Antibiotiklar farmakologiyasi Reja: 1. Antibiotiklar 2. Antibiotiklar guruhlari 3. Sulfanilamidli preparatlar. Nitrofuran unumlari. Fitontsidlar. TAYANCH TUSHUNCHALAR: ► Antibiotiklarga umumiy xarakteristika berish, ularning olinishi, vakillari, yaratilish tarixi xaqida. ► Penitsillinlar, tetratsiklinlar, ta’sir mexanizmi, qo‘llanilishi, dozalari va saqlash qoidalari haqida. ► Antibiotiklarning qo‘llanilishi haqidagi ma’lumotlarni havola etish. Kimyoterapevtik moddalar haqida tushuncha Mikroblar yoki parazitlarga tanlab ta’sir ko‘rsatadigan, yuqumli va parazitar kasalliklarda organizmga maxsus dori moddalarni yuborish bilan davolash ishlarini bajarish ximioterapiya deyiladi. Ximioteraya organizmga emas, balki aniq bir kasalikni qo‘zg‘atuvchiga yo‘naltirilgan davolash usuli va shu bilan u patogenetik terapiyadan farq qiladi. Hozirgi zamonaviy fanlar ximioterapiyani asosiy muvaffaqiyatlarga erishtirishda rus ximiklari Lomonosovga, N.N Zininga, A.M Butlerovga, D. I Mendeleevga qarzdor, chunki bu olimlar o‘zining ilmiy ishlari yangiliklari bilan sintetik ximiya va ratsional ximioterapiyaga asos soldilar, fundament qo‘ydilar. Rus olimi D. L Romanovskiy birinchilardan bo‘lib, ximioterapiyani asosiy prinsiplarini aniq tuzib berdi, qaysikim ximioterapevtik moddalar qo‘zg‘atuvchiga ta’sir etib, organizmni himoya kuchlarini ham kuchaytiradi. Ximioterapevtik moddalar ximioterapiya va ximioprafilaktika maqsadlarida hayvon organizmida kasallik qo‘zg‘atuvchilarni yo‘qotish uchun keng qo‘llaniladi. Bu moddalarni ta’siri organizmda kasallik qo‘zg‘atuvchiga ta’sir ko‘rsatib, keyin organizmni himoya kuchlari tomonidan kuchli ta’sir ko‘rsatishga asoslangan. Aniqlanganki, ximioterapevtik moddalar kasallikni surunkali davriga qaraganda o‘tkir kechishida juda samarali tavsir ko‘rsatadi. Buning sababi shundaki, kasallikni boshlang‘ich davrida, bakterial xo‘jayralarni bo‘linish – ko‘payishi kuchayib, ozuqa moddalarni xo‘jayra ichiga kirishi tezlashadi va shu bilan birga moddalarni ham ko‘p yutadi; boshqa tomondan bu paytda organizmni himoya kuchlari maksimal mobilizatsiya qilingan bo‘ladi, surunkali holatda bular susaygan bo‘ladi. Ximioterapevtik moddalarni qo‘llashda quyidagilarga rioya qilish shart: 1. Kasallik qo‘zg‘atuvchiga samarali ta’sirga ega preparatlarni qo‘llash. 2. Davolashni kasallikning erta davrida belgilangan. 3. Preparatni dozasi, qo‘llash usuli va qo‘zg‘atuvchiga maksimal ta’sir etish paytini tanlash. 4. Kerakli paytda kombinatsiyalangan ximioterapiya qo‘llash. 5. Davolash kasallik belgilari yo‘qolgandan keyin ham 2 – 4 kun davom etishi kerak. 6. Kasallikni emas, kasalni davolash prinsipini tanlash kerak. 4.Ximioterapevtik moddalarga qo‘yidagilar kiradi: 1. Antibiotiklar. 2. Sulfanilamidlar. 3. Nitrofuranlar. 4. Qon parazitga qarshi moddalar 5. Margimushni organik birikmalari. 6.Koksidiozga qarshi moddalar 7. Antigelment moddalar Antibiotiklar “Antibiotiklar” termini 1942 yilda dunyo buyicha qabul qilinib, grekcha anti – qarshi va bios – hayot degan ma’noni anglatadi. Antibiotiklar, mikroblar, zamburug‘lar, hasharotlar, hayvonlar va o‘simliklarning hayotiy ish faoliyati davrida hosil bo‘ladi. Ularning ko‘pchiligi mikroblar, viruslar, oddiy hayvonlar kasallik chaqiruvchi zamburug‘lar, gelmintlar (helmins helminthes) ni har xil yo‘llar bilan o‘limga olib boradi. Antibiotiklarning ma’lum bir qismi hayvonlar va parrandalarning o‘sishini tezlashtiradi, tezda semirtiradi. Ularning ushbu xususiyatlari keyinroq aniqlandi. Antibiotiklarning nomlari, ya’ni “antibiotik” degan termin eskirsada saqlanib kelinmoqda. Antibiotiklar tarixi Antibiotiklarni ingliz olimlari Fleming keyin E.CHeyn va Florilar 1938-1940 yillarda toza penitsillin ajratib olishadi. Rossiyada 1940 yilda Z.V.Ermoleva penitsillinni o‘rganib, yangi Penicillum Crustosin zamburug‘idan ajratib oladi. 1942 yil Amerikalik olim Vaskman streptomitsinni yaratdi. Xozir antibiotiklarni 140 ga yaqin preparatlari ixtiro qilingan va amaliyotda qo‘llanilayapdi. Antibiotiklar farmakologik modda bulib, hayvonlar organizmida modda almashinuvini kuchaytiradi, tezlashtiradi va hazm qilishni yaxshilaydi. Tirik organizmda ko‘pgina tizimlar (sistema)ning va organlarning ish faoliyatini yaxshilaydi. Ularni o‘z vaqtida, hayvonlarga to‘g‘ri diagnoz qo‘yib,qo‘llanilsa kasal mollarning tashqi muxitning yomon ta’sirlariga qarshi kurashish qobiliyati (rezistentligi)ni oshiradi, immunitetini mustaxkamlaydi. Ayniqsa, yosh hayvonlar, parrandalar va bo‘rdoqiga boqilayotgan , qari hayvonlardan juda ko‘p iqtisodiy foyda olish mumkin. Antibiotiklarni birinchi topilgan yillardan boshlab, ularning qo‘yidagi xususiyatlarini o‘rganishdan boshlangan: A) bakteriostatik – mikroorganizmlarning taraqqiyoti yoki o‘sishini susaytirish; B) bakteriotsid – mikroorganizmlarga o‘ldiruvchi ta’siri; V) bakteriolitik – mikroorganizmlarnieritib yuborishi ( lizis holatiga olib borishi). Hozirgi davrga kelib ularni qo‘llash, kasal hayvonlarni davolash va ularning oldini olishda antibiotiklar keng-ko‘lamda ishlatilib kelinmoqda. Ushbu jarayon o‘simlik (agronomiya)shunoslikda va xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarida ham qo‘llanilib kelinmoqda. Qisqacha antibiotiklardan foydalanilib kelayotgan tarmoqlarni aytib o‘tamiz: 1. O‘simlikshunoslikda. 2. CHorvachilikda. 3. Veterinariyada. 4. Oziq-ovqat sanoatida. 5. Konserva sanoatida. 6. Sut va sut mahsulotlarini saqlashda. Oxirgi 60 yil davomida antibiotiklarni o‘simliklarda fitopatogen mikroorganizmlar (viruslar, bakteriyalar, zamburug‘lar, oddiy mikroblar va boshqa) chaqiruvchi kasalliklarning oldini olish va davolashda qo‘llanilib kelinmoqda.Fitopatogan organizmlar tuproqda, o‘simliklarning barcha qismlarida, urug‘i, issiqxona va boshqa joylarda ham uchraydi. Antibiotiklarni tez buziladigan oziq-ovqatlarni saqlash maqsadida ham keng qo‘llanilib kelinmoqda. Shu maqsadda xar xil fizik va kimyoviy metodlar ham qo‘llaniladi.Ayniqsa 1943 yildan boshlab konserva sanoatida qo‘llaniliyu kelinmoqda. Antibiotiklarni go‘sht, baliq va parrandalarda mikroblarni yo‘q qilish maqsadida qo‘llaniladi, chunki ular ushbu mahsulotlarda juda tez ko‘payib ketib, ularni buzilishiga olib keladi. Antibiotiklarni qo‘llagandan keyin ularning buzilishi ancha kech bo‘ladi, ovqatni ancha kun undan keyin saqlash mumkin. Dorilarni qo‘llash ayniqsa baliqni uzoqroq saqlash uchun ko‘proq kerak bo‘ladi. Sut va sut mahsulotlarining buzilishidan saqlash uchun ham keng qo‘llanilib kelinmoqda. Chorvachilikda antibiotik dorilarni ko‘pgina q\x hayvonlari va parrandalarning semirtirishni tezlashtirish xossalari borligi aniqlandi.Yana bir axamiyati antibiotiklar kichik dozalarda qo‘llanganda yangi tug‘ilgan va yoz hayvonlarda chiqim (o‘lim, majburiy so‘yilish) kam bo‘lishi isbotlandi. Undan tashqari preparatlar optimal doza va kombinatsiyalarda yosh hayvonlarning tez o‘sishi va kombinatsiyalarda yosh hayvonlarning tez o‘sishi va taraqqiyotini ancha tezlashtiradi. Bu faktor esa oziqaning 5-10% kam xarajat qilishga olib keladi.Ushbu hayvonlar kasalliklarga, ayniqsa miroorganizmlar chaqiruvchilariga kam chalinadi. Ularning eng qulay tomoni va iqtisodiy samaradorligi oziqa bilan berishdir, oziqaga qo‘shib berilganda hayvon organizmiga hech qanaqa ziyoni bo‘lmaydi va mahsulot sifatini buzmaydi. Bizning Respublikamizda ham burdoqiga boqish punktlarida, yangi tug‘ilgan buzoqlar, qorako‘l va boshqa qo‘ylar qo‘zilari, cho‘chqa bolalari va inkubatsiyadan keltirilgan jo‘jalarni o‘stirish va boqishda ko‘p qo‘llanilib kelinmoqda. Antibiotiklarning ximioterapevtik va ximioprofilaktik ta’sirlari. Antibiotiklar boshqa dori vositalariga qaraganda ancha yang gurux moddalari hisoblanadi. Undan tashqari antibiotiklarni boshqa dori moddalaridan bir necha bor ko‘p qo‘llaniladi, ko‘p ishlab chiqariladi va natijada olinadigan effektlari ham ancha yuqori. Bunga sabab nimada ekanligini sanab o‘tishga harakat qilamiz: 1. Spetsifik-maxsus ta’sir mexanizmiga ega. 2. Keng va aniq mikrob va mikroblarga qarshi aniq qarshi ta’siri bor. 3. Mikroorganizmlar hayvon organizmida hosil qilgan toksinlarni neytrallaydi.(antitoksik t.) 4. Eng kichik dozalarda ham effekti aniq bo‘ladi, bu esa ancha iqtisodiy samaradorlikni olib keladi. 5. Makroorganizm (hayvon organizmi)larda ham o‘zining ta’sirini yoki kuchini yo‘qotmaydi. 6. Ta’siri tez va aniq, ko‘zga tez tashlanadigan davolovchi va profilaktik o‘zgarishlar ro‘yobga chiqadi. 7. Amaliyotda qo‘llaniladigan antibiotiklar eng kam zaxarli ta’sirga ega bo‘ladi. Antibiotiklar qanday usullarda qo‘llaniladi va dori shakllari. Har xil yuqumli kasalliklarni davolash uchun antibiotiklarning fiziko- kimyoviy xossalari, ta’sir mexanizmi, molning holati, turi va boshqalarga qarab har xil usullarda qo‘llaniladi. Hamda turli xil shakllarda chiqariladi. 1. Maz (malxam), tomchi, emulsiya, sham va kukun (sepish uchun) tashqi qo‘llash uchun; 2. Kukun, tabletka va draje – per os – og‘iz orqali yuborish uchun. 3. Flakonlarda – in’eksiya-parenteral qo‘llash uchun ( muskul orasiga, teri ostiga, venaga yuborish uchun). 4. Aerozol – hidlatish, ingalyasiya uchun. Antibiotiklarning flakonda ishlatmoqchi bo‘lsa- fiziologik-izotonik (N aCl ) eritmada va 0,25-0,5% novakain eritmasida eritilib muskul orasiga yuboriladi.Yuborish usulllari ayrim sabablarga ko‘ra ular ma’lum yo‘llar bilan yuboriladi. M: Benzilpenitsillinlarni og‘iz orqali yuborish foydasiz, chunki ular ichaklarda neytrallanadi. Streptomitsin- hazm qilish organlari orqali qonga so‘rilmaydi. Ayrim antibiotiklarni teri ostiga yuborilmaydi. Antibiotiklarni birga yoki boshqa dorilar bilan qo‘shib qo‘llaganda ta’sir xususiyatlari ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± Antibiotiklarni to‘g‘ri (ratsional) qo‘llash tartiblari. Uchraydigan asoratlari. Yuqumli kasalliklarni davolashda antibiotiklar yoki boshqa ximioterapevtik dori vositalaridan qo‘llashdan avval kasal hayvonlarning o‘zining ximiyaviy qobiliyatiga qarash ham kerak. Kasallarning bir qismi o‘zlari ham yaxshi sharotda saqlansa, yaxshi boqilsa o‘zlari ham tuzalib ketishi ham mumkin.Chunki hayvonlar kasallikning xiliga qarab har yili vaksinatsiya emlash ( 6 oy 1 yilda) ishlarini o‘z vaqtida olib borish zarur ularda immunitet paydo bo‘ladi. Lekin, antibiotiklarni va boshqa ximioterapevtik dori moddalarini qo‘llab, mikroorganizmlarda qarshi bakteriostatik va antitoksik ta’sir qilish har bir vrach- hakimning birinchi vazifasidir. Odatda o‘tkir yuqumli kasalliklarni davolashda bitta antibiotikni 5-7 kun qo‘llash zarur, agar kasal hayvon sog‘ayib ketmasa, boshqa antibiotik tanlash zarur. Agar kasallk chaqirgan mikrob ir nrecha antibiotikka sezuvchan bo‘lsa, uning qaysisini buyurish yoki qo‘llash vrachning ixtiyorida bo‘ladi. Mikroblar bir shtammga kiruvchi bo‘lsa ham har xil sezuvchanlikka ega bo‘lishi mumkin. Bakteriyalarning aloxida antibiotiklarga sezuvchanligi va chidamliligi odatda bakateriyalar vet. laboratoriyalarda aniqlab beriladi.Usullari ko‘p bo‘lib, eng keng qo‘llaniladigan “agardagi diffuziya yo‘lidir”.Mikrobni Petri kosachasiga ekilib, ma’lum antibiotik singdirilgan qog‘oz-diski qo‘yiladi va 1 sutkadan keyin natija aniq bo‘ladi.Agar kasallik chaqiradigan mikrob sezuvchan bo‘lsa qog‘oz diskning aylanasida sutka davomida termostatda oq zona hosil bo‘ladi. Agar u chidamli, antibiotik ta’sir qilmaydigan bo‘lsa oq-yorug‘ liniya hosil bo‘lmaydi. Ushbu engilgina tajriba asosida vrach-bakteriolog amaliyotichi vetvrachga qaysi antibiotigi xo‘jaligida, fermasmida bor va qaysini qo‘llash mumkinligini tezda aniqlab berishi mumkin. Diagnoz o‘z vaqtida qo‘yilsa va tqg‘ri medikamentoz davolash boshlansa infeksiyani tezda yo‘qotish mumkin. Lekin kasallik chaqiruvchi mikroblar ham o‘zgarib turishi mumkin. Masalan, keyingi paytlarda pnevmoniyani pnevmokokkilargina emas, hatto stafilakokki, ko‘kimtir streptokki yoki hatto achitqilar (drojji) ham chaqirishi mumkin. Ushbu kasallikni asosan penitsillin ta’sir ko‘rsatmaydi. Dozasini aniqlash hamda belgilangan antibiotikni ko‘taraolmasligini ham avvaldan bilib olish kerak. Agar hayvon buyurilgan antibiotikni ko‘taraolmasa, albatta va tezda boshqasi bilan almashtirish lozim. Shunday qilib, antibiotiklardan mikrobni va ulvr ishlab chiqaradigan toksinlarni yo‘q qilish uchun foydalanilganda qo‘yidaglarga rioya qilish shart: 1) Kasallikni chaqirgan mikrobga qarab antibiotikni to‘g‘ri tanlash lozim va ularning qaysi antibiotikka chidamliligini aniq bilish kerak; 2) Hayvonning turiga, yoshiga va vazniga qarab dozasini aniq tanlash, davolovchi ta’siri tezroq va ziyonli ta’siri kam yoki bo‘lmasligi lozim; 3) O‘tkir infeksion kasallikni yo‘q qilish uchun har bir antibiotikni 5-7 kun qo‘llangandan keyin foyda bo‘lmasa uni boshqasi bilan almashtirish lozim; 4) Antibiotikni uzoq qo‘llaganda hayvonga ziyonli negativ ta’sir paydo bo‘lib, unga chidamli mikrobning xili paydo bo‘lishi mumkin; 5) Hayvonda qo‘llanilayotgan antibiotikka nisbatan ziyonli ta’sirlari paydo bo‘la boshlasa (t 0 – ning yuqoriligi, terilardagi qichish, qizarish) un bilan boo‘qa preparatni almashtirish lozim. Antibiotiklar kashf qilinib, keng qo‘llanilayotgandan keyingina meditsinada: pnevmoniya, peritonit, sepsis, ostemielit kasalliklari ham bir necha bor kamaydi. YUqumli kasalliklar qorin tifi, dizenteriya, pnevmoniya, kolienterit, sarlatina kechishi, davolash bir necha bor engillashadi. Oxirgi o‘n yilliklarda o‘smalarni davolash uchun ham qo‘llanilmoqda. Ammo, antibiotiklar mayda viruslarga: kishilardagi gripp, qizilcha, ospa, quturish, polimielitlar va boshqalarga ta’sir ko‘rsatmaydi. Hozirgi paytlarga kelib, olimlar ushbu viruslarga ta’sir ko‘rsatuvchi xillarini topish uchun ilmiy-tekshirish ishlarini olib borishmoqdalar va ayrim muvafaqqiyatlarga ham erishganlar. Oxirgi yillari antibiotikka chidamli va o‘rganib qolish xollari mavjud degan gaplar chorvadorlar va mutaxassislar o‘rtasida ham uchramoqda. Mikroblar agar ularga o‘rgshanib qolsa uni davolab bo‘lmaydi, qiyin bo‘ladi. Agar mikrob bir xil antibiotikka o‘rganib qolsa, analogik preparat bilan almashtirish foyda bo‘lmaydi. Masalan: mikrob agar tetratsiklinga chidamli bo‘lib qolgan bo‘lsa uni xlortetratsiklin, oksitetratsiklin va boshqa ushbu guruxlardagi dorilar bilan almashtirish katta xato bo‘ladi. Antibiotiklar foydali ta’siri bilan bir qatorda kam protsentda bo‘lsada ayrim sharoitlarda ziyonli ta’srlari ham uchrab turadi. Ziyonli yoki negativ (pobochnoe) ta’siri ko‘proq allergiya holatida bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichlar asosan ularning zaxarligiga va hayvonning sezuvchanligiga ko‘proq bo‘ladi. Ularning ushbu ta’sirlari o‘ziga xos bo‘ladi: Masalan: 1) Streptomitsin katta dozalarda eshitish va muvozanat organldari (vestibulyar apparati) funksiyalarini buzadi. Streptomitsindan kar bo‘lib qolish mumkin. 2) Levomitsetin, sintomitsin- qon iglab chiqarish organlari funksiyalarni pasaytiradi. 3) Tetratsiklinlar – ichak epitelial xujayralarini yallig‘laydi va hazm qilish buziladi. Meditsina amaliyotda ham, veterinariya va chorvachilikda ham antibiotiklarning bir o‘zini emas, balkim sinergist moddalar bilan birga qo‘llaganda kuchliroq va uzoqroq ta’siri bo‘lishi, hamda effektining natijasi yaxshiroq bo‘lishi ko‘pdan beri ma’lum. Shuning uchun ularni ko‘pincha o‘ziga mos keladigan va bir- birining ta’sirini kuchaytiradigan dori vositalari bilan birga-kombinatsiya qilib qo‘llagani ma’qul.Ko‘pincha bir-biriga mos keladigan ximioterapevtik moddalar bilan birgalikda qo‘llashni ma’qul ko‘rishadi. Keyingi davrga kelib ko‘pgina boshqa dori vositalari, farmakologik stimulyatorlar va boshqa moddalar bilan qo‘shib (bir vaqtda ) yuboriladi: 1. Sulfanamidli; 2. Nitrofuranlar; 3. Vitaminlar; 4. Qon o‘rinbosarlari; 5. Globulinlar; 6. Giperimmunlashtirilgan qon zardobi. 7. Yurak glikozidlari va boshqa Yurakning ishini kuchaytiradigan dorivor moddalar. 8. PABK 9. Oqsil moddalari bor preparatlar ushbu dorilarni to‘g‘ri qo‘llanilsa ta’siri 1,5- 2 marta kuchliroq bo‘ladi. Antibiotiklar sinflari Antibiotiklarning dori vositasi sifatida ishlatilishi hamda chorvachilik va veterinariya amaliyotida qo‘llanilishi bo‘yicha veterinariya farmakologiyasida eng oxirgi sinflari qo‘yidagilar hisoblanadi: 1. Penitsillinlar guruxi –Penicilllium zamburug‘idan olinganlar, asosan 3 xil bo‘ladi: Penicillium chrysogenium, notatum, crustochum 2. Tetratsiklinlar guruxi – Aktinomitset Actinomycetales – mikroorganizmlardan olingan va ushbu guruxga kiradi. 3.Levomitsetinlar guruxi – Actinomycetales guruxiga kiruvchi mikrorganizmdan olinadi. 4.Streptomitsinlar guruxi – Actinomycetales guruxidagi m.o. olinadi. 5.Makrolidlar guruxi - Actinomycetales guruxidagi m. organizmlardan olinadi. 6.Polienli antibiotiklar guruxi – Actinomycetales mikroorganizmlardan olinadi. 7.Oligasaxaridlar yoki neomitsinlar guruxi – Actinomycetales guruxidagi mikroorganizmlardan olinadi. 8.Polipeptidlar va polimiksinlar guruxi – Bacillus polymyxa – guruxidagi mikroorganizmlardan olinadi. 9.Xar xil guruxdagi antibiotiklar Penitsillinlar guruxi. Penitsillin – ko‘k mog‘or –zamburug‘i penicillum lar ishlab chiqaradigan maxsulotidir. Hozirgi vaqtlarda penitsillinni 3 xil shtammasidan tayyorlanadi: Penicillium – notatum, Penicillium - crustosum,, Penicillium - chrysogenium Ularni o‘stirishda 4 tipdagi penitsillinlar hosil bo‘ladi. Mikroblarni yo‘q qilishda, ya’ni infeksion kasalliklarni davolashda eng aktivi hisoblanadi va ular benzilpenitsillin va fenoksimetilpenitsillin nomi bilan yuritiladi. Penitsillin, kislota bo‘lib, tez organizmda parchalanib ketadi va qisqa vaqt ta’sir qiladi. Uni to‘g‘rilash uchun – natriy va kaliy tuzlariga o‘tkaziladi. Prolongirlangan xillari yanada uzoq (longus) va kengroq ta’sir ko‘rsatadi, shulardan yuqumli kasalliklarni davolashda ko‘proq – novakainli va ekmolin bilan qo‘shilgan kompleks preparatlari ishlatiladi. Hozirga kelib penitsillinni yarim sintez yo‘li bilan ham olinmoqda, bunda Penicillium - chrysogenium shtammi ishlatilmoqda. Ushbu yo‘llar bilan bitsillin, efitsillin, oksatsillin va boshqalari olinmoqda.Ayrim penitsillinlar (fenoksimetilpenitsillin) ni oziqa muxitiga radikalini o‘zgartirish, keraklisini hosil qilish yo‘li bilan ham olinmoqda. Kukun hamda preparatlari ta’sir qilmaydi, mikrobga qarshi ta’siri deyarli bo‘lmaydi, ularni sterillab bo‘lmaydi, yuqori temperaturada buziladi. Penitsillinlar zavodda kukun holda flakonlarda chiqariladi va sterillangan (mikrobsizlantirilgan) bo‘ladi. Penitsillinlarning antimikrob ta’siri ancha kuchli, ayniqsa grammusbat mikroblarga (aerob va anaerob) qarshi qo‘llaganda effekti juda kuchli bo‘ladi.Ko‘p yillar uni faqat grammusbat mikroblar chaqiruvchi infeksiyalarda qo‘llab kelishgan edi.Hozirga davrga kelib, ham grammusbat ham grammanfiy mikroblar chaqiradigan kasalliklarga qarshi ishglatiladigan preparatlar chiqarilmoqda: Ampitsillin,ampioks, sefalosporidin, karbenitsillin mikrotsid va boshqalar. Tuberkullyoz, brutsellyoz, ichak tayoqchalari penitsillinga chidamli, ularda penitsillin neytrallaydigan – penitsillinaza fermenti hosil qiladi. Penitsillinlar mikroblar devorining hosil bo‘lishini buzadi. Muskul orasiga va teri ostiga in’eksiya qilingach tez ta’sir qiladi. Og‘iz orqali berilganda ingichka so‘riladi, yo‘g‘on ichaklarda esa parchalanib ketadi, parchalanishini saprofit grammanfiy mikrofloralar hosil qiladigan penitsillinaza fermenti amalga oshiradi. Organizmga shimilgach, butun organ va to‘qimalarga tarqaladi, hamda tezda neytrallanadi va chiqariladi (siydik va o‘t orqali). Qo‘llanilishi: Biz yuqorida ham grammusbat, ham grammanfiy mikroblarga qarshi ta’sir qiluvchi penitsillinlar haqida biroz yozib o‘tgan edik. Ular asosan: streptokokklar, diplokokklar, stafilokokklar, spiroxetalar, pnevmokokklar, sibirskaya yazva (kuydirgi) minengokokklar tayoqchalariga qarshi ta’sir ko‘rsatadi, ularning aerob va anaerob xillarining ham yo‘q qiladi. Viruslar, tuberkulyoz (sil), ichak tayoqchalari, brutsellyozlar va boshqalari penitsillinlarga ancha chidamli. Amaliyotda qo‘yidagi infeksion kasalliklarning oldini olish va davolash uchun qo‘llaniladi:Otlarning manqa kasalligida, Cho‘chqalarning roja Qoramollarning plevropnevmoniyasida, Otlarning krupoz Nafas olish organlarining kasalliklarida, Leptospiroz kasalligida, Nekrobatsillyoz Pasterellyozda Emfizematoz karbunkullyozida (emkar) – qorason Aktinomikoz kasalligida, Zlokachestvenniy otekda Mastitlarda Yosh mollarning oshqozon ichak kasalliklarida, yuqumsiz kasalliklarda: jaroxatlarda, tuyoq kasalliklarida, siydik ajratish organlari kasalliklarida, burun, quloq, ko‘z va teri kasalliklarida o‘tkir, o‘rta va surunkali yiringli yallig‘lanishlarda, bo‘g‘im, pay (artrit, tendenit va boshqa) kasalliklarda qo‘llaniladi. Penitsillinlarni yuqori dozada va uzoq qo‘llanganda ziyonli ta’sirlari ham ruyobga chiqishi mumkin.Ko‘proq yosh hayvonlar qon ishlab chiqaruvchi organlari, allergik reaksiyalar bo‘lishi mumkin. Ziyonli ta’sirlari bo‘lganda – dori bo‘lishini to‘xtatilib, penitsillinaza fermenti yuboriladi. Penitsillinning veterinariya amaliyotida qo‘llaniladigan preparatlari: 1. Benzilpenitsillinning natriy tuzi; 2. Benzilpenitsillinning kaliy tuzi; Ularning o‘rtacha dozalari ( xar xil hayvonlar uchun); Qoramolga - 1 kg og‘irligiga 2000-3000 Otlarga -1 kg og‘irligiga 2000-3000 Qo‘ylarga - 1 kg og‘irligiga 4000 – 5000. CHo‘chqalarga - 1 kg og‘irligiga 3000-5000. Parrandalarga - 1 kg og‘irligiga 40 000-50 000. 3. Bitsillin – 1 4. Bitsillin – 3. 5. Bitsillin - 5. Bu uchalasi ham benzilpenitsillinning dibenziletilendiamin tuzi hisoblanadi. Ularning qo‘llanilishi va ta’siri penitsillindan farq qilmaydi, ammo ta’siri uzoq davom etadi. Muskul orasiga in’eksiya qilinganda qondagi terapevtik dozasi 3 sutkadan ziyodroq davom etadi. Bitsillin 3 va 5- tarkibi 1 qismdan benzilpenitsillinning natriy va kaliy tuzidan iborat. 6. Almetsillin – Allmecillinum – Allilmerkaptometilpenitsillin kislotasining kaliyli tuzi. 7. Efitsillin. 8. Oksatsillin. 9. Fenoksimetilpenitsillin 10. Metitsillin - 11. Ampitsillin – Penitsillinning ham grammusbat, ham grammanfiy mikroorganizmlarga qarshi ta’sirini yuqorida izoxlab, yozib o‘tgan edik. II. Tetratsiklin guruxiga kiruvchi preparatlar: Tetratsiklin preparatlari Astinomycetales guruxiga kiruvchi mikroorganizmlardan olinib, 4-yadroli gidroaromatik kondensirlangan birikmalardan tashkil topgan. Penitsillinlardan ta’sir mexanizmi kengroq, ya’ni ular grammusbat va grammanfiy mikroorganizmlarga ham antimikrob ta’sirini ko‘rsatadi. Boshqa ta’sirlari ham bor: ular kislotaga chidamli bakteriyalarga, rikketsiyalarga va ayrim yirik viruslarga ham bakteriotsid ta’siri bor. Bakteriolitik ta’siri 10 marta bakteriostatik ta’siridan kuchliroqdir. Ta’sirining asosini mikroblardagi gaz almashinuvi va fosforlanish protsessini buzadi. Zaxarliligi juda past. Toksik dozasi terapevtik dozasidan 20-40 marta ko‘proq. Qo‘llanilishi: Hayvonlarning o‘sishini va emirishini stimullashdan tashqari qo‘yidagi infeksion va ko‘pgina noinfeksion kasalliklarda ishlatiladi: Dizenteriya kasalliklarida, Dispepsiya va boshqa diareya kasalliklarida, Salmonellyoz (paratifda), oshqozon va ichakkasalliklarining boshqa surunkali xillarida, O‘pka kasalliklarida, Sibirskaya yazva – kuydirgida, Zlokachestvenniy otyok – yomon sifatli shishda , Teylerioz, brodzot, emfizematoz (qorason) karbunkulda, Nekrobatsillyozda, leptospiroz, atroficheskiy rinit atrofiyaga uchraydigan rinitda va boshqalarda Tetratsiklinlar har xil dori shakllarida tashqi va ichki usullarda keng qo‘llaniladi, Ko‘z kasalliklarida ko‘pgina maz (malxamlari) va linimentlari bor. Preparatlari: 1. Tetratsiklin 2. Tetratsiklin gidroxlorid, 3. Oksitetratsiklin, digidrat, 4. Tetratsiklin, terramitsin gidroxlorid, 5. Xlortetratsiklin – biomitsin. 6. Morfotsiklin 7. Metatsiklin 8. Dioksitsiklin gidroxlorid 9. Dibiomitsin A) Xlortetratsiklin gidroxlorid: Qoramollarga – 0,01- 0,02 / kg. Qo‘ylarga - 0,007-0,01/ kg Kuram-parranda - 0,02-0,03 / kg Sutkasiga 2 marta – per os . B) Dibiomitsin – muskul orasiga: Qoramollarga – 20.000 – 30.000 ED – TB/kg. Qo‘ylarga - 30.000 -50.000 TB/ kg. V) Oksatetratsiklin (terramitsin ) Barcha hayvonlarga o‘rtacha -5000-10000 TB/kg. Tetratsiklinlarning arzon, tayyorlanishi oson bo‘lgan tozalanmagan, yarim tozalangan (polufabrikatlar) ham ko‘p miqdorda qo‘llaniladi. Ular yosh hayvonlarni tez o‘stiradi, semirtiradi, kasalning oldini oladi va davolaydi. Tarkibida vitamin va boshqa stimulyatorlar mavjud. Yuqoridagilardan tashqari tetratsiklin, dibiomitsin va boshqalarning maz (malxam)lari ham chiqarilib ularni ko‘pincha ko‘z (kon’yuktivit) kasalliklari va boshqa yiringli jaroxat, yaralarda ham qo‘llaniladi. III. Levomitsetinlar guruxiga kiruvchi preparatlar. Levomitsetinlar guruxiga kiruvchi preparatlar: 1. Levomitsetin – 2. Levomitsetin stearat, 3. Levomitsetin suksinat 4. Sintamitsin – 5. Eusintomitsin – 6. Levovinizol – 7. Iruksal – Ular turli mamlakatlarda chiqarilib, asosan Actinomyces venezulae – mikroorganizmidan olinadi, Mikroblarga qarshi ta’siri keng: brutsella, sibirskaya yazva (kuydirgi), salmonella, stafilokokk, diplokokk, pasterella va boshqa mikroorganizmlar chaqiruvchi kasallimklarga, ular ishlab chiqargan toksinlarga qarshi qo‘llaniladi. Per os berganda tez so‘riladi, rezorbsiya qilinadi. Qo‘llanilishi: oshqozon-ichak kasalliklarida, dizenteriyada, leptospirozda, pasterillyozda, pullorozda, koksidioz va boshqa kasalliklarning oldiniolish, davaolashda ko‘p qo‘llaniladi. Ularni har xil dori shakllarida chiqariladi va ishlatiladi. Levomitsetinlarning malxam (maz), linimentlari bo‘lib, xirurgik kasalliklarning yiringli (jaroxat, yara, absess, flegmona va boshqa) formalarda qo‘llaniladi. Levomitsetinlar o‘rtacha berilgan dozalarda qo‘llaniladi: Per os - og‘iz orqali – qora mollarga – 0,015-0,02/ kg, qo‘ylarga – 0,02-0,04/ kg, cho‘chqalarga – 0,03- 0,05/ kg. IV . Streptomitsin guruxiga kiruvchi preparatlar. Streptomitsin, amerika olimi E.Vaksman tomonidan, 1944 y. Nursimon zamburug‘lardan ishlab chiqarilgan mahsulotdan olingan. U antibiotik bo‘lib ko‘p spektrga ega bo‘lgan preparat bo‘lib chiqdi, tuberkulyoz tayoqchasi va grammanfiy bo‘lgan bir necha infeksion kasalliklarni chaqiruvchi va tarqatuvchi mikroorganizmlarni o‘ldiradi. O‘sha davrlarda ko‘p uchragan (odamlarda) chuma kasalligini davolovchi dori sifatida keng miqiyosida qo‘llanila boshladi va katta natijalarga erishildi, Penitsillin esa yuqoridagi mikroorganizmlarning ko‘pchilligiga ta’sir qilmasligi aniqlangan edi. Streptomitsinlar murakkab birikmalardan tuzilgan bo‘lib, ularning asosini: streptidin, streptobiozamin tashkil qiladi. Ularning penitsillinlarga o‘xshash, lekin tuberkullyoz va brutsellyoz tayoqchalarining o‘sishini to‘xtatadi. Shuning uchun – tulyaremiya,listerellioz,brutsellyoz,tuberkullyoz, ichak kasalliklarida va boshqalarda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Streptomitsinlarning qo‘yidagi birikmalari va unumlari mavjud: 1. Streptomitsin sulfat 2. Streptosulmitsin sulfat 3. Streptomitsin – xlorkalsiyli kompleks 4. Digidrostreptomitsin sulfat. Ular oshqozon-ichakdan so‘rilmaydi, shuning uchun ko‘pincha in’eksiya usulida qo‘llaniladi. Yuqoridagilardan tashqari faqat chorvachilik va veterinariyada qo‘llaniladiganlari ham bor: 1. Grizin – Grysinum – Streptomyces gryseus Krainsky. 2. Oziqa bilan beriladigan grizin Oziqaga: 1 tonnasiga 3-5 kg qo‘shib, ayniqsa jo‘jalarga beriladi; Cho‘chqa bolalariga boshiga 100-200 mg dan oziqaga qo‘shib beriladi. Shunday qilib streptomitsinli preparatlar meditsinada va veterinariyada eng ko‘p tarmoqli ta’sir ko‘rsatuvchi preparatlar dori vositalari hisoblanadi. Ammo veterinariyada tuberkullyoz va brutsellyoz kasalliklarini davolash ishlari hozirchalik kasalliklar asosan o‘rta va surunkali kechganligi, davolash ishlari ancha qimmatga tushishini hisobga olib, oldindan mutaxassislar bilgani uchun ushbu ishlar keng ko‘lamda barcha xo‘jaliklarda yo‘lga qo‘yilgani yo‘q. Dori-darmondan tashqari boshqa ko‘p tarmoqli, kompleks shart-sharoitlar shu kasalligi bor chorvachilik ho‘jaliklar olib borishlari lozim bo‘ladi va bu tayyorgarligi va sharoitlar bor xo‘jaliklar hozircha kam sondadir. V. Antibiotiklar – makrolidlar guruxi. Qo‘llanilishi. Preparatlari. Makrolidlar – organik birikmalar bo‘lib, ularning asosida makrotsiklik laktam halqasi va ko‘p sonli uglerod atomlari yotadi. Makrolidlar – Actinomycetales guruxiga kiruvchi mikroorganizmlardan olinadi, chunki ular ishlab chiqaradi. Makrolidlarning qo‘yidagi prepartlari yaxshi o‘rganib chiqarilgan va amaliyotda ko‘p qo‘llaniladi: 1. Eritromitsin 2. Eritromitsin fosfat 3. Oleandamitsin 4. Oletetrin 5. Tilozin 6. Makrolan-200 7. Farmazin-50, 200 Tilozin preparati veterinariya amaliyotida keyingi paytlarda ko‘p qo‘llanilmoqda. Makrolidlar kukun, tabletka va eritma shaklida ko‘p ishlatilmoqda. Ular grammusbat va grammanfiy mikroorganizmlarga ham o‘zining antimikrob ta’sirini ko‘rsatadi. Ularni infeksion kasalliklarda tezroq ta’sirga ega bo‘lish uchun vena qon tomiriga ham yuboriladi. Tilozinni – Tilosinum veterinariya amaliyotida grammusbat va manfiy mikroorganizmlar chaqiruvchi yuqumli kasalliklardan tashqari nafas olish organlari kasalliklarida sepsisda, jaroxatlarda, yaralanish va boshqa har xil yiringli yallig‘lanishlarda keng qo‘llaniladi. Muskul orasiga yuborish uchun uni qo‘yidagi miqdorlarda yuboriladi: O‘rtacha barcha hayvonlarda – 6000-8000 TB/kg. Tovuqlarda – 25-30.000 TB/kg VI . Polienli – zamburug‘larga qarshi antibiotiklar preparatlari. Kimyoviy tarkibi murakkab tuzilishga ega bo‘lgan moddalar bo‘lib, 4-kam bo‘lmagan bog‘lamlarga ega: tetraenlar, pentaenlar, geksaenlar, geptaenlardir. Zamburug‘lar chaqiradigan kasalliklarda ishlatiladigan dori vositalariga qo‘yidagilar kiradi: 1. Nistatin - uni aktinomitset Streptomyces naursei ishlab chiqaradi. 2. Levorin- Streptomyces Levoris krass – produksiyasi hisoblanadi. 3. Levorinning natriy tuzi. 4. Amfoteritsin V. – aktinomitset Streptomyces nodosus – lar maxsulotidir. 5. Amfoglyukomin – kompleks tuzdir. 6. Mikogeptin – aktinomitset Streptoverticillium mycoheptinicum mahsuloltidan tashkil topgan. 7. Grizeofulvin – mog‘or zamburug‘i Penicillium griseofulvum – maxsulotidir. Nistatin va boshqalar achitqisimon candidalar chaqiruvchi kandidamikoz kasalligida qo‘llaniladi. Nistatin, levorin, amfoteritsinV, lar malxam (maz) sifatida ham chiqariladi. Ular shilimshiq pardalar kandidamikozi, teri va ichki organlar zaralanganda ishlatiladi. Amfoteritsin – davolash qiyin bo‘lgan kasalliklar: blastomikoz, kriptokokkoz, koksidioz, gistoplazmoz, mog‘or mikozlarida ham davolashda effekti katta. Ularning vena qon tomiriga ham in’eksiya qilish kerak bo‘ladi. Lekin asosan og‘iz orqali va mahalliy surtish uchun asosan kerak bo‘ladi. Og‘iz orqali uzoqroq, kattaroq dozalarda qo‘llaganda allergik reaksiya va boshqa ziyonli ta’sirlari ham bo‘lishi mumkin. VII.Antibiotiklar – oligosaxaridlar (aminoglikozidlar) – yoki neomitsidlar. Oligosaxaridlar yoki neomitsinlar – o‘zining asosida har xil tuzilishdagi oligosaxaridlari bo‘ladi. Ancha antimikrob ta’siri keng bo‘lsada, streptokokklar, pnevmokokk, enterokokk, brutsella va ko‘k yiringlatuvchi tayoqchalarga ta’sir ko‘rsatmaydi. Asosan, parenteral qo‘llaniladi, per os yomon so‘riladi. Ushbu guruxdagi dorilarning bir qismi tabiatda nursimon zamburug‘lardan: 1.Neomitsin 2.Kanamitsin 3.Tobramitsin 4. Gentamitsin 5.Monomitsin 6.Kanamitsinning sulfat Ular o‘rta keng spektrga ega bo‘lgan preparatlar hisoblanadi. Grammusbat va grammanfiylariga ham bakteritsid ta’sir ko‘rsatadi. YUqorida keltirilgan (penitsillin, levomitsetin, tetratsiklin, streptomitsin) guruxdagi dorilarga chidamli mikroorganizmlarini ham o‘sishini tezda to‘xtatadi. Veterinariyada ko‘pdan beri monomitsinlar ishlatilib kelinmoqda. Uni muskul orasiga yuboriladi: qoramollarga 4-6 ming TB/kg, cho‘chqalarga – 2-4 ming TB/kg, qo‘ylarga – 6-8 ming TB/kg, tovuqlarga – 50 ming TB/kg. Ularning tashqi, ichki, jaroxatlarda ham keng masshtabda qo‘llanilmoqda. VIII . Polipeptid va polimikinlar guruxidagi preparatlar: Ularni har xil turdagi Bacillus polymyxa lar ishlab chiqaradigan maxsulotlardan olinadi. Ularning turiga qarab harflar yoki raqamlar bilan belgilanadi. Qo‘yidagi prepartlari bor: 1. Polimiksin M-sulfat, 2. Polimiksin V- sulfat, 3. Batsitratsin – A –guruxga kiradi. 4. Batsillixin – 10, 20 va 30. Ularning ko‘plari ayniqsa gramanfiy mikroblarga kuchliroq ta’sir qiladi. Veterinariya amaliyotida ayniqsa batsitratsin ko‘p qo‘llaniladi, ular ko‘pgina infeksion kasalliklardan tashqari: sekin tuzilayotgan jaroxatlarda, nekrozli yaralarda, absess, flegmona, kolit, gastro enterit va boshqa kasalliklarda ko‘p qo‘llaniladi. Batsillinxin preparatlari – polufabrikat sifatida hayvonlarning o‘sishini, semirishni tezlatish va vaqtini qisqartirish uchun ko‘p qo‘llaniladi. Sifrlar esa preparat tarkibidagi antibiotikning miqdorini ko‘rsatadi. IX . Xar xil guruxlarga kiruvchi antibiotiklarning preparatlari. Olinishi yoki farmakognoziyasi xar xil bo‘lgan antibiotiklarga qo‘yidagi preparatlar kiradi: 1. Fumagillin – poli efir oktitetradi karbon kislotasining maxsulidir. Uning yuqoridagi ko‘rsatilganlardan tashqari – amebatsid ta’siri bo‘lgani uchun –amyobiaz kasalligida, asalarilarning nozematozida ham qo‘llanilib kelinmoqda. Asalarilarda 1 oilasiga 20-25 mg qo‘llaniladi. 2. Albomitsin - uzoq ta’sir qiluvchi, ham grammusbat va grammanfiylariga ta’sir qiladi. Prolangatsiya qilingan preparat hisoblanadi. 3. Linkomitsin - Streptomyces Lincolniesis lar ishlab chiqqan mahsulidan tayyorlangan. Asosan grammusbat mikroblarga ta’sir qiladi. Har xil yo‘llar bilan yuboriladi. 4. Ristomitsin sulfat – Proactinomycini nidan olingan bo‘ladi. Grammusbatlarda ta’sir ko‘rsatib, grammanfiy mikroblarga va zamburug‘larga ta’sir qilmaydi. Asosan venaga yuboriladi. 5. Fuzidin – natriy –Fusidium coccineium zamburug‘idan tayyorlanadi.per os beriladi. 6. Gramitsidin – spora xosil qiluvchi Basillus brevis. 2% spirt eritmasi chiqariladi, venada gemoliz chaqiradi. Gramitsidinning pastasi, tabletkasiham bor. Asosan nosog‘lom joyga qo‘yiladi. 7. Geliotitsin mazi (malxam) –nurli zamburug‘dan olinadi. Tubalarda chiqariladi. Har xil terikasalliklarida qo‘llaniladi, jaroxatlarda 4% li mazi ishlatiladi. Infeksiya tushgan ekzemada, dermatit, yara, piodermiya, elin tilganda ishlatiladi. 8. Ekmolin – griprotamindagi eritmasi qo‘llaniladi, baliqlardan birinchi bo‘lib Ermoleva tomonidan olingan. Gigramitsin B- hayvonlarning, ayniqsa o‘sishini ta’minlaydi, semirishini tezlao‘tiradi va ushbu maqsadlarda qo‘llaniladi. Bundan tashqari veterinariya va meditsinada askaridoz kasalliklarining oldini olish va davolashda qo‘llanilmoqda.