ANTIK DAVRDA GEOGRAFIYANING RIVOJLANISHI

Yuklangan vaqt

2024-11-15

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

110,5 KB


ANTIK DAVRDA GEOGRAFIYANING RIVOJLANISHI Mundarija Kirish. I BOB. Geografik bilimlarning vujudga kelishi va rivojlanishi 1.1.Geografik bilimlarning dastlabki to’planishi 2.Qadimgi Yunoniston va Rimda geografiyaning rivojlanishi. II BOB Qadimgi Yunonistonda geografik bilimlar va tasavvurlar 2.1.Qadimgi Yunonistonda tabiiy fanlarning vujudga kelishi. 2.2.Fales, Anaksimandr, Anaksimen va Gekateyning geografik tasavvurlari.Oykumena to’g`risida yunon olimlarining tasavvurlari. 2.3. Klassik Yunoniston davrida Yerning sharsimonligi to`g`risidagi geografik tasavvurlar . 2.4.Ellin davri olimlarining geografik tasavvurlari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. ANTIK DAVRDA GEOGRAFIYANING RIVOJLANISHI Mundarija Kirish. I BOB. Geografik bilimlarning vujudga kelishi va rivojlanishi 1.1.Geografik bilimlarning dastlabki to’planishi 2.Qadimgi Yunoniston va Rimda geografiyaning rivojlanishi. II BOB Qadimgi Yunonistonda geografik bilimlar va tasavvurlar 2.1.Qadimgi Yunonistonda tabiiy fanlarning vujudga kelishi. 2.2.Fales, Anaksimandr, Anaksimen va Gekateyning geografik tasavvurlari.Oykumena to’g`risida yunon olimlarining tasavvurlari. 2.3. Klassik Yunoniston davrida Yerning sharsimonligi to`g`risidagi geografik tasavvurlar . 2.4.Ellin davri olimlarining geografik tasavvurlari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish. Bizning eng katta ishonchimiz, madad-tayanchimiz – bu o’sib kelayotgan yosh avlodlarimizdir. Sog’lim avlodni tarbiyalash- buyuk davlat poydevorini, faroron hayot asosini qurish, demakdir. Bugun qanday ko’chat eksak, ertaga shunday meva olasan. I.A. Karimov. Mavzuning dolzarbligi: Qadimgi davrlarning tabiiy geografik sharoitini o'rganishda yer po'stining tuzilishi va xususiyatlarini hamda tog' jinsi qatlamlarini yotishini o'rganish juda muhim ma'lumotlarni beradi. Tektonik va vulkanik harakatlar ham geografik qobiqning rivojlanish tarixini aniqlashda muhim o'rin tutadi. Geografik qobiqni yaxlit tizim sifatida rivojlanishi yerni sayyora sifatida rivojlanishidagi qadimgi bosqichi hisoblanadi. Geografik qobiqdagi rivojlanishning asosiy manbai bo'lib quyosh issiqligi xosoblanadi. Quyosh issiqligini geografik qobiqda notekis taqsimlanishi natijasida yer yuzasida xilma- xil tabiiy geografik sharoitlar vujudga kelgan. Geografik voqea va xodisalarning hamda ularning xilma-xilligini kuchaytiradigan va murakkablashtiradigan, bir tomonga yo'nalgan va qaytarilmas o'zgarishlarga geografik qobiqning rivojlanishi deb ataladi. Geografik qobiqning rivojlanishi to'xtovsiz jarayon bo'lib uning boshlanishini aniqlash shuda shartli xisoblanadi. Ko'p olimlar tomonidan yerni sayyora sifatida vujudga kelgan davri uni rivojlanishini boshlanishideb qabul qilingan. Geografik qobiqning rivojlanishi juda notekis ro'y beradi. Sekin-asta va evolyusion o'zgarishlar keskin inqilobiy o'zgarishlar bilan almashinib turadi. Geografik qobiqni rivojlanishini o'rganishda poleogeografiya va tarixiy geografiya, paleontologiya va boshqa fanlarning o'rni katta. Kirish. Bizning eng katta ishonchimiz, madad-tayanchimiz – bu o’sib kelayotgan yosh avlodlarimizdir. Sog’lim avlodni tarbiyalash- buyuk davlat poydevorini, faroron hayot asosini qurish, demakdir. Bugun qanday ko’chat eksak, ertaga shunday meva olasan. I.A. Karimov. Mavzuning dolzarbligi: Qadimgi davrlarning tabiiy geografik sharoitini o'rganishda yer po'stining tuzilishi va xususiyatlarini hamda tog' jinsi qatlamlarini yotishini o'rganish juda muhim ma'lumotlarni beradi. Tektonik va vulkanik harakatlar ham geografik qobiqning rivojlanish tarixini aniqlashda muhim o'rin tutadi. Geografik qobiqni yaxlit tizim sifatida rivojlanishi yerni sayyora sifatida rivojlanishidagi qadimgi bosqichi hisoblanadi. Geografik qobiqdagi rivojlanishning asosiy manbai bo'lib quyosh issiqligi xosoblanadi. Quyosh issiqligini geografik qobiqda notekis taqsimlanishi natijasida yer yuzasida xilma- xil tabiiy geografik sharoitlar vujudga kelgan. Geografik voqea va xodisalarning hamda ularning xilma-xilligini kuchaytiradigan va murakkablashtiradigan, bir tomonga yo'nalgan va qaytarilmas o'zgarishlarga geografik qobiqning rivojlanishi deb ataladi. Geografik qobiqning rivojlanishi to'xtovsiz jarayon bo'lib uning boshlanishini aniqlash shuda shartli xisoblanadi. Ko'p olimlar tomonidan yerni sayyora sifatida vujudga kelgan davri uni rivojlanishini boshlanishideb qabul qilingan. Geografik qobiqning rivojlanishi juda notekis ro'y beradi. Sekin-asta va evolyusion o'zgarishlar keskin inqilobiy o'zgarishlar bilan almashinib turadi. Geografik qobiqni rivojlanishini o'rganishda poleogeografiya va tarixiy geografiya, paleontologiya va boshqa fanlarning o'rni katta. Ushbu kurs ishida qadimdan grografiyaning qanday rivojlanganli va u haqidagi ma’lulotlar qanday rivojlanpganligi to’g’risidagi ma’lumotlar yoritilgan bo’lib shu bilan birga geografik bilimlarni to’plamlarini dastlabki to’plamlari haqida o’rgangan ma’lumotlarimini yoritilan . Qadimgi Yunoniston va Rimda geografiyaning rivojlanishi tabiiyfanlarni vujudga kelishi o’sha davr allomalrining ta’savvurlari va Ellin davri olimlarining geografik tasavvurlari haqidagi ta’savvurlar haqida ma’lumotlar berishga harakat qilganman. Ishni maqsadi va vazifalari : Kurs ishining asosiy maqsadi antic dunyo geografiyasi haqidag turli fikrlarni taxlil qilishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:  Geografik bilimlarning vujudga kelishi va rivojlanishi haqidagi bilimlarni yoritish va ular haqida ma’lumotlarni to’la o’rganish.  Geografik bilimlarning dastlabki to’planishi va qadimgi Yunoniston va Rimda geografiyaning rivojlanishi haqidagi ma’lumotlarni yoritib berish.  Qadimgi Yunonistonda geografik bilimlar va tasavvurlar va fanlarning vujudga kelishi haqidagi ma’lumotlarni to’la yoritish..Fales, Anaksimandr, Anaksimen va Gekateyning geografik tasavvurlari.Oykumena to’g`risida yunon olimlarining tasavvurlari.  Klassik Yunoniston davrida Yerning sharsimonligi to`g`risidagi geografik tasavvurlar .Ellin davri olimlarining geografik tasavvurlari haqidagi ma’lumotarni to’la yoritib berishga harakat qilganman. Tadqiqot usullari: Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida atroflicha tahlil qilindi. Asosan tarixiy ma’lumotlardan foydalangan holda va boshqa tadqiqot usullaridan foydalanildi. Ishning hajmi va tuzilishi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi, tadqiqotning ketma–ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettiruvchi kirish, 2 bob 25 sahifa, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. Ushbu kurs ishida qadimdan grografiyaning qanday rivojlanganli va u haqidagi ma’lulotlar qanday rivojlanpganligi to’g’risidagi ma’lumotlar yoritilgan bo’lib shu bilan birga geografik bilimlarni to’plamlarini dastlabki to’plamlari haqida o’rgangan ma’lumotlarimini yoritilan . Qadimgi Yunoniston va Rimda geografiyaning rivojlanishi tabiiyfanlarni vujudga kelishi o’sha davr allomalrining ta’savvurlari va Ellin davri olimlarining geografik tasavvurlari haqidagi ta’savvurlar haqida ma’lumotlar berishga harakat qilganman. Ishni maqsadi va vazifalari : Kurs ishining asosiy maqsadi antic dunyo geografiyasi haqidag turli fikrlarni taxlil qilishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:  Geografik bilimlarning vujudga kelishi va rivojlanishi haqidagi bilimlarni yoritish va ular haqida ma’lumotlarni to’la o’rganish.  Geografik bilimlarning dastlabki to’planishi va qadimgi Yunoniston va Rimda geografiyaning rivojlanishi haqidagi ma’lumotlarni yoritib berish.  Qadimgi Yunonistonