxs o‘zini namoyon eta olishi, o‘zidagi hamma tabiiy imkoniyatlarini ochib berishi, uning qobiliyati, ijodiy faoliyatini keng yoritishi uchun shart-sharoitlar yaratib berish maqsadga muvofiqdir. Ta’limning o‘ziga xos tomoni, u tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida shaxsning shakllanishini o‘ziga birlashtirib, ana shu asoslar yordamida pedagogik jarayonni tuzadi, bu jarayon turli ta’lim-tarbiya konsepsiyalari, nazariyalari asosida loyihalashtiriladi va ta’lim tizimi muassasalarida tatbiq etiladi. Ta’lim tushunchasi, bu umumiy va yaxlit sifat mazmunining bog‘lanishidir. Gumanistik pedagogika maktabi o‘quvchining moslashuvini va unga qulay sharoit yaratishni talab qiladi. Insonparvarlik maktabi amaliy innovatsion faoliyatning aniq shakl va uslublarini ish lab chiqqan. Quyida ulardan ba'zilari keltirilgan: - o‘quv-tarbiya faoliyatini differensiallash; - o‘quv-ta’lim jarayonlarini har xii shaxs faoliyatiga qarab muvofiqlashtirish; - har bir tarbiyalanuvchi qobiliyati va qiziqishini rivojlantirish uchun kerakli sharoitIarni yaratib berish; - o‘quv-tarbiya faoliyatiga psixologik qulaylik yaratish; - o‘quvchiga va uning kuchi hamda imkoniyatlariga ishonish; - o‘quvchini qanday bo‘lsa shunday qabuI qilish; - ta’lim-tarbiya ishlari muvaffaqiyatini ta'minlash; - maktabning maqsadli YO‘nalishini o‘zIashtirish; - har bir o‘quvchi rivojlanish darajasining asoslanishi; - o‘qituvchining shaxsiy ichki yo‘l-yo‘riqlariga qayta yo‘naltirish; - insonparvarlik ta’limini kuchaytirish. Innovatika muammolariga murojaat etish va ularni muhim zamonaviy ilmiy yo'nalishlarga qo'shish jamiyatda innovatsion jarayonlar harakatining o'sib borayotganini tushunish natijasida vujudga keldi. Bizning adabiyotIarimizda innovatsiya muammolari ko'p vaqtgacha iqtisodiy tadqiqotIar tizimida o'rganib kelingan. Ammo vaqt o'tishi bilan jamiyat hayoti faoliyatining hamma sohalarida innovatsion o'zgarishlar asosida sifat xususiyatlarini baholash muammosi yuzaga keldi. Ammo bu o'zgarishlarni faqatgina iqtisodiy nazariyalar bilan aniqlab bo'lmaydi. Innovatsion jarayonlarni o'rganish uchun boshqa yo'lIar zarur, unda innovatsiya tahlili faqat fan va texnikada erishilgan zamonaviy yutuqlardan foydalanishnigina o'z ichiga olmay, balki boshqarish sohalarida, ta'lim sohalarida, huquq va boshqa sohalarda ham keng joriy etilmoqda. Innovatsion pedagogik muammolar yechimini izlash ta'lim sohasida innovatsion jarayonning xususiyati, mazmuni, tarkibini tasniflash va tekshirish natijalarini tahlil qilish bilan amalga oshiriladi. «Innovatsiya» tushunchasi birinchi marta AQSHda XX asrda madaniyatshunos olimlar tomonidan aniqlangan va paydo bo'lgan. Ularning fikricha, bir madaniyat elementlarini boshqasiga joriy qilish ma'nosini bildirgan. Uning bu ma'nosi etnografiyada hozirgacha saqlanib qolgan. Olimlar yangiliklar kiritish va tekshirishni uch bosqichga ajratadilar: Birinchi bosqich - yangiliklar muvaffaqiyatiga yordam beruvchi yoki to'sqinlik qiluvchi omillarni o'rganish va turli xii