ANNOTATSIYA. ANNOTATSIYA UCHUN LEKSIK-GRAMMATIK TERMINLAR. Annotatsiya (lotincha: annotatio – „qayd“) - qisqacha ta’rif. Kitob, maqola, qoʻlyozma mundarijasini, gʻoyaviy-siyosiy yoʻnalishini va boshqa jihatlarini ochib beradi. Annotatsiyani, masalan, kitobning oʻzida, bi-bliografik koʻrsatkichlarda va kutubxona kataloglarida uchratish mumkin. Uning vazifasi oʻquvchilarda muayyan kitob, maqola, qoʻlyozma toʻgʻrisida umumiy tasavvur tugʻdirish va ularga adabiyotlar tanlashda yordam koʻrsatishdir. Annotasiya (sharh) - ilmiy maqola yoki ilmiy asar matnining maksimal darajadagi qisqartirilgan (5-6 ta gapdan iborat) bayonidir. Odatda, bu umumlashtirish, konseptual emas, sanab otish xarakteriga ega. Barcha axborot janrlari ichida annotasiya eng obyektividir. Annotasiyada odatda, ish qanday mavzuga bagishlanganligi tadqiqotning qanday uslublaridan foydalanganligi, buning uchun qanday til materiallari jalb etilganligi va tadqiqotning adresati kim ekanligi korsatiladi. Ayrim hollarda annotatsiya bir necha tilda bayon etilishi ham mumkin. Annotatsiya 150-200 bosma belgi hamda 5-10 kalit so‘zlardan iborat bo‘lishi lozim. Annotatsiya (ingliz tilida ABSTRACT) va kalit so‘zlar (keywords) xalqaro tizimlarda indekslanishi uchun ingliz tilida ham berilishi zarur. Аnnоtаtsiya – bаdiiy, ilmiy, mеtоdik аsаrlаrning muаllifi, mаvzusi, mаnbаsi, undа ko‘tаrilgаn аsоsiy mаsаlаni ko‘rsаtishgа qаrаtilgаn qisqахаbаrdir. Аnnоtаtsiya o‘zining kаmso‘zligi, hаjm jihаtidаn nihоyatdа kichikligi bilаn bаyоnning bоshqа turlаridаn аjrаlib turаdi. Annotatsiya yozishda nimalarga ahamiyat berish kerak? Batafsil yozilgan annotatsiya quyidagi savollarga javob bera olishi lozim.  Ishda nima haqida so‘z boradi?  Muallif qanday savollarni o‘rtaga qo‘yadi?  Bu savollar qanday yoritib berilgan?  Ishning tuzilishi qanday?  Ishni qanday baholash mumkin?  Yozilgan ish kimlarga mo‘ljallangan? v.h. Annotatsiya - qandaydir nashr haqidagi qisqa axborot; hujjat, uning bir qismi yoki hujjatlar guruhining maqsadi, mazmuni, shakli va boshqa o’ziga xos xususiyatlari nuqtai nazaridan tavsifnomasi. Annotatsiya - qandaydir nashr haqidagi qisqa axborot; hujjat, uning bir qismi yoki hujjatlar guruhining maqsadi, mazmuni, shakli va boshqa o’ziga xos xususiyatlari nuqtai nazaridan tavsifnomasi. Annotasiya boshlang’ich hujjatda so’z boradigan savolga javob beradi. Mazmuni va maqsadli vazifasi bo’yicha:  bildirgichli (matnning tanqidiy bahosiz tavsifnomasini beradi)  tavsiyali (matnning iste’molchilarning muayyan auditoriyasi uchun yaroqliligi jihatidan)  Mazmunni to’liq qamrab olishi bo’yicha:  umumiy (keng auditoriyani hisobga olib umuman matnning tavsifini beradi) ;  ixtisoslashgan (matnning tor doiradagi mutaxassislarni hisobga olib muayyan jihatlardagi tavsini beradi);  guruhli (mavzu bo’yicha yaqin bir necha matnlar tavsifini beradi);  Annotatsiyani tuzishga qo’yiladigan asosiy talablar: 1. Kompozisiyasi mazmunan mantiqiy bo’ladi va dastlabki matn kompozisiyasidan farqlanishi mumkin. 2. Ma’lumotlarning tanlanishi, ularning ifodalanishi va joylashuvi annotasiya tusiga bog’liq bo’ladi. 3. Tili lo’ndaligi, soddaligi, aniqligi bilan ajralib turadi. 