Angliyada burjua inqilobi davridagi siyosiy mafkuralar. Buyuk Fransuz inqilobi g‘oyalari va undan keyingi davrdagi siyosiy mafkuralar REJA: 1. XIV Asrdan evropada renessans davri boshlanishi. 2. Gumanizm g’oyalarining shakllanishi Uyg’onish davri Evropada XIV asrning ikkinchi yarmidan to XVII asrning boshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda ko’pchilik Evropa mamlakatlarida feodal ishlab chiqarish munosabatlarining emirilishi va uning negizida asta-sekin kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining vujudga kelish jarayoni yuz bera boshladi. Bu shu davrgacha insoniyat tarixida yuz bergan eng buyuk ilgor to’ntarishlardan biri edi. Haqiqatan ham bu davrda hayotning hamma tarmog’ida muhim ilg’or, hatto aytish mumkinki, inqilobiy o’zgarishlar yuz berayotgan edi. Kapitalistik ishlab chiqarish usulining dastlabki kurtaklari Urta er dengazi atrofidagi ayrim shaharlarda XIV va XV asrlardayoq mavjud bo’lgan. Bu davrda, ayniqsa, Italiya eng taraqqiy etgan davlat bulgan. Bu erda boshqa davlatlarga nisbatan avvalroq keng savdo-sotiq, hunarmandchilik jadallik bilan rivojlangan. Shular tufayli Italiyada boshqa Evropa davlatlariga nisbatan shaharlar va shaharlarning hayoti tez sur’atlar bilan usgan. Italiyada XIV asrlardayoq dastlabki manufakturalar vujudga kelganki, ular hunarmandchilik sohasida oldinga tashlangan katta qadam edi. Savdo, sudxurlik, hunarmandchshshk manufakturalardan olingan foyda juda katta boylikni vujudga keltiradi. Natijada bank egalari, savdogarlar, sanoatchilardan iborat mavqeli tabaqa vujudga keldiki, ular Italiyaning Venetsiya, Genuya, Florensiya shaharlarida feodallar ustidan g’alaba qozonib, siyosiy hokimiyatni qo’lga oldilar. Shuningdek, kapitalizmning kurtak ota boshlashi va mustahkamlanib borishi G’arbiy Evropaning XV—XVI asrlardagi qator geografik va texnik kashfiyotlari bilan ham bog’liq. Amerika va Hindistonga dengaz yo’lining ochilishi, Magellanning butun dunyo bo’ylab sayohati shunga olib keldiki, bir necha asrlar davomida uzgarmas deb hisoblangan er kurrasining chegarasini bo’lib yuboradi. Ijtimoiy-iqgisodiy hayotdagi o’zgarishlar, geografik va texnik kashfiyotlar Evropa xalqlarining bu davrdagi ma’naviy hayotida hokimiyati xristian dini negizida vujudga kelgan reformistik harakatlar ta’sirida sindirilgan edi. Bu reformistik harakatlarda feodalizm quroli bo’lgan rimkatolik cherkovi ta’siridan qugulishga harakat qilayotgan, tobora mustahkamlanib borayotgan burjuaziyaning intilishlari aks ettiriladi. Cherkov ma’naviy hokimiyatining zaiflanishi faqat turli reformistik harakatlar ta’siri tufayligina bo’lib qolmasdan, shuningdek, cherkov, din bilan hech qanday aloqasi bo’lmagan dunyoviy madaniyat va ma’naviyatlarning keng tarqalipshga ham sabab bo’ldi. XIV asrlardan dastlab Italiyada vujudga kelgan bu yangi madaniyat gumanizm nomini oladi. Umuman, gumanizm iborasi lug’aviy jihatdan insoniylik, degan ma’noni anglatadi. Uz mohiyati jihatidan bu madaniyat cherkov, ilohiyotga xos bo’lgan ma’rifatga zid bo’lgan ma’rifatni anglatardi. Gumanistlar dunyoviy fanlarni cherkov sxolastik «olim»ligiga qarshi qo’yardilar. Keyinchalik bu oqim Evropaning boshqa qator mamlakatlariga ham keng tarqaldi. Madaniyat badiiy adabiyot, tasviriy san’at, haykaltaroshlik, me’morchilik, fan va falsafada erishilgan ajoyib yutuqlarni o’z ichiga mujassamlashtirgan edi. Bu madaniyatning eng asosiy mohiyatlaridan biri — asrlar davomida feodal zo’ravonlik va cherkov tomonidan inkor etilgan inson shaxsining manfaatlarini va huquqlarini himoya qilish edi. Lekin bu gumanizm cheklangan gumanizm edi. Chunki u har tomonlama rivojlangan inson shaxsi haqida gapirsa ham butun xalqni nazarda tutmas edi. Balki, uning ayrim, nisbatan cheklangan tabaqasi haqida gapirardi. Ikkinchidan, bu gumanizm insonni feodal zo’ravonlikda cherkov hukmronligidan ozod qilish haqida orzu qilsa ham, umuman insonni ijtimoiy ozod qilish masalasini qo’ymagan. Ya’ni, keng mehnatkashlar ommasini ijtimoiy ozodlikka olib chiqishni xayoliga ham keltirmagan edi. Shuning uchun bu gumanizm o’z mohiyat jihatidan burjua gumanizmi ediki, uning asosiy xususiyati individualizm, raqobat kabi prinsiplardan iborat edi. Ammo shunga qaramasdan madaniyatdagi bu yangi oqim usha davrda ilg’or tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-falsafiy fikrlar rivojlanishida katta rol uynadi. Katalik cherkovining bitta aqidasi – bir martta nikox qurish. IX – asrdan boshlab ilk uyg’onish davri deyiladi. Islom dinini ham uyg’onishi. Natural xo’jalik – o’zi uchun ishlab chiqarish. XV-XVI asrda. Byurger – “nemischa” so’zdan olingan bo’lib, shaxarlik degan ma’noni anglatadi. Shaxarli savdogarlar tushuniladi. Burjua - boshqalar xisobidan kun ko’radigan yollanma mexnatchilardan foydalaniladi. Eksplatatsiya – kishilarni mexnatidan foydalanib 1 qismini berib qolganini o’zlariga olib qoladilar. Amartizatsiya – eskisini o’rniga to’ldirish. Bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ilmiy hayotdagi keskin o’zgarishlar o’z navbatida Uyg’onish davri falsafasining rivojlanish xo’susiyatlarini belgilab berdi. Uz mohiyati jihatdan bu falsafiy rivojlanish materialistik yo’nalishda bo’lib, uning asosiy maqsadi sxolastikaga tobora ko’proq zarba berish edi. Bu zarbaning mohiyati shundan iborat ediki, falsafa gumanistik madaniyatning tarkibiy qismla- ridan biri bulib, ilohiyotning xizmatkori bo’lishdan butunlay voz kechadi. Shuni ham qayd qilib o’tmoq kerakki, sxolastika hali ham cherkov tomonidan rasmiy tan olingan davlat falsafasi edi. Shuning uchun ham bu narsa Uyg’onish davri falsafasining eng katga yutug’i edi. XV—XVI asrlarda fan teologiya bilan o’z aloqasini tobora uza bopshaydi. Asta-sekin mo’staqil rivojlanish yo’liga o’tib, din cherkovga qarpsh chiqa boshlaydi. Usha paytga nisbatan progressiv bo’lgan bo’rjo’aziya texnikaning nazariy asosi va diniy ideologiyaga qarshi kurashda qurol bo’lgan rivojlanishdan manfaatdor edi. Burjuaziyaga o’z sanoatini rivojlantirish uchun fan kerak edi. Bu fan fizik jismlar xususiyati va tabiat kuchlarining namoyon bo’lish shaklini tadqiq qilardi. Shu paytgacha fan cherkovning xizmatkori edi va unga din tomonidan belgilangan doiradan tashqariga chiqish mumkin emasdi. Ilmiy tabiatshunoslikning rivojlanib borishi keskin kurash bilan bog’liq edi. Bu davrdagi ilg’or fan vakillaridan juda ko’pchiligi jafo chekdilar. Bular jumlasiga Jordano Bruno, Servet, Vanini, Vaziliy, Galiley va boshqalar kiradi. Ular rivojlanib borayotgan tabiatshunoslik, mate- rialistik falsafani ilmiy asoslash uchun juda boy ozuqa berdi. XV asrning ikkinchi yarmidan tabiatshunoslik oldida eng muhim vazifa — tabiatni bilishning yangi usuli, tabiat hodisalarini tekshirishda taj-ribaviy metod ishlab chiqish vazifasi turardi. Sistemali tajribaviy fan xuddi shu vaqtdan boshlab paydo bo’la boshladi. U o’zining xulosa va isbotlarini matnlarni solishtirish va sillogetika asosiga qurgan, sxolastik metodga, isbotlarni tajribaviy kuzatish va tajribaviy tekshirishni talab qilardi. Tabiatni tajribaviy tekshirish bilimning manbaigina hisoblanmasdan, balki u yoki bu tabiiy-ilmiy xulosalar to’g’riligining mezoni deb ham hisoblana boshlandi. Sxolastlar tabiat hodisalariga hech qanday murojaat qilmasdan Aristotel matnlarini va o’z fanlarining boshqa avtoritetlari (nufuz) matnlarini solishtirish asosida bahs yuritardi. Tabiatshunos olim esa javobni qadimgi-larning asaridan emas, borliqning o’zidan, tabiatdan, hayotdan qidirgan. Faylasuf-materialistlar va tabiatshunos olimlar faqat bitta avtoritetni, ya’ni tabiat hamda hayotni tan olganlar, javob topipshing yagona yo’li — tajribani bilganlar. Tabiatshunoslikning, tabiatni tajribaviy tekshirishning keng rivojlanishi materialistik falsafa oldiga bu tajribalarni nazariy ishlash va umumlashtirish vazifasini qo’ya boshladi, ya’ni ilmiy usul bo’lgan bilimning tajribaviy o’sulini ishlab chiqishni talab qila boshladi. Shuning ucho’n ham materialyastik bilish nazariyasi Uyg’onish davri tajribasi olingan bshshmning manbai, uning haqiqiyligi masalalarini aniqlash bilan boshlangan. Ob’ekt va sub’ektning bevosita aloqasi bilan amalga oshadigan tajriba materialistik falsafaning, materialistik bilish nazariyasi ilmiy ishlab chiqishning, boshlang’ich nuqtasi bo’lib qoldi. Tajribaviy tekshirish kuzatish va tajriba qo’llashga asoslangandir. Kuzatish moddiy mushohada qilish, dalillarni nazarga olish bilan chegaralangan. Bu ulardan tashqarida va unga bog’liq bo’lmagan ob’ektiv dunyo hodisalarini ko’zatishdan iborat edi. Bilishning ayrim jabhalarida Uyg’onish davrida ko’zatish bilan birga tajribaviy tekshirish yo’llari ham qo’llanila boshlandi. Eksperimentning kuzatishdan farqi shuki, unda tekshiruvchi tabiiy jarayonlar yo’nalishiga faol aralashadi va hodisalarni ularning sof holida ajratib oladi. Yurituvchi o’rganayotgan predmetni sun’iy sharoitga qo’yadi va o’zi o’rganayotgan jarayonni boshqa har qanday tashqi hodisalar va faktorlardan xoli bo’lgan holda, qayta sof holda yuzaga keltiradi. Bundan ko’rinib to’ribdiki, tajriba oddiy kuzatishga nisbatan tajribaviy tekshirishning yuqori darajasidir. Tajriba tufayli tekshiruvchi u yoki bu gepotezalarni, ilmiy farazlarni tekshirishi mumkin. Ilmiy tekshirishning tajribaviy usulini yanada rivojlantirish va ularni mexanika, fizika, ximiya, keyinchalik biologiya fanlarida barqaror usulga aylantirish nazariy tafakkurga murojaat qilishga, ilmiy tushunchalar bilan ish yuritishga, tuplangan tajriba materiallarini nazariy umumlashtirishga, keng ilmiy gipotezalarni ilgari surishga olib keldi. Tajribaviy tekshirishga bunday nazariy umumlashtirish Uyg’onish davridayoq boshlandi, lekin u juda kuchsiz shakdda edi. Tabiiy-ilmiy bilimlarning rivojlanipsh va takomillashuvi bilan bog’liq ravishda, ularni falsafiy umumlashtirish bilan hamda fan dalillarini materialistik gaoseologik xulosalar chiqarishda foydalanishi bilan materialistik fan va teologiya o’rtasidagi ajralish chuqurlashib bordi. Bu ajralishning asosiy sababi shundaki, tajribaviy tabiatshunoslik tabiat hodisalarini materialistik tushunishni mustahkamladi va asoslandiki, bunday dunyoqarash har qanday dinga mohiyatan dushman edi. Ana shu falsafalardan biri Italiya aristokratik tabaqasi mafkurasi bo’lgan. RENESSANS DAVRI XIV asrdan e’tiboran Evropada Renessans1 davri boshlandi. Tabiiyki, bu ijtimoiy-tarixiy jarayon Evropaning turli mamlakatlarida turlicha kechdi. Boshqacha aytganimizda, Renessans davri, mutaxassislar-ning fikriga ko’ra, Evropada uch asosiy bosqichni: ilk bosqichni (XIV asr), etuklik bosqichini (XV asr) va sungga (XVI asr) bosqichni bosib o’tdi.2 Renessans, ya’ni Uyg’onshp davri o’zining ilk bosqichida bugun Evropani emas, balki uning eng rivojlangan mamlakatlarini qamrab oldi. Xuddi shuning uchun ham Renessans davri ilk bosqichlarining izlari qadimgi Italiyaga borib taqaladi. 1 «Renessans» tushunchasi fransuz tilidagi Kepa18$apse so’zidan olingan bo’lib, uyg’o-nish degan ma’noni anglatadi. 2 Istoriya filosofii v kratkom izlojenii. Perevod s cheshskogo I.I. Boguta.— M., 1991, str. 574. Renessans g’oyalari Italiyada XII asrdayoq vujudga kelgan edi. Xuddi shuning uchun ham Renessans o’zining ilk bosqichida sof «italyancha voqea» edi. Uz taraqqiyotining etuk bosqichida u butun Evropaga xos xususiyat kasb etdi. Bu paytda Evropaning bir qator rivojlangan mamlakatlarida hunarmandchilik va savdo-sotiq tezlik bilan rivojlana boshladi. Kishilarshshg shahar tomon intshshshlari kuchaydi. Jamiyat hayotida shaharlarning o’rni va ahamiyati uzluksiz ortib bordi. Yani iqtisodiy munosabatlar qaror toshshsh bilan birgalikda, kishilarning turmush tarzida jiddiy o’zgaridshar sodir bo’la boshladi. Renessans davri o’ziga xos yangi madaniyatni yaratdi. Ushbu madaniyat nafaqat dinga, balki ilm va fanning ilg’or yutuqlariga tayana boshladi. Oqibatda, Renessans davrida Evropaning rivojlangan mamlakatlarida inqilobiy madaniy o’zgarishlar ro’y berdi. Chunonchi, birinchi kitob nashr etildi, Kolumb tomonidan Amerika kashf qilindi, Vasko da Gama Afrikani aylanib o’tib, Hindistonga boradigan dengaz yulini ochdi, Magellan o’zining uzoq davom etgan sayohatiga asoslanib, Er kurrasining sharsimon ekanligini isbotladi, geografiya va kartografiya fan sifatida e’tirof etildi, matematikada simvolik belgilar qabul qilindi, ilmiy anatomiya va fiziologiya asoslarini fan sifatida o’rganish boshlandi, ximiya va astronomiyada yirik yutuqlarga erishiddi. Bir ibora bilan aytganda, Renessans davrida Evropaning kup mamlakatlari madaniy hayotida tub o’zgarishlar ro’y berdi. Renessans Evropa tarixining shunday bir davriki, bu davrga kelib xristian dini o’zining monolit mavqeini yo’qota boshladi. Aniqroq qilib aytganimizda, ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida cherkov diktaturasi sindirildi. Bunday keskin burilish faqat falsafada, san’-at yoki adabiyotda emas, eng avvalo, xristianlikning o’zida ro’y berdi. Boshqacha aytganimizda, Evropaning bir qator mamlakatlarida sekulya-rizatsiya1 jarayoni boshlandi. Sekulyarizatsiya (jamiyat hayotiga umumiy ta’sirning kamayib borishi) jarayonining sodir bo’lishi kishilar dunyoqarashiga dinning ta’sirini kamaytirib yubordi. Shuningdek, sekulyarizatsiya jarayoni ijtimoiy turmushning barcha jabhalariga ham o’z ta’sirini utkazdi. Oqibatda kishilarning fikrlash madaniyatida ham jiddiy o’zgarishlar ro’y berdi. Turgan gapki, fikrlash madaniyatidagi bunday keskin o’zgarish o’rta asr teokratizmiga qarshi kurash zaminida vujudga keldi va rivojlana boshladi. Tabiiy- ijtimoiy muhitda sodir bo’layotgan o’zgarishlarga insonning intellekgual-aqliy imkoniyatlari nuqtai nazaridan qarash ro’y bera boshladi. Kishilar fikrlash madaniyatida go’manistik va antropotsentrik qarashlarning o’stuvorlik qilishi ularni antik madaniy merosga bulgan qiziqishlarini orttirib yubordi. Bunday tendensiyaning rivojlanib borishi o’z navbatida antik falsafa namoyandalarining asarlarini o’rganishga bo’lgan intilishni ham kuchaytirdi. Qadimgi yunon faylasuflari Platon va Aristotel falsafasi qayta tahlil qilina boshlandi. Neoplatonizmga, stoiklar falsafasiga, Epikur va Sitseron qarashlariga qiziqshp kuchayib Ketdi. Renessans, eng avvalo, antik zamon madaniy, xususan falsafiy merosi haqida erkin fikr yuritshp, har qanday qoidalarni o’zgarmas, mutlaq haqiqat deb qarashdan voz kechish, insonda mavjud bo’lgan qobiliyat, malakalarni erkin namoyish qilish uchun vujudga kelgan imkoniyat edi. Xuddi shuning uchun ham olimu fozillar, xususan faylasuflar «yopiq maktablar» namoyandalari emas, balki mustaqil tadqiqotchi sifatida harakat qila boshladilar. Har bir tashkilotchining o’ziga xos bayon qilish, ilmiy-falsafiy asarlarni o’zi tahlil qilish, voqelikni ravon, ommabop tilda tasvirlash o’slublari vujudga keldi. Bunday uslublar o’tmish falsafiy adabiyotlarining sxolastik bachkanalikka asoslangan murakkab bayon qilish uslubiga zid edi. Bir ibora bilan aytganda, Renessans davri falsafasi voqea va hodisalarni chinakamiga real tavsiflashga va shuningdek, amaliy masalalar echimini topishga e’tiborni qaratdi. Renessans madaniyatining asosiy tashviqotchilari shahar aholisining yuqori tabaqa vakshshari, yirik ishbilarmonlar, meshchanlar, yuqori ma’lumotga ega bo’lgan cherkov va monastir xodimlari edi. Insonparvarlik g’oyalarini targ’ib qilgan bunday targ’ibotchilarning ko’pchiligi lotin tilini mo’kammal bilgan va antik madaniyat, xususan falsafiy meros bilan yaxshi tanish kshpilar edilar. Bir ibora bilan ayttanimizda, Renessans madaniyatining mag’zini insonparvarlik g’oyalari tashkil etadi. Renessans davri madaniyati, xususan, uning falsafasi insonning eng oliy qadriyat ekanligini har tomonlama isbotlashga urindi. Xuddi shu davrga kelib ijtimoiy munosabatlarni baholashning yangi — insoniylik mezoni vujudga keldi. Insonning insoniyligi ajdodlar yaratgan madaniy-ma’naviy merosni o’zlashtirish qobiliyati bilan belgilanadi. Sho’ningdek, Renessans davri madaniyati, xususan, falsafasidagi eng muhim an’ana olamni teotsentrik tushunishdan antropotsentrik tu- shun1Sh1ga o’tilgani edi. Ushbu inqilobiy o’zgarish, sho’bhasiz, o’ta murakkab jarayon bo’lib, turli ziddiyatlarga to’la edi. Xususan, Renessans madaniyatini shodu xurramlik bilan quvvatlovchi shahar aholisining yuqori tabaqalari bilan uning o’rta va pastki qatlamlari orasqsa turli siyosiy ziddiyatlar, kelishmovchiliklar mavjud edi. Chunonchi, jamiyatning yuqori tabaqalaridan biri bo’lgan meshchanlar davlat apparatini, cherkovni reformatsiya, ya’ni isloh qilish yordamida tovar-pul munosabatlarini barqarorlashtirmoqchi va uni kengaytirmoqchi bo’lsalar, aholining o’rta va past tabaqasi vakillari jamiyatni yana o’rta asr tartibotlariga rioya qilishga da’vat etardilar. Xudsi shuning uchun ham Renes-sans Evropaning turli mamlakatlarida turli darajada rivojlandi, turli modifikatsiya va shakllarda namoyon bo’ldi. Bunday turli-tumanliklar oqibati o’laroq Renessans madaniyati bilan reformatsiya, ya’ni isloh qilish orasidagi o’zaro aloqadorlik mexanizmini baholashda evropalik mutaxassislar orasida turlicha fikr va mulohazalar uchrab turadi. Chunonchi, ba’zi birovlar Renessans xalqaro, ya’ni umumevropa ahamiyatiga molik voqea, reformatsiya, ya’ni isloh qilish esa faqat milliy (nemislarga xos) voqea deb ishontirmoqchi bo’ladilar. Shunday bo’lishiga qaramasdan, Renessans va reformatsiya haqida bahs-munozara yurituvchilarning barchasi ikki yirik voqea orasida umumiylik, o’xshash tomonlar bor ekanligini bir ovozdan ma’qullaydilar. Chunki, ikkala voqea ham jamiyatdagi odamlar turmush tarzida eskicha tartib- intizomlarga qarshi edi. Bunday umumiylik, o’xshashlik asosida odamlar to’rmush tarzida yangicha madaniyatni, tartib-intizomni, shakllantirish yotar edi. Ko’rinib turibdiki, Renessans insoniyat bosib o’tgan tarixiy taraq-qiyot yo’lining eng muhim davrlaridan biridir. Bo’ davr jahon sivili-zatsiyasi taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgani hammaga ayon. Modomiki sho’nday ekan, Renessans davri Evropa falsafasining o’ziga xos xuso’siyatla-ri nimalardan iborat? Yuqorida eslatib o’tganimizdek, Renessans davrining o’ziga xos xususiyatlaridan biri va eng muhimi, kipshlarda yaigicha fikrlash madaniyatining shakllangayushgi bilan xarakterlanadi. Yangicha fikr yuritish madaniyati antik zamon, o’rta asr fikrlash madaniyatidan mo’tlaqo farq qilar edi. Cho’nki, Renessans davri fikrlash madaniyati cherkov tomonidan joriy etilgan urf-odat va rasm- rusumlarga zarba bera boshladi, ayrim hollarda o’nga qarshi chiqdi. z navbatida, Renessans davri fikrlash madaniyati o’rta asr fikrlash madaniyatining natijasi va uning yakuni edi. Xuddi shuning uchun ham Renessans davrining falsafasi o’rta asr falsafasiga xos xuso’siyatlarshshg mavjudligi bilan antik za-mon fikrlash madaniyatidan to’bdan farq qiladi. Renessans davri dunyoqarashining antik zamon va o’rta asrlar davri dunyoqarashidan farq qiladigan eng muhim xo’so’siyatlaridan yana biri uning san’atga asoslanganligidir. Agar o’rta asr madaniyatining negizida din yotgan bo’lsa, Renessans davri dunyoqarashining markazida badiiy-estetik did (yo’nalish) ustunlik qiladi. Shuningdek, o’rta asr sharoitida kishilar orasidagi o’zaro munosa-batlarda ularning qaysi tabaqa va guruhga, qanday kasbga manso’bligi yoki din bilan aloqadorligi muhim ahamiyatga ega edi. Shuning uchun ham kishilar dunyoqarashida guruh yoki tabaqa, kasb-hunar yoki din nuqtai nazari, ehtiyoji, manfaati hukmronlik qilardi. Renessans davriga kelib, har bir kishining o’zi mustaqil fikr-mulohaza yuritadigan bo’ddi. Endi har bir kishi nafaqat guruh yoki din, balki o’z nomidan ham gapiradigan bo’ldi. Mustaqil fikr yuritishning vujo’dga kelishi ularning ijtimoiy turmushdagi pozitsiyasini ham o’zgartirib yubordi. Kishilar faoliyatida o’z kuch-quvvati va qobiliyatiga ishonish, mag’rurlik kabi xislatlar mustahkam o’rin egalladi. Bir so’z bilan aytganda, Renes-sans davri jahon sivilizatsiyasini o’ziga xos layoqat, qobiliyat va iste’-dodga ega bo’lgan burch, individuallik bilan boyitdi. Renessans davridagi inson ideali qomusiylik, har tomonlamalik bilan boyitildi. Dehqon uy qurar, tegirmon yuritar, kanal qazir, ko’prik qurar, er haydar, ekin ekar, olingan hosilni o’zi qayta ishlar, zarur mehnat qurollarini ham o’zi yasar edi. Uzining kundalik turmupsh uchun zarur bo’lgan barcha bilimlarni ham o’zi sabr- toqat bilan o’rganardi. Xullas, Renessans davridagi inson o’zining bunyodkorlik, yaratuvchilik faoliyati bilan o’rta asr kishisidan tubdan farq qilar edi. Bunday tendensiyani Renessans davrida ijod qilgan xristian faylasuflarining asarlarida yaqqol ko’rishimiz mumkin. Renessans davrida Evropada dastlabki gumanistik g’oyalar italiyalik faylaso’flar Dante Aligeri (1265—1321 yillar), paduyalik Marsiliy (1278—1348 yillar), Franchesko Petrarka (1304—1374 yillar), Jovanni Bokachcho (1313—1375 yillar), Georgios Gemistos (1360—1425 yillar), Marsilio Fichine (1422—1495 yillar), Piko Della Mirandola (1463—1495 yillar) asarlarida bayon qilindi. Renessans davridagi inson antik zamon va o’rta asr kishisidan o’z faoliyatini hech qanday taqiqlarsiz bajarish imkoniga ega bo’lgani, o’z turmush tarzini o’zi belgilay olishi, o’ziga-o’zi hukmronlik qilish im-koniga ega bo’lgani bilan ajralib turadi. Endilikda insonga o’zini-o’zi yaratish imkoniyati hadya etildi. Uz navbatida, xudsi o’sha o’zini-o’zi yaratish qobiliyatiga ega bo’lganligi bilan inson boshqa tirik mavjudotlardan tubdan farq qilishini ham zinhor o’nutmaslik kerak. Insonda o’zini- o’zi yaratish qobiliyatining rivojlana boripsh o’z navbatida uning tabiat ustidan ho’kmronligini ham mustahkamlayverdi. Antik zamonda yashagan inson tabiatni o’z xujayini deb qaraydigan bo’lsa, Renessans davriga kelib butun tabiat ustidan uning o’zi hukmronlik qiladigan bo’ldi. Insonga bunday imkoniyatni Xudoning o’zi hadya qildi. Xudo tomonidan insonga berilgan o’z taqdirini o’zi belgilash imkoniyatlari o’rta asrga kelib inson borlig’ida mavjud bo’lgan nodonliklar tufayli asta-sekin emirilib bordi. Renessans davriga kelib xudsi o’sha imkoniyatlar yana qayta ko’rib chiqila boshlandi. Endiliqda inson uz taqdirini o’zi yarata olishga, tabiatning chinakam egasi bo’li-shiga ishonch hosil qila boshladi. Xuddi shuning uchun ham Uyg’onshp davrining o’ziga xos xususiyatlaridan biri — insonning olamdagi jamiki mavjudot, hatto, o’zining ustidan ham hukmdorligi orta borgani bilan izohlanadi. Bunday holat antik zamonda ham, o’rta asrlarda ham vujudga kelmagan edi. Shuning uchun ham rassom uchun yaratuvchi-bunyodkorning jismi Renessans ramzi, belgisi darajasiga ko’tarildi. Renessans davrida insonning barcha jabhalardagi faoliyati antik zamon yoki o’rta asrga nisbatan o’zgacha talqin etildi. Ma’lumki, qadimgi yunonlarda mushohada qilish, fikr yuritish barcha faoliyat turlaridan ustun qo’yilar edi. Chunki fikrlash, mushohada qilish (yunoncha «teoriya»), bir tomondan, insonni tabiat sirlari bilan oshno qilsa, ikkinchi tomondan, uni mustaqil fikrlash dunyosiga olib kiradi va u bilan qurollantiradi. Renessans davrida inson faoliyatiga baho berish ham uzgacha bo’ldi. Chunonchi, mehnat (hatgo, qulning jismoniy mehnati ham) har qanday gunohlarni yuvish vositasi, deb hisoblandi. Ayniqsa, inson qalbini poklovchi mehnat faoliyatning eng oliy shakli deyildi. Qalbni poklovchi mehnat, ya’ni Muqaddas kitoblarni o’qish yaratuvchanlik imkoniyatlarini vujudga keltiradi, deb tushuntiriddi. Inson ijodiy mehnatining qadr-qimmati kundan-kunga ortib boraverdi. Boshqacha qilib aytganimizda, insonning faoliyati Renessans davrida eskilikka zarba berish, eskilikni yakson qilish xarakteriga ega bo’ldi. Uning yordamida inson nafaqat er ishlariga oid ehtiyojini, balki o’z-o’zini ham o’zgartirdi. Ilm-fanga e’tibor ko’chaydi. Amaliyot bilan fan orasidagi chegara ham o’zgara boshladi. O’rta asr sharoitida amaliy-texnik faoliyat bilan fan orasida ma’lum bir chegara bo’lib, ular «san’at» va «badiiy fantaziya» deb nomlanardi. Renessans davrida, yuqorida ta’kidlaganimizdek, xuddi o’sha chegara yo’qoddi. Muhandis va rassom nafaqat antik va o’rta asr zamonasiga xos san’atkor, texnik, balki chinakam ijodkor-yaratuvchi darajasiga ko’tarildi. Ijodkor tadqiqotchilar Xudo tomonidan taqdim etilgan tabiiy hodisalarning ichki tuzilishidagi o’zaro aloqadorlik qonuniyatlarini bshshshga intildilar. Fanda bunday holatni Kepler, Galiley, Kavaleri ijodida uchratamiz. Inson shaxsi to’g’risidagi fikr-mulohazalar Renessans davrida yanada yuksaklikka ko’tarila boshladi. Endilikda inson shaxsining qadr-qimmati har tomonlama osha boshladi. Shuningdek, ozod fikrlash imkoniyatiga ega bo’ldi. Uzining teranlashib borayotgan aql-farosatidan, go’zallashib borayotgan tanasining imkoniyatlaridan madad qidirdi. Xuddi shuning uchun ham Renessans davrining antropotsentrizmi go’zallikni o’lug’lashi bilan ajralib turadi. Badiiy tasvirlarda go’zal inson qiyofasini, ayniqsa, uning tashqi qiyofasining latofatini tasvirlash o’sha davr san’atining bosh mavzui edi. Bunday holatni Renessans davrining mashhur naqqoshu musavvirlari — Botgichelli, Leonardo da Vinchi, Rafael asarlarida ko’rish mumkin. Renessans davri adabiyoti va san’atida har qachongidan ko’ra yakka kishi shaxsiga e’tibor kuchaydi. Antik zamonda ham, o’rta asrlarda ham inson deb nomlanuvchi tirik mavjudotga bu qadar e’tibor bo’lmagan edi. Bu davrga kelib, har bir kishining o’ziga xos qobiliyatlari, malakalari hamma narsadan ustun qo’yildi. Buyuk shaxslardagi takrorlanmas iste’dodga e’tibor kuchaydi. Bunday holat Renessans davrida shaxs degan tushunchaning rasman shakllanishiga turtki bo’ldi. Shaxs tushunchasi individ tushunchasi bilan bab-barobar ishlatila boshlandi. Shuningdek, Uyg’onshp davri adabiyotlarida shaxs deganda kishining xatti- harakatlari, xulq-atvoridagi mas’uliyatni sezish qobiliyati tushunildi. Ushbu davr mutafakkirlarining tushuntirishlaricha, individuallikning har tomonlama ulug’lanishi, uning ortib borishi hamisha ham inson shaxsining rivojlanipshga mos bo’lib tushavermaydi. Shaxsning estetik didi, axloq-odobiga xos qirralarining rivojlanishi ham bir-biriga hamo-hang bo’lishi zarur. Chunonchi, XV—XVI asrlarda individuallikning har tomonlama rivojlanishi ayrim hollarda xudbinlikning ortib borishiga olib keddi. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kurinib turibdiki, o’rta asr tafakkuri tarzidan farqli o’laroq, Renessans davri falsafasida yangi go’manistik yo’nalishlar vujudga keldi. Insonshunos olimlar, shoiru yozuvchilar asarlarida inson bilan tabiat, shaxs bilan jamiyat orasidagi aloqadorlik muammolarini o’rganish bosh mavzuga aylandi. Gumanistik falsafa vakillari har tomonlama rivojlangan shaxs g’oyasini olg’a sura boshladilar. GUMANIZM G’OYaLARINING ShAKLLANIShI Evropada Renessans davri, yuqorida eslatib o’tganimizdek, turli bosqichlarni bosib o’tdi, shuning uchun ham u turlicha xususiyatlarga ega edi. Renessans davri o’zining ilk bosqichida ital’yancha gumanistik xususiyatga ega edi. Florensiya italyancha gumanistik harakatning haqiqiy markaziga aylangan edi. Florensiyalik gumanistik harakat tashkilotchi va targabotchilari gumanizm g’oyalari haqida fikr-mulohaza yuritganda rimlik mutafakkir, mashhur faylasuf Sitseron (eramizdan avvalgi birinchi asr) pandu nasihatlariga rioya qilar edilar. Sitseron gumanizm deganda, eng avvalo, insonning insoniyligini tushunar edi. Insoniylik qadimgi yunonistonliklarning turli-tuman plyuralistik fikr-mulohazalari asosida shakllangan Rim madaniyatining eng buyuk yutug’i deb qarar edi. Shuning uchun ham Sitseron fikriga muvofiq, gumanizm odamning inson darajasiga ko’tarilishi va insonda insoniylik alomatlarining mujassamla-tttittti jarayonini ifodalovchi iboradir. Sitseron ushbu ibora yordamida insonning eng buyuk qadriyat ekanli-gani ta’kidlaydi. Keyinchalik insoniylik iborasi xristian cherkovi-ning «otalari» — Tertullian, Laktansiylarning (III—IV asrlar) lotin tilida yozgan turli yozishmalarida ham ishlatila boshlandi. Shunday qilib, gumanizm (shpapsh) lotincha ibora bo’lib, insoniy-lik tomon intilshi yoki insonning insondek yashashi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlarni yaratish, degan ma’noni biddiradi. Inson qachon o’zi haqida, olamdagi o’rni, o’z tabiatining mohiyati va nimalarga qodirligi, o’z borlig’ining ma’nosi va maqsadi haqida o’ylay boshlasa, ana shundagina gumanizm sodir bo’ladi. Shubhasiz, gumanistik fikr-mulohazalar hamisha aniq ijtimoiy-tarixiy asoslarga ega bo’lgan. Chunonchi, u o’zining ilk bosqichida Italiyada antik adabiyotni, san’atni, til va madaniyatni o’rganish shaklida namoyon bo’ldi. Xususan, italyan adabiy tilining asosi hisoblangan Dantening «Ilohiy komediyasi», uning mashhur falsafiy asari «Bazm» va eng muhim siyosiy traktati «Monarxiya» asarlari italyancha gumanizm goyalarining shakllanishida qudratli manba vazifasini bajardi. Gumanistik harakatning qadr-qimmati faqat falsafiy fikrlash madaniyati rivojlanishiga qo’shgan hissaga qarab emas, balki qadimgi qo’lyozmalarni o’rganish borasida amalga oshirilgan ilmiy-tadqiqot ishlariga qarab baholanadigan bo’ldi. Xupdi shuning uchun ham Evropa Renessans davrining ilk bosqichini xarakterlovchi italyancha gumanizm ayrim hollarda adabiy-filologik voqea sifatida ham ta’riflana boshlandi. Italyancha gumanizmning nazariy asoslarini platonizm va neoplatonizm goyalari tashkil etar edi. Qolaversa, uni rivojlanish va taraqqiet ramzi, deb tushunilar edi. Ayniqsa, Platon falsafasi butun o’tmish falsafasining toji, deb hisoblanardi. Xuddi shuning uchun ham Florensiyadagi Platon Akademiyasi Platonni «Faylasuflarning otasi», deb e’lon qildi. Chunki Platonning falsafiy doktrinasi nafaqat falsafiy fikrlash madaniyati taraqqiyotiga, balki xristianlikning rivojiga ham mo’nosib hissa qo’shganligi qayta-qayta ta’kidlandi. Florensiyalik allomalar Platonning inson tabiatida g’ayriinsoniy xislatlar mavjuddigi haqidagi konsepsiyani ishlab chiqishdagi xizmatlari alohida tahsinga sazovor ekanligini ta’kidladilar. Shuningdek, florensiyalik mutafakkirlar Platon va uning izdoshlari bayon etgan falsafa bilan din, odam va Xudo orasidagi o’zaro mo’nosabatlar, ayniqsa, inson haqidagi ajoyib fikr-mulohazalarni har tomonlama qo’llab-quvvatladilar. Ularning e’tirof etishlaricha, olam, odam va Xudo haqidagi bilimlarning eng ishonarlisi falsafadir. Evropa Renessans davri haqida fikr-mulohaza yuritganda ayrim tadqiqotchilar Renessans madaniyati, xususan gumanizmining shakllani-shida antik merosning o’rni va ahamiyatini hadsan ortiq burishrib ko’rsatadilar. Shunday nuqgai nazar asosida fikr-mushohada yuritgan tadqiqotchilar gumanizm — faqat Rim yoki yunon madaniyati, ma’rifatining shakllanishiga ko’rsatilgan ta’sirni ifodalovchi tushuncha deb qaraydilar. Bunday no’qgai nazarga suyanib fikrlaydigan bo’lsak, unda gumanizm faqat ma’naviy sohaga taalluqli voqea bo’lib qoladi, xolos. Gumanizmning doimo o’zgarib turuvchi, bunyodkorlikka chorlovchi amaliy tomonlari e’tibordan chetda qoladi. Bunday turli-tuman fikr-mulohazalarning yuzaga kelishi o’z navbatida gumanizmning aniq tarixiy-ijtimoiy sharoitga qarab turli ko’rinishlarda namoyon bulishidan dalolat beradi. Turgan gapki, bunday tendensiya italyancha gumanizmga ham taalluqli bo’lib, u turli ijtimoiy harakatlarda o’z ifodasini topdi. Tarixiy jihatdan cheklangan bo’lishiga qaramasdan, u butun Evropa tarixida buyuk voqea bo’lib qoldi.  iderlandiyada XVI asrda (1566—1609) sodir bo’lgan inqilob mamlakat hayoti uchun hal qiluvchi rol o’ynadi. J.Kalvin rahbarligi osti-da bopshangan va keyinchalik uning izdopshari tomonidan g’alabaga qadar olib borilgan ushbu inqilob bir tomondan mamlakatni Ispaniya mustamlakasi bo’lishdek baxtsiz taqdirdan xolos etgan bo’lsa, ikkinchi tomondan Birlashgan Provintsiyalar Respublikasini vujudga keltirdiki, oxir-oqibatda bu respublika mamlakatni Evropadagi eng ilg’or va rivojlangan mamlakatlar qatoridan urin olishiga zamin tayyorladi. Kechagina o’zi mustamlaka bo’lgan Niderlandiya endilikda mustamlakachilik siyosatini amalga oshira boshladi. XVII asrda u Janubi-Sharqiy Osiyoda (Indoneziya), Amerikada (Gviana, Kichik Antil orollari) va Afrikada (Kap mustamlakasi) bir qator mustamlakalar barpo etdi. Shu sababdan ham J.Kalvin g’oyalari (cherkov respublikasini barpo etish, asketizm, o’zga dindagi kishilarga qarshi kurash) tez orada Frantsiyada gugenotlar, Shotlandiya va Angliyada po’ritanlar, Evropaning boshqa mamlakatlarida kalvinistlar, reformatorlar, prosviterianlar, koshragetsionalistlar bayrog’i ostida g’alaba qozonishga muvaffaq bo’ldi. Xususan, Angliyadagi XVII asr inqilobi ham aynan ana sho’ mafkura ta’sirida tayyorlangan edi.  Gugo Grotsiy inqilobning mafkurachilaridan biri va o’z yurtining asl vatanparvari bo’lganiga qaramasdan ortodoksal kalvinistlar tomo-nidan qabul qilinmadi va bo’ do’shmanlikning oqibatida 1618 yilda umrbod qamoq jazosiga hukm qilindi. Biroq o’z do’stlarining madadi va taqdirning sharofati bilan 1621 yilda Parijga qochib ketishga mushar-raf bo’ldi va umrining oxiriga qadar shu erda hayotiy tajribalarini umumlashtirish bilan mashg’ul bo’ldi. Yigirma to’rt yil ichida «Erkin dengaz», «Uro’sh va tinchlik huqo’qi haqida», «Dahriylarga qarshi asl xristiancha taqvodorlik» kabi traktatlarini yozdi, jahon siyosiy tafak-ko’ri xazinasini betakror asarlar bilan boyitdi.  GROTsIY IJShMOIY-SIYoSIY QARAShLARI. Grotsiyning asosiy ijtimoiy-siyosiy qarashlari «Uro’sh va tinchlik huqo’qi haqida» trak-tatida bayon qilinadi. Asar bilan tanishish davomvda bunday ijti-moiy-siyosiy qarashlar yuzaga kelishi tarixiy zaruriyat ekanligiga amin bo’lamiz. Xususan, N. Makiavelli o’z davrida Italiyada sodir etilayotgan turli boshboshdoqliklarga barham berish o’chun hokimiyat-ni yagona monarx qo’lida jamlashni, J.Boden esa monarx qo’lida jam- langan hokimiyatni xalq tomonidan nazorat qilinishini muhokama etgan bo’lsa, G.Grotsiy allaqachonlar shakllanib bo’lgan respublikaning ijtimoiy-siyosiy muammolari xo’so’sida bosh qotiradi. Ko’rinib turibdiki, Evropa siyosiy tafakko’ri ob’ektiv zaruriyat in’ikosi o’laroq «anarxiya — monarxiya — respublika» mantig’i asosida shakllana boradi.  Bo’yuk golland huqo’qshunosi insoniy ho’qo’qni fuqaroviy va tabiiy huquqqa bo’ladi. Fuqaroviy huquq aniq tarixiy xarakterga ega bo’lib, siyosiy vaziyat bilan bog’liq. Shu bois jamiyatdagi ijtimoiy tuzumning o’zgara borishi bilan u ham o’zgarib turadi. Tabiiy huquq esa insonning tabiatidan, tabiiy ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Shu sababli, mutafak-kirning mulohazalariga ko’ra, tabiiy huquq mo’ammolari bilan jamiyat rivojlanishi tendentsiyalarini taxdil qiluvchi tarix emas, balki mohiyatini har tomonlama o’rganuvchi falsafa shug’ullanmog’i darkor.  Shuning bilan birga kishilarning tabiiy ehtiyojlarini qondirish jamiyat taraqqiyoti bilan chambarchas bog’liq ekanligini ham o’nutmasligimiz lozim. Boshqacha aytganda, tabiiy huqo’q nafaqat inson tabiati bilan, balki ijtimoiylik bilan ham bog’liqdir. Kipshlar o’z ehtiyojla-rini qondirish, ho’quqlarini himoyalash maqsadtsda o’zaro kelshpib olishga majbur bo’ladilarki, bu kelishuvning nihoyasida davlat instyuuti vujudga keladi. Binobarin, davlatning asosiy vazifasi inson ehtiyojlarini qondirish o’chun shart-sharoit yaratish, o’ning huquqlarini himoyalashdan iboratdir.  Shunday qilib, inson huquqlari mutlaq haqiqatdir. Haqiqat esa, G. Grotsiyning fikriga muvofiq, isbotlanmog’i darkor. Mutafakkir har qanday haqiqatni aql nuqtai nazaridan isbotlash zaro’rligini ta’kidlaydi (umuman, aqlga va faqat aqlga murojaat etish, ya’ni ratsionalistik dunyoqarash G.Grotsiy ijodi metodologik mavqeining asosini tashkil etadi). Cho’nki, aql umumtanqidiy va o’mumqadriyat ahamiyatiga ega. Jamiyatda vo’judga kelgan har qanday ijtimoiy-huquqiy ixtilofni  aql yordamida bartaraf etish mumkin. Bunday faoliyatni ikki xil yo’l bilan amalga oshirish mumkin. Birinchidan, vujudga kelgan vaziyat, hodisa mohiyatining aqlga muvofiqligini aniqlash zarur. Ikkinchidan, esa, vujudga kelgan vaziyat yoki voqeaning uzga rivojlangan mamlakatlar tarixida qay tarzda sodir bulgani va bartaraf etilgashshi o’rganmoq zarur.  Kishilar o’rtasidagi kelishuv pirovard natijada davlatning yuzaga kelishiga sabab bo’lgani kabi, turli davlatlar o’rtasidagi kelishuv oqibatida xalqaro hamjamiyat shakllanadi. G. Grotsiy bu voqeani zaruriyat, qonunishshk sifatida tahlil etadi. Uning fikriga muvofiq, XVII asr taraqqiyoti Evropada ana shunday xalqaro hamjamiyatning vujudga kelishiga zamin hozirlagan. Ushbu fikrini asoslashda u katolik cherkovi ma’qullagan mavqedan chekinmagan holda protestantlarning mulohazalari hamda tajribalaridan ham foydalanishga intildi. Shu sababli uning ushbu muammolarga bashshlangan «Dahriylarga qarshi asl xristiancha taqvodorlik» asari 1627 yilda «Ta’qiq etilgan kitoblar indeksiga» kiritildi. Biroq cherkov inkvizitsiyasi buyuk faylasuf va siyosatshunos Gugo Grotsiy asarlarining avlodlarga qadar etib kelishiga qarshilik qila olmadi. Gugo Grotsiy avlodlar xotirasida tabiiy huquq nazariyasining asoschisi sifatvda saqlanib qoldi.  ADOLATLI JAMIYaT G’OYaSI  Gumanizm g’oyalarini har tomonlama uluglagan Renessans davri allo- malari ushbu g’oyani ruyobga chiqarishning eng muhim vositasi nafaqat markazlashgan qudratli davlat barpo etish, balki insoniyatning azaliy orzu- umidlaridan biri hisoblangan adolatli insonparvar jamiyat qurishdan iboratdir, deb uqdiradilar. Xuddi shuning uchun ham Renessans davrida ijod etgan mutafakkirlar inson individual xususiyatlarini beqiyos ulug’lash bilan birga, fuqarolar turmushini farovon qyushsh-ning eng muhim omili ularning birgalikdagi, hamkorlikdagi xatti- harakatini takomillashtirish, yagona maqsad atrofida uyushtirish yulla-rini qidira boshladilar.  Adolatli jamiyat qurish g’oyasi shakllanishi jarayonining ikkinchi bosqichi ijtimoiy tenglik barqaror bulgan jamiyatning idealini yara-tshp bilan bog’liq. Jamiyatda mavjud bo’lgan turli ijtimoiy muammo-larni bartaraf etmoq uchun, eng avvalo, shaxs va jamiyat orasidagi munosabatlarni uyg’unlashtirmoq zarur. Buning uchun esa Sharq falsafasidan ilhomlangan Evropa Renessans davri allomalari jamiyat a’zolarining mutlaq tengligani vujudga keltirish zarur, degan goyani ilgari suradilar. Renessans davri mutafakkirlari, xususan, Tomas Mor va Tommazo Kampanella ijtimoiy tenglik qaror topgan xayoliy jamiyat qiyofasini chizib beradilar.  Ta’kidlash zarurki, Renessans davrida fuqarolarning tengligi haqidagi turli nazariyalarning shakllanishi yanga-yangi geografik kash-fiyotlar qilinayotgan bir sharoitga to’g’ri kedtsi. Shu sababdan Renessans davrida ijod etgan faylasuflar ijgimoiy voqelikni tanqid qilar ekanlar, yangi kashf etilgan orollardan birida ijtimoiy tenglikka asoslangan jamiyat yaratishni orzu qiladilar. Faylasuflar asarlarida-gi bosh qahramon ana shunday orolni kashf etgan sayohatchi ekanligi ham bejiz emas. Tomas Mor nazarida mazkur orol Utopiya deb nomlansa, Tommazo Kampanella uni Quyosh shahri (Quyosh orolning emas, oroldash shaharning nomi), deb ataydi. Xullas, Renessans davrida adolatli in-sonparvar jamiyat modeli «Utopiya» tushunchasi yordamida ifodalana bosh-landi  ASARLARI. Tsitseron nafaqat mashhur notiq va rahbar, balki barakali ijod sohibi ham edi. Miloddan avvalgi 55—51-yillari davomida Tsitseron uch nazariy risolasi ustida ishladi. Bular: «Notiqlik haqida», «Davlat tug’risida» va «Qonunlar haqida». Ularning barchasi bizgacha etib kelgan.  TA’LIMOTI. «Notiqlik haqida» nomli risolasi chiroyli nutq so’zlash nazariyasiga bag’ishlangan bo’lib, miloddan avvalgi 54-yilda, Af-lotun va Arastuning o’zaro suhbati uslubida yozilgan. Undagi voqealar 91-yilda ro’y berib, Litsiyniy Kroass va Mark Antoniylar (o’sha davrning mashhur notiqlari) o’rtasidagi suhbat unga asos qilib olingan. Risolada Tsitseron notiqlik san’ati, notiqqa xos xususiyatlar, unga qo’yiladigan asosiy talablarni bayon qilgan. Risolaning asosiy g’oyasi chiroyli nutq so’zlash san’ati asoslarini yoritib berish bilan birga, davlat ahamiyatiga molik vazifa — notiq bo’lishdek iste’dod va qobi-liyat egasi bo’lgan kishi obrazini gavdalantirishdan iborat. Boshqacha qilib aytganda, u notiqlikni davlat manfaatlariga nihoyatda aloqador faoliyat, deb hisoblaydi. Uning fikricha, faqat yaxshi notiq kishigina davlat manfaatlarini ko’ngildagidek himoya qila oladi. Insondagi individual xususiyatlarning ijtimoiy ahamiyatini bo’ qadar yuqori baholash, mashhur notiqning o’zi a’zo bo’lgan fo’qarolik jamiyati va davlati oddidagi mas’uliyat hissini anglashiga asoslangan edi. Barcha davrlarda fuqarolik jamiyati qurishga intilib yashaydigan bashariyat uchun shu ma’noda Tsitseron g’oyalari komillikka erishuv tamoyillaridan biri bo’lib xizmat qiladi.  Tsitseron fikricha, notiq kishi, birinchi navbatda, falsafa, shu-ningdek, huquqshunoslik va tarixni ham mukammal bilishi kerak. Bular bilan birga ehtiros, sezgirlik, topqirlik kabi sifatlar notiq uchun katta ahamiyat kasb etadi. «Notiqlik haqida»gi risola — tarixchilar uchun muhim manba. Chunki, unda Tsitseron tarixning mohiyatini jiddiy mezonlar asosida talqin qilishga uringan. Zero, uning fikricha, no-tiqning ovozi nutqi yordamida ezgu g’oyalarni ifodalasa, tarix va abadiyat bilan uyg’unlashadi. Notiq nutqi yordamida tarixni yozish va yoritish mumkinmi, degan savolga to’xtalar ekan, Tsitseron chiroyli nutqda tarix nafaqat aks etadi, balki uning yordamida tarix rivojlanadi va mukam Yuliy Tsezarning Tsitseronga munosayati qanday bulishidan qat’i nazar, notiqni xafa qilib qo’yishlari va butunlay chetga surilib qoli-shiga yo’l quymagan.  Bu borada Tsitseronning ko’pgina izdoshlari unutib qo’ygan «Podshohlar bag’rikeng bulishi kerak», degan fikri amaliy ifo-dasini topgan. Ammo miloddan avvalgi 44-yilning 15 martida Yuliy Tsezar senat majlisi ochilishi arafasida fitnachilar tomonidan xoinona o’ddiriladi. Natijada, Rim davlatini boshqarish Mark Antoniy qo’liga utadi. Siyosiy o’yinlardan charchagan Tsitseronni oilaviy muammo-lar ham uz girdobiga oladi — 30 yillik umr yo’ldoshi Terentsiya bilan ajrashadi, 34 yoshli sevimli qizi Tulliya vafot etadi. Bularshshg barchasi unga qattiq zarba bulib tushadi. Buning ustiga Mark Antoniy bilan munosabatlari yomonlashib boradi. Antoniy senat yig’ilishvda Tsitseronni bir paytlar qonunga xilof ravishda o’lim jazosi berilishi to’g’risidagi hukmni qabul qilishga senatni majbur qilganlikda ayb-laydi. Antoniy fikricha, Tsitseron Pompey bilan Tsezarki o’zaro urushtirib quygan, uning eng katta aybi — Tsezar ulimini uyushgirishning g’oyaviy tashabbuskori bo’lgan, Tsitseron esa, bunga javoban Antoniyni maishatparast va shuhratparast, tuhmatchi va yaramaslikda ayblaydi. O’zining konsullik davridagi xatti-harakatlarini esa Resiublika manfaatlarini ko’zlab amalga oshirganligi bilan izohlaydi.  Tarixdan ma’lumki, bu davrga kelib katta siyosat sahnasiga Tsezarlar sulolasining yana bir vakili Gay Oktavian chiqib keldi. Milodiy 43-yil bahoridagi urushlar natijasida Antoniy mag’lubiyatga uchrab, hokimiyat Oktavian quliga o’tadi. Tsitseronning Tsezar o’limidagi aloqadorliga to’g’risidagi mishmishlar uning hayotiga tobora xavf sola boshlaydi. Natijada, u Rimni tark etib, yashirinishga majbur bo’ladi. Ammo Antoniy ayg’oqchilari dastlab uning ukasi Kvintni ushlab uldirshiga muvaffaq bo’lishadi. Tsitseronning uzini ham ta’qib qilishda davom etishadi va oxir-oqibat buyuk notiq qo’lga olinib, milodiy 43-yilning 7 dekabrida o’ldiriladi. Rivoyat qilishlaricha, notiqning kesilgan boshi va o’ng qo’lini o’ljaga olib, o’chini olgan Antoniy ularni o’zining tushlik stoli ustiga qo’yib, ancha vaqtgacha zavqlanib tomosha qilgan ekan.  Mashhur notiq, yozuvchi, faylasuf va davlat arbobi bulgan Mark Tulliy Tsitseronning hayoti ana shunday fojiali nihoya topdi. U o’sha davrdagi Rimda ruy bergan boshboshdoqlik va qabohatning qurboni buldi. Tsitseron nomi tarixda qoldi. Uni o’rganuvchilar uchun bu inson goh yozuvchi, goh notiq, goh faylasuf, goh siyosiy arbob sifatida ko’z o’nshmizda gavdalanadi. Biroq barcha hollarda u qobshshyatli, iste’dodli, bilimdon kishi sifatida namoyon buladi.  Tsitseron nafaqat mashhur notiq edi, balki notiqlik san’atining o’sha davrdagi nazariyotchisi ham edi. Uning 58 ta nutqi tuliq, 17 nutqining ayrim qismlari, 30 ga yaqin nutqi esa xotiralar holida saqlanib qolgan. Ular o’zining jozibadorligi, izchil, mantiqiy asosligi bilan tinglovchini uziga jalb etgan, muxoliflarni esa boshi berk, javobsiz holatga tupshrib quygan.  Barcha hollarda u respublika, uz ona-Vatani tarafida turdi. Cheksiz fitna va to’ntarishlar avj olgan, uzaro urushlar kuchaygan bir davrda Tsitseron «respublika» timsoli, ozodlik, tinchlik, osoyishtalik jarchisi bo’lib qoldi. Uzining so’nggi nutqlaridan birida aytganidek, u respublikasiz g’alaba qozona olmaganidek, respublikasiz mag’lub ham bula olmas edi. Uning taqdiri shunday edi. Shu bois bo’lsa kerak, tarixning turli davrlarida Tsitseron obrazi yurt va davlatga beminnat va xokisor xizmat qilishni ixtiyor ztgan kishilarni ruhlantirib kelmoqda.