yangiliklarni tahlil qilish. Ikkinchi bosqich - yangilik kiritish jarayonini bir soha muhitidan ikkinchi soha muhitiga olib o'tish mexanizmini hisobga olish bilan birgalikda o'rganish. Uchinchi bosqichda yangilik yaratuvchining diqqati turli xii innovatsion vaziyatlarni tahlil qilish, tavakkalchilikni baholash metodlarini ish lab chiqish, yangiliklarni kiritish sohasida tavsiyalar ishlab chiqish. Pedagogik innovatsion jarayonlarni G'arb mamlakatlarida 50-yillar oxirlaridan boshlab, bizning mamlakatimizda esa so'nggi o'n yilliklar ichida olimlar maxsus fan sifatida o'rgana boshladilar. lahon pedagogik jamoatchiligining qiziqishi maxsus innovatsion xizmat. nashriyot faoliyati, jurnaUar va informatsion maqolalar ko'rinishida paydo bo'la boshladi. Xususan, bu to'g'risida YUNESKO qoshida Ta'limni rivojlantirish Osiyo pedagogik innovatsiyalar markazi mavjud bo'lib, dunyoning turli mamlakatlardagi pedagogik yangiliklarni umumlashtirib, ta'lim masalalari bo'yicha xalqaro byuro bilan birgalikda pedagogik jamoatchilik maxsus nashrlar ular to'g'risida ma'lumotlar tarqatadi. Olimlar innovatsion jarayonlarning tuzilishini o'rganib, yangilik kiritishning «hayotiy davri» deb alohida tushuntirib o'tganlar. Bu jarayon yangilikni yaratish va ijro etishni ta'minlovchi faoliyatlarni turlarga ajratuvchi bosqichlarga bo'linadi. Hozirgi davrga kelib, ilmiy adabiyotlarda quyidagi innovatsion jarayonni bosqichlarga ajratish mumkin: 1. Yangi g'oyaning paydo bo'lishi yoki yangilikning yuzaga kelishi bosqichi, uni shartli ravishda fundamental va amaliy-ilmiy tekshirishlar (yoki birdan paydo bo'ladigan) natijalaridan kelib chiqadigan yangilik bosqichi deb ataydilar. 2. Kashf et ish bosqichi, ya'ni moddiy yoki ma'naviy namuna ko'rinishidagi yangilik yaratish. 3. Yaratilgan yangilikning amalda qo'lIanishi uni qo'shimcha ishlab Itnikammallashtirish orqali amalga oshiriladi. Bu bosqich yangilik kiriHsh orqali yuqori samaradorlikka erishish bilan yakunlanadi. 4. Faqatgina yangilikni qabul qilish sharti bilan amalga oshrish. 5. Yangilikning tarqalishi, uning yangi sohalarga keng tatbiq etishni amalga oshirish. 6. Yangilikning biror soh ad a hukmron bo'lishi, bunda, xususan. yangilik o'z yangiligini yo'qotib, yangilik sifatida mavjud bo'lmay qoladi. 7. Yangilik qo'lIanilishining doirasi qisqarib. uning yangi mahsuldorligi bilan almashadi. Yuqorida keltirilgan innovatsion jarayonlar bir-birini ketma-ket almashtirib, muntazam rivojlanib, soddalashtirilgan tizim asosida ifodalaydi. Innovatsion jarayon bu bosqichda ketma-ketlikka va o'zaro bog'liqlikka rioya qilishi shart emas. Yangilik kiritish, yangilik yara tish va tarqatish maqsadga muvofiq jarayon sifatida inson talab va ehtiyojlarini yangi vositalar bilan qondirishdan iborat bo'lib, bu uning samaradorligini, muntazamligini va hayotiyligini ta'minlovchi uslub va tizimlarni ma'lum sifat o'zgarishiga olib keladi. Innovatsion jarayon eskirib qolgan qoida va vaziyatlarni qayta ko'rib chiqish va sifatli holatga o'tish bilan bog'liq bo'ladi. Yangilik kiritish ichki yo'nalishga ega bo'lib, u yangilik g'oyasi (fikri) tug'ilishidan to uning foydalanila boshlanishigacha bo'lgan harakatlarni rivojlantirish hamda innovatsion jarayon ishtirokchilari o'rtasidagi munosabatni to'g'ri ifodalaydi. Shu tariqa yangilik kiritish yuksak tizim bo'lib, ichki mantiq kabi vaqt davomida qonuniy rivojlanishi uning atrof-muhit bilan o'zaro bog'- liqligini ifodalaydi. lnnovatsion jarayon tuzilishi yangilikning bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o'tib borishi bilan o'zgarib boradi. Shu bilan birga, yangilikning xususiyatlari uning natijalari va yakuniy samarasiga bog'liq bo'ladi. Yangilikning yakunlanganligi yoki uning imkoniyatlari muayyan maqsadning amalga oshirilish darajasida innovatsion jarayonning hamma bosqichlari muvaffaqiyatli bo'lishiga bog'liqdir. Innovatsion pedagogika tushunchasi. Innovatsion pedagogika - hozirgi davrda norasmiy fan sifatida ma'lum bo'lgan, biroq kun sayin butun jahon soha mutaxassislarining e'tiboriga tushib, jadal rivojlanib borayotgan bilimlar tizimidir. Hozirgi davrda ta'lim sohasiga yangi yo'nalishga ega bo·lgan innovatsion pedagogika fani kirib ke!di. Innovatsion pedagogika atamasi G'arbiy Yevropa va AQSHda 1960-yillarda paydo bo'Jdi. Innovatsion pedagogika va innovatsion faoliyat haqida O.N.Gonobolin, V.A.Slastenin, N.Y. Kuzmina, A.I.Hervanov va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar. lnnovatsion pedagogika nazariy va amaliy muammolarni ha! etish uchun asos qilib olingan. Amerikalik innovatsiyachi E.Rodjers tomonidan yangilik kiritishning ijtimoiy-psixologik juhatlari ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining tasnifi, ularning yangilikka bo'lgan munosabati va boshqalarni ko'rsatgan. Ta'lim sohasida innovatsion pedagogika shakllanib, rivojlanib bormoqda. Mazkur yangi fan haqida olimlar tomonidan jiddiy fikrlar bildirilmoqda. Bu fanning asosiy vazifasi hukmron bo'lib turgan butun o'quv-tarbiya tizimi nazariyasini innovatsiya asosida qayta tashkil etib o'zlashtirishdir. Innovatorlar fikriga asosan odatiy mumtoz pedagogik nazariyalar eskirib qolgan. yangi sharoitda hozirgi avlodni bu eskirib qolgan yo'l bilan tarbiyalash mumkin emas. Pedagogika bilimlar tizimidir. Obyektivlik, maqsadga muvofiqlik, mustahkamlik, birbiriga zid bo'lmaslik uning asosini tashkil etadi. Pedagogik tizimini loyihalashtirishda har qanday ilmiy nazariya kabi tizimni tashkil etuvchi tamoyillar birlashtiradi. Obyektiv nazariyaning asosiy tamoyillari faqatgina ilmiy prinsip bo'lishi shart, ammo g'oyaviy bo'lmasligi lozim. Insonning aqliy rivojlanishi va tarbiyasi haqidagi bilim darajasining talabga muvofiqligi - obyektivlikning yagona talabidir. M.I.Potashnik innovatsiya jarayonining quyidagi tuzilmasini ko'rsatadi: Faoliyat tuzilmasi - motiv-maqsad-vazifa-mazmun-shakl-metodlar - metodik komponentlar yig'indisi. Subyektiv tuzilma - innovatsion faoliyat subyektlarining xalqaro, mintaqaviy, tuman, shahar va boshqalar. Mazmun tuzilmasi - o'quv-tarbiyaviy ishlar, boshqaruvda yangilikning paydo bo'lishi, ishlab chiqilishi va o'zlashtirilishi. Tashkiliy tuzilma - tashxislash, oldindan ko'ra bilish. sof tashkiliy, amaliy, umumlashtiruvchi, tadbiq etuvchi. Innovatsiya jarayoni o'z ichiga tarkibiy tuzilmalarni va qonuniyatlarni qamrab olgan. Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsiyajarayonining kechishini 4 ta asosiy qonuniyati farqlanadi: 1. Pedagogik innovatsiya muhitining ayovsiz bir sharoitda emasligi qonuni. 2. Nihoyat amalga oshirish qonuni. 3. Komillashtirish qonuni. 4. Pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanish va qaytish qonuni. Nihoyat amalga oshirish qonuni yangilikning hayotiyligi bo'lib, erta yo kech, stixiyali yoki ongli ravishda amalga oshadi. Pedagogik innovatsiyaning davriyligi va qaytish qonuni bo'yicha yangilik yangi sharoitlarda qayta tiklanadi. Slastenin, Levina va boshqalar oliy maktab innovatsion jarayonlari negizida quyidagi yondashuvlar yotadi: l. Madaniyatshunoslik jihatidan (insonga bilishning ustuvor rivojlanishi) yondashuv. 2. Shaxsiy faoliyat jihatidan (ta'limdagi yangi texnologiyalar) yondashuv. 3. Ko'p suhbatli (dialogik) yondashuv, kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish. 4. Individual-ijodiy (o'qituvchi va talabalarning o'zaro munosabatlari) yondashuvi. Innovatsion faoliyatning subyekti - o'qituvchining shaxsiy imkoniyati hisoblanadi. Bunda pedagog shaxsining ijtimoiy, madaniy. intellektual va axloqiy imkoniyatlari yuksak ahamiyatga molik bo'ladi. Innovatsion pedagogik jarayonning mu him unsurlari shaxsning o'zo'zini boshqarishi va o'zini-o'zi safarbar qilishi hisoblanadi. Uning eng muhim Yo'nalishlaridan biri talabalarning bilish faoliyatini rivojlantirish bo'lib. u talabalarning o'quv ishlarini faollashtirish va kasbiy ixtisoslashuvining faollashuviga olib keladi. lnnovatsion faoliyatga aksiologik yondashuv inson tomonidan yaratilgan pedagogik qadriyatlarni anglatadi. Aksiologik yondashuv insonga oliy qadriyat va ijtimoiy taraqqiyotning birdan-bir maqsadi sifatida qaraydi. Ma'lum bo'lishicha, amaliyotda yo'l ko'rsatuvchi pedagogik nazariyamizning asosiy kamchiliklaridan biri bilim va ta'limning ustunligini qattiq bo'rttirib (kuchaytirib) yuborishdadir. Insonning ma'naviy tarbiyasida yodlab olish hajmi ko'payib borishi maktab hayotida odatiy hol bo'lib qoldi. Hozirgi tarbiya nazariyasi va u boshqarayotgan amaliyotning hamma belgilari bo'yicha inqiroz holatda ekani ko'rinib turibdi. Bu holatdan chiqish uchun bo'lgan har qanday harakat innovatsion deb hisoblanyapti va bu hold a ular o'z nomlariga mosdir. Innovatsion pedagogikani ko'pincha an'anaviy, muqobil pedagogika deb ataydilar. Bu fikrga qo'shilmaslik mumkin emas, he ch bo'hnaganda eng oddiy tushunchalar bo'yicha: sinf ham, o'qituvchi ham va dars mazmuni va darsliklar yo'qolib ketmaydi-ku. Agarda, pedagogik tizim saqlanib qolsa, unda faqat uni mukammallashtirish haqida gapirish mumkin. Pedagogik tizimni takomillashtirishning asosiy yo‘llari ikkita: intensiv va ekstensiv. Intensiv