4. Dissertatsiya, maqolaga annotatsiya bibliografik varaqada rasmiylashtiriladi, xatboshilarsiz beriladi. 5. O’rtacha hajmi - 500 bosma belgi, kam hollarda – 800 – 1000. 6. Annotatsiyani tuzishdagi asosiy xato – axborotning ko’pligi, fikrlarni ifodalashda gaplarning uzunligi, davrlarning ishlatilishi! Ortiqcha narsalar: kirish so’zlari va gaplari, murakkab gaplardan qoching! “Klishelashtirilgan” iboralardan foydalanib, bir qator maqolalarga annotasiyalar tuzing: Annotasiya matnidagi klishelashtirilgan iboralar va so’z birikmalari: Maqolada…lar ko’rib chiqilgan. …ko’rsatilgan. …ning tavsifnomasi katta o’rin egallaydi. …keng material keltirilgan. Tadqiqot …kabi muhim muammolarni ko’rib chiqish orqali yuritiladi. … ning mohiyatini ochishda Muallif …ning ilmiy ta’rifini birinchi marta beradi va hokazo. Ilmiy adabiyotlarda murakkab tadqiqotlarni qisqacha bayon qilish uchun abstraktdan foydalaniladi. Referat to'liq qog'oz o'rniga mustaqil ob'ekt sifatida harakat qilishi mumkin. Shunday qilib, referat ko'plab tashkilotlar tomonidan ilmiy konferentsiyada plakat, platforma/og'zaki taqdimot yoki seminar taqdimoti ko'rinishida taqdim etish uchun taklif qilinadigan tadqiqotni tanlash uchun asos sifatida ishlatiladi. Ko'pgina bibliografik ma'lumotlar bazalari qog'ozning to'liq matnini taqdim etishdan ko'ra, faqat ko'rsatkichlarni ko'rsatadi. Ilmiy maqolalarning to'liq matnlari ko'pincha mualliflik huquqi va yoki nashriyot to'lovlari tufayli sotib olinishi kerak va shuning uchun referat to'liq matnni qayta chop etish yoki elektron shaklda sotish uchun muhim savdo nuqtasidir.4 Annotatsiya ilmiy maqolaning asosiy natijalari va xulosalarini berishi mumkin, ammo metodologiyaning tafsilotlari, to'liq eksperimental natijalar va sharhlar va xulosalarning tanqidiy muhokamasi uchun to'liq matnli maqolaga murojaat qilish kerak. Xulosa ko'p sonli qog'ozlarni elakdan o'tkazish imkonini beradi, bunda tadqiqotchi o'z tadqiqotiga mos kelishiga ishonch hosil qilishi mumkin. Maqolalar referat asosida tanlangandan so'ng, ular dolzarbligi uchun baholanishi uchun diqqat bilan o'qilishi kerak. Umuman olganda, referat iqtiboslarini faqat referatga emas, balki butun bir maqolaning mazmuniga asoslash kerak degan fikr mavjud. PLOS Medicine'da chop etilgan tadqiqot natijalariga ko'ra, "axborot ommaviy axborot vositalarida tadqiqot natijalarining bo'rttirilgan va noto'g'ri yoritilishi" oxir-oqibatda ko'plab mavhum xulosalarda tadqiqot natijalarini noto'g'ri xabar qilish yoki ortiqcha talqin qilish bilan bog'liq. JAMA nashrida chop etilgan tadqiqot shunday xulosaga keldi: "Annotatsiya va asosiy ma'lumotlar va ma'lumotlar va boshqa ma'lumotlarning faqat mavhum shaklida taqdim etilishi o'rtasidagi nomuvofiqliklar nisbatan keng tarqalgan va muallifga qaratilgan oddiy ta'lim aralashuvi bu chastotani kamaytirishda samarasiz". Boshqa "jurnal avtoreferatida e'lon qilingan ma'lumotlarning to'g'riligini to'liq nashr matnida keltirilgan ma'lumotlar bilan taqqoslaydigan tadqiqotlar to'liq maqolaning asosiy qismiga mos kelmaydigan yoki etishmayotgan da'volarni topdi". Annotatsiya - bu hujjat yoki boshqa ma'lumotlarning ma'lum bir nuqtasi bilan bog'liq qo'shimcha ma'lumot. Bu izoh yoki tushuntirishni o'z ichiga olgan eslatma bo'lishi mumkin. Izohlar ba'zan kitob sahifalarining chetida keltirilgan. Turli raqamli axborot vositalarining izohlari uchun veb-annotatsiya va matn izohiga qarash lozim. Talabalar ko'pincha asosiy iboralarga osonlik bilan murojaat qilish uchun kitoblardagi parchalarni ajratib ko'rsatishadi yoki o'qishga yordam berish uchun marginallarni qo'shadilar. Izohlangan bibliografiyalarda oddiy bibliografik ma'lumotlardan tashqari har bir manbaning dolzarbligi yoki sifatiga izohlar qo'shiladi, faqat manbani aniqlaydi. Kognitiv nuqtai nazardan, izoh o'rganish va o'qitishda muhim rol o'ynaydi. Yo'naltirilgan payqashning bir qismi sifatida u o'quvchilarning diqqatini muayyan vizual jihatlarga qaratishga yordam berish uchun vizual tasvirlarning aspektlarini ajratib ko'rsatish, nomlash yoki belgilash va sharhlashni o'z ichiga oladi. Boshqacha qilib aytganda, bu tipologik tasvirlarni (madaniy jihatdan mazmunli toifalar), topologik tasvirlarga (masalan, tasvirlar) belgilashni anglatadi. Bu, ayniqsa, shifokorlar kabi ekspertlar vizualizatsiyani batafsil talqin qilganda va ularning talqinlarini boshqalarga, masalan, raqamli texnologiyalar yordamida tushuntirganda juda muhimdir. Bu erda annotatsiya turli darajadagi bilimlarga ega bo'lgan interaktivlar o'rtasida umumiy asos o'rnatishning bir usuli bo'lishi mumkin. Izohning ahamiyati, masalan, kompyuterga asoslangan telekonsultatsiyalarda tasvir annotatsiyasi va nutqning integratsiyasi tasvirlar va izohsiz nutqdan foydalanish bilan solishtirganda bilim almashinuvini sezilarli darajada yaxshilashga olib kelishini ko'rsatadigan tadqiqotda empirik tarzda tasdiqlangan. Taxminan oʻn yillik xizmatdan soʻng izohlar 2019-yil 15-yanvarda YouTube’dan olib tashlandi. Ular foydalanuvchilarga videolar paytida paydo bo'ladigan ma'lumotlarni taqdim etishga ruxsat berishgan, biroq YouTube ular kichik mobil ekranlarda yaxshi ishlamayotganini va suiiste'mol qilinayotganini ko'rsatdi. Jadval ma'lumotlari, bunga CSV va XLS kiradi. Jadval ma'lumotlariga semantik izohlarni belgilash jarayoni semantik yorliqlash deb ataladi. Semantik etiketlash - ontologiyalardan jadval ma'lumotlariga izohlarni belgilash jarayoni. Bu jarayon semantik annotatsiya deb ham ataladi. Semantik etiketlash ko'pincha (yarim) avtomatik tarzda amalga oshiriladi. Semantik yorliqlash texnikasi ob'ektlar ustunlari, raqamli ustunlar, koordinatalari va boshqalarda ishlaydi. Annotatsiyaning maqsadlaridan biri ma'lumotlarni kompyuter yordamida tahlil qilish uchun mos shaklga aylantirishdir. Izohdan oldin odatda teglardan tashkil topgan izoh sxemasi aniqlanadi. Teglash paytida transkriptsionistlar teglarni qo'lda transkriptlarga qo'shadilar, bu erda zarur til xususiyatlari izoh muharririda aniqlangan. Annotatsiya sxemasi teglarning ma'lumotlar to'plami bo'ylab izchil qo'shilishini ta'minlaydi va avvalroq teglangan ma'lumotlarni tekshirish imkonini beradi. Teglardan tashqari, lingvistik annotatsiyaning yanada murakkab shakllari iboralar va munosabatlarning izohlarini