rivojlanish pedagogik tizimni ichki imkoniyatlar xisobiga, ekstensiv yo‘l esa qo‘shimcha kuchlar jalb etish – ya‟ni, vositalar, asbob-uskunalar, texnologiyalar xisobiga takomillashtirishni ko‘zda tutadi. Pedagogik texnologiyaning, intensiv rivojlanish imkoniyatlari tugagan deb hisoblanadi: maktabning mavjudligi ming yilliklar davomida hamma yo‘llarni sinab ko‘rib bo‘lgan, hozirgi pedagoglar nasibasi qaytarish, tarbiya mazmuni va vazifasini, mantiqiy chuqur esga olish, uning birlamchi asoslariga chuqur tushib borishdan iborat. Yana bir bor qaytarib aytamiz, agarda maktab hali o‘lmagan bo‘lsa agarda u yashayotgan, rivojlanayogan va bolalarni o‘qitayotgan bo‘lsa, bu faqatgina o‘zining konservativ tabiati hisobigadir. Ba’zi nazariyotchilar aytadilarki, juda yaqin vaqt ichida pedagogikada innovatsiya bir ma’noni – orqaga, o‘tmishga, o‘ylab va oqilona tarbiyalash, ma’naviy tarbiyalovchi, yangiliklarsiz va tirishishlarsiz tinch tizimga qaytishnigina bildiradi degan fikrni aytmoqdalar. G‘arb maktablari ekstensiv yo‘l bilan pedagogik mahsulotni yangi informatsion texnologiyalar, vaqtni turli xil o‘quv faoliyatlariga taqsimlash, sinfdagi differensatsiya va individuallashtirish hisobiga oshirish bilan rivojlanib bormoqda. Shu bilan pedagogik mahsulot sifati yaxshilanmoqdaki, bu savol aniqligicha qolmoqda: ko‘pchilik mustaqil ekspertlar bunga ishonchsizlik bildirmoqdalar. Bu holatdan chiqish yo‘li «O‘zaro bog‘liqlikdagi innovatsiya (yangiliklar)» deb ataluvchi, intensiv va ekstensiv yo‘llarni birlashtirishga imkon beruvchi pedagogik tizim rivojlanishi hisoblanadi. Bu pedagogikaning foydalanish imkoniyatlarini chuqur tekshirishni talab qiladi, bu esa ular turli ko‘rinishdagi turli harakterli va turli darajadagi pedagogik tizim tashkil etuvchilari uchrashgan nuqtada namoyon bo‘ladi. Bo‘sh joylarini yangi texnologiyalar bilan mustahkamlab, pedagogik tizimning umumiy samarasini yaxshilashga urinsa bo‘ladi. Bunday yondashishda innovatsiya o‘ylab topilgai «tashqi» chora bo‘lib ko‘rilmaydi, balki chuqur mazmunli talab va tizimni bilish, anglab etilgan qayta tuzish hisoblanadi. Agar shunday nuqtai nazar bilan innovatsion chaqiriqlarga qaralsa ularda deyarli yangi jihatlar yo‘qdek tuyuladi. Jumladan, eski muammolarni hal etish uchun yangi «retsept»lar ham yo‘q. Umuman olganda innovatsion g‘oyalarga insoniyat taraqiyoti jarayoni haqidagi yangi bilimlarga asoslangan, pedagogik muammolarni hal qilishga ilgari qo‘llanilmagan nazariy yondashuvlar, aniq amaliy texnologiyalardan olingan yuqori natijalarni kiritishga majburmiz. Pedagogika fanida berilgan g‘oyalarni ishlanganlik darajasining muvofiqlik jihatlari bo‘yicha umumiy va qisman innovatsion loyihalar miqdori, shuningdek, pedagogik amaliyotda ulardan foydalanishning tahliliy umumiy pedagogik innovatsiyalarga kiritish imkonini berdi. 1) Pedagogik fan tizimi va pedagogik amaliyotni, yangi bo‘lmagan biroq doimiy dolzarb va o‘zidan o‘quv-tarbiya jarayonini bitimlashtirishning umumiy g„oyalari va amaliy texnologiyalarini o‘ziga mujassam qilgan. 2) Insonparvarlik pedagogikasini barcha nazariy qoidalari va amaliy texnologiyalarining yig„indisi jamlangan. 3) Pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarish yangi g„oyaviy yondashuvga asoslangan. 4) Axborotlashtirish, ommaviy kommunikatsiyalashning yangi g„oyalari va vositalarini qo‘llashga asoslangan texnologiyalar innovatsion texnologiyalar hisoblanadi. Innovatsion ta’limning qirralari. Mavjud ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar ta'lim jarayoniga innovatsion yondashuvga kirib borishini taqozo etmoqda. O'qitish muammolari nafaqat pedagoglar, sotsiologlar, balki faylasuftar, psixologlarning ham diqqatini o'ziga qaratmoqda. «Innovatsiya» tushunchasi o'zining asosiy mazmun-mohiyatiga ko'ra yangiliklarni kiritish, ularni tarqatishni emas, balki bu faoliyat bilan bog'liq bo'lgan ta'limdagi faoliyat o'zgarishlarini, fikrlash yo'lIarini ham o'z ichiga oladi. Innovatsion ta'lim o'quvchini jamiyatda o'zgarishlarini qabul qila oladigan, ijodkor, ishbilarmon qilib tarbiyalaydi. Innovatsion ta'limning asosiy mohiyati quyidagilardan iborat: ta'limning ochiq istiqbol, qadriyatlarni baholay olish, yangi vaziyatlarga kirisha olish. Innovatsion ta'lim qirralari quyidagi jadvalda keitirilgan: Bu holat o'qituvchidan pedagogik faoliyatdagi innovatsion xUlqni talab etadi. VA. Slastenin va L.S. Podimovalarning ishlarida keltirilgan psixologik nazariyaga oid ma'lumotlarga ko'ra o'qituvchilarning innovatsion faoliyatiga xalaqit beruvchi quyidagi sabablar mavjud: 1. Pedagog tomonidan tanaffuslarning maqsadi tushuntirilmasligi. Noaniqlik va ikkifikrlilik o'qituvchida yangilikka nisbatan qo'rqinch hissini uyg'otadi. 2. Yangilikning kiritilishi va amalga oshirilishida pedagoglarning ishtirok etmasligi. 3. lamoada mavjud an'analarni hamda ishlash uslubining o'zgarishi. 4. Yangiliklarga sUbyektiv yondashuv. 5. Ish hajmining ortishi. Bu holatning bo'lish xavfi asosan tajriba rahbarining faoliyati oldindan rejalashtirilganligi. 6. Yangilikni olib kiruvchi nisbatan ishonchsizlik, hurmatning talab darajasida emasligi. Afsuski, o'qituvchilar asosan yangilik mazmuniga 83 emas, balki uning muallifiga e'tibor qaratishadi. Agar bu muallif jamoada hurmatga, e'tiborga ega bo'lmasa, bu o'zining salbiy ta'sirini kO'rsatadi. VA. Slastenin va L.S. Podimovalarning pedagogning kasbiy tayyorgarligi, uning qarashlarining innovatsion tizimi, yangiliklarni ular tomonidan tavsiya etilgan texnologik xarita quyidagi modellar yordamida aniqlashtirilgan: Kasbiy tayyorgarlikning I-bosqichida o'qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash: Ta'lim o'qituvchining innovatsion tayyorgarligi hilan bog'liq, ko'p darajali ta'lim agar OTM da shaxsga yo'naltirilgandagina o'z samarasini heradi. Afsuski, hozircha o'quv dasturlari faqatgina hilim, malaka va ko'nikmalarning hajmini ko'rsatib, o'ziga xos tinglovchilarning individual xususiyatlaridan qat'iy nazar o'zlashtirilishi majburiy bo'lgan o'ziga xos axborot tizimidan iborat bo'lmoqda. Ularning ko'pchiligida innovatsion faoliyatning asosini tashkil qiluvchi shaxsiy sifatlarini rivojlamirishga kam e'tibor qaratilgan. Shuning uchun ham mahoratni egallash uzoq yillarga (oliygohni bitirgandan so'ng) cho'ziladi va ko'pgina hollarda katta qiyinchiliklar, ko'p mehnat evaziga erishiladi. Bundan xulosa shuki, talabalarning qobiliyatlarini differensiatsiyalashga xizmat qiladigan, shaxsiy xususiyatlarini yuzaga chiqaradigan o'rganuvchi mu hit qanchalik erta yaratilsa, yangiliklarni kiritish jarayoni shunchalik tezlashadi va osonlashadi. Shaxsga yo'naltirilgan ta'limning tashkil etilishi o'quv dasturlarini ish lab chiqish imkoniyatini beradi. Oliy ta'lim muassasasi ta'limining turli bosqichlarida tayanch tayyorgarligiga nisbatan talablarning qo'yilishi turlicha tavsifianadi. Shaxs rivojlanishiga ta'sir etishiga ko'ra a'quv dasturining baholanishiga munosabat bildiradi. Psixologik-pedagogik fanlarda bo'lajak o'qituvchi-innovatorning shaxsiy sifatlari: tashabbuskorlik, mustaqillik, refiektivlik, natijaning yaxshilanishi, o'z imkoniyatlarini adekvat baholash, tanqidiy tahlil shakllanadi. Psixologik tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, OTM bitiruvchilari faqatgina bilim, ko'nikma va malakalari bilangina farq qilmaydilar. Bir xii ta'lim muassasalarini tugatgan bitiruvchilar turli kasbiy tayyorgarlikka ega bo'lib, bu holat ularning kasbiy o'sish darajalarini ham belgilaydi. Yaxshi o'zlashtirilmagan bilimlarni o'z ustida ishlab to'ldirish mum kin, lekin kasbiy ijodkorlikni tarbiyalash ancha qiyin kechishini qayd etish lozim. Buning uchun ta'limiy dasturlar talab etiladi. Agar bilim yetarli bo'lmasa, uni o'qib-o'rganish mum kin, biror kasbiy ijodkorlik haqida bunday ish qilish qiyin kechadi. Inson xulqida bunday sifatlarni shakllantirish uchun maxsus dasturlar asosida ularni modellashtirish va qabul qilishni amalga oshirish mumkin. Bizningcha, bu jarayonda unchalik qiyin bo'lmagan psixotreninglar, innovatsion o'yinlar, refieksiv amaliyotlar o'qitishning asosiy vositalari bo'lishi darkor. Ilmiy bilimlarni o'zlashtirish mobaynida yuqorida keliirilgan metodologik yondashuvlar xilma-xildir. Bunday holatlarning bo'lishi saralash, ta'minlash asosida amalga oshadi. Iabiyat, jamiyat qonuniyatlarini o'rganish metodologik yondashuvning xilma-xilligini aniqlaydi. Aytish lozimki, ilmiy metodologiyada hech bir yondashuv rad etilmaydi va hech biri asosiy o'ringa chiqmaydi. Ularning har biri yordamida umumiy tarzda obyektiv borliq qonuniyatlarini o'rganish mumkin. Savol va topshiriqlar l. «Innovatsiya» atamasini siz qanday tushunasiz? 2. Innovatsion o'quv jarayonini yo'lga qo'yishda nimalar talab qilinadi? 3. «Pedagogik tizim» va «yangilik kiritish» tushunchasini izohlang. 4. Gllmanistik pedagogikani innovatsion pedagogika deb atashning ma'nosini qanday tllshllnasiz? 5. «Innovatsion pedagogika» tllshunchasini izohlang. 6. Innovatsion pedagogika hukmron nazariya, nazariy va amaliy muammolarni hal etishning asoslari, deganda nimani tushunasiz?