o'z ichiga oladi, masalan, daraxtzorlarda. Lingvistik annotatsiyaning ko'plab turli shakllari, shuningdek, lingvistik izohlarni yaratish va boshqarish uchun turli formatlar va vositalar ishlab chiqilgan, masalan, "Lingvistik izohlar Wiki"da tasvirlangan. Annotatsiya - o'quvchining matnni tushunishi, eslashi va unga munosabatini kuchaytirish uchun matn bilan ataylab o'zaro ta'sir qiladigan har qanday harakat. Ba'zan "yaqin o'qish" deb ataladigan izohlash odatda matnning asosiy qismlarini ajratib ko'rsatish yoki tagiga chizish va matnning chetiga eslatma qo'yishni o'z ichiga oladi. Ushbu sahifa sizni o'qishdan maksimal darajada foydalanishga yordam beradigan matnga izoh qo'shishning bir necha samarali strategiyalari bilan tanishtiradi. Matnga izoh qo'shish orqali siz matnni o'qib chiqqaningizdan so'ng matnda nima sodir bo'layotganini tushunishingizga ishonch hosil qilasiz. Izoh yozayotganda, muallifning asosiy fikrlarini, xabardagi o'zgarishlarni yoki matnning nuqtai nazarini, diqqat markazida bo'lgan asosiy sohalarni va o'qish paytida o'z fikrlaringizni qayd etishingiz kerak. Biroq, izohlash nafaqat akademik matnlarni o'qiyotganda o'zini qiyin his qiladigan odamlar uchun. Agar siz o'qiganingizni muntazam ravishda tushunsangiz va eslab qolsangiz ham, izoh qo'yish matnni umumlashtirishga, muhim ma'lumotlarni ajratib ko'rsatishga yordam beradi va oxir-oqibat o'qituvchingiz sizga berishi mumkin bo'lgan munozara va ko'rsatmalar yozishga tayyor bo'ladi. Annotatsiya qilish, siz o'qiyotganingizda mashaqqatli ishni bajarayotganingizni anglatadi, bu sizga oldingi ishingizga murojaat qilish va kelajakdagi ish uchun aniq sakrash nuqtasiga ega bo'lish imkonini beradi. Siz qo'lda yoki hujjat dasturidan foydalanib izoh berishingiz mumkin. Agar sizda belgilashni istamagan matn bo'lsa, post-itsga izoh qo'yishingiz mumkin. Izoh qo'yganingizda, harakatlaringizdan maksimal darajada foydalanish uchun ushbu strategiyalardan foydalaning: Qog'ozingizga har bir belgi nimaga mo'ljallanganligini ko'rsatadigan kalit yoki afsonani qo'shing va har bir ma'lumot turi uchun boshqa belgidan foydalaning. Misol: Asosiy fikrlar uchun tagiga chizing, lug'at uchun belgilang va o'tish nuqtalari uchun aylana. Agar siz yoritgichlardan foydalansangiz, matnga turli xil reaktsiyalar uchun turli ranglardan foydalanishni o'ylab ko'ring. Misol: ta'riflar uchun sariq, savollar uchun to'q sariq va kelishmovchilik/chalkashlik uchun ko'k. Har bir chetga turli vazifalarni ajrating: Matnning konturini (tezis bayoni, tavsifi, taʼrifi №1, qarshi argument va h.k.) tuzish va asosiy gʻoyalarni umumlashtirish uchun bir chetidan foydalaning, boshqa chetidan esa oʻz fikrlaringiz, savollaringiz, va matnga munosabat. Nihoyat, izoh qo'yganingizda, matnning tavsiflarini, shuningdek, matnga o'zingizning munosabatingizni kiritganingizga ishonch hosil qiling. Bu sizga asosiy ma'lumotlar va iqtiboslarni topish va fikrlash jarayonlarini osonroq va tezroq eslab qolish uchun keyinchalik eslatmalaringizni ko'rib chiqish imkonini beradi. Annotatsiya taqdim etishi mumkin bo'lgan ba'zi ma'lumotlar:  Muallifning tezisi va asosiy fikrlari nimadan iborat?  Muallif kim, uning vakolati yoki kelib chiqishi nima?  Muallifning maqsadli auditoriyasi kim?  Manba mavzuning qaysi qismlarini ta'kidlaydi yoki ta'kidlaydi?  Manbada biron bir tarafkashlik yoki nishab bormi?  Muhokama qilinayotgan g'oyalar uchun muhim ko'rinadigan aniq kamchiliklar bormi?  Dalillar muallifning asosiy fikrini aniq tasdiqlaydimi?  Manbaning kuchli va zaif tomonlari qanday (tanqidiy baholash)? Matnga izoh qo'yish - bu o'quvchi muhim joylarni yoki tushunmaydigan narsalarni ko'rsatish uchun matnni "belgilashi". Ba'zan o'quvchilar so'zni aylantirib, iboraning tagiga chizish yoki jumlani ajratib ko'rsatish orqali izoh berishadi. Annotatsiya, shuningdek, chetga eslatma yozishni o'z ichiga oladi; bu eslatmalar matn haqidagi fikrlar yoki savollar bo'lishi mumkin. Ushbu izohlash jarayoni o'quvchiga g'oyalar va savollarni kuzatib borishga yordam beradi va matnni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Matnga izoh berishning afzalliklari (Annotatsiyaning afzalliklari quyidagilardan iborat):  Asosiy g'oyalar va savollarni kuzatib borish  Chuqurroq tushunish uchun fikrlar va savollarni shakllantirishga yordam berish  Matnlarni tahlil qilish va sharhlashni rivojlantirish  O'quvchini matn bo'yicha xulosalar chiqarishga va xulosa chiqarishga undash  O'quvchiga matnni to'liq qayta o'qimasdan, matnga osongina murojaat qilishiga imkon berish. O'quvchilarni maqsadli o'qishga o'rgatish kerak, shuningdek, ularni maqsadli izohlashni ham o'rgatish kerak. Talabalarga maqsadni izohlashga o'rgatish ularga diqqatini matndagi eng muhim narsaga qaratishga yordam beradi. Annotatsiyani o'rgatishda quyidagi belgilardan foydalanish kerak:  Asosiy fikrlar va asosiy fikrlarni ta'kidlang.  Yozing? notanish so'zlar yoki tushunarsiz ma'lumotlar kabi chalkash narsaning yonida.  Kalit so'z yoki iboralarni aylanaga aylantiring.  Qo'ying! Ajablanarli yoki muhim ma'lumot yoki ulanishga yordam beradigan ma'lumotlarning yonida. Annotatsiya nima? Ko'pchiligimiz, ehtimol, biz topadigan maqolalar yoki ma'lumotlarning "xulosalari" yoki "anstraktlari" ni ko'rish yoki yozishni yaxshi biladi. Xulosa yoki tezislar asosan materialning mazmunini qayta tiklaydi. Izohlarni yozish esa boshqacha yondashuvni talab qiladi. Izohlar esa materialga bir oz ob'ektivroq qarashadi. Annotatsiya yozayotganda, uni kim va nima uchun yozganini hisobga olishingiz kerak. Batafsil ma'lumot uchun quyidagi izoh elementlariga murojaat qiling. Natijalar shuni ko'rsatdiki, izohlash strategiyasi talabalarning faolligini, o'qishni tushunishni va shu tariqa ijtimoiy fanlar bo'yicha akademik yutuqlarni oshirdi. Izoh o'quvchilarga asosiy fikrlarni tasavvur qilish, murakkab matnlarni parchalash va murakkab tarixiy matnlarni o'qishda sekinlashishga yordam berdi. Natijada, bu talabalarga diqqatni jamlashga, tanqidiy fikrlashga va murakkab tarkibni tushunishga yordam berdi. Annotasiya turlari Mazmuni va maqsadli vazifasi bo’yicha - bildirgichli (matnning tanqidiy bahosiz tavsifnomasini beradi) - tavsiyali (matnning iste’molchilarning muayyan auditoriyasi uchun yaroqliligi jihatidan tavsifini va bahosini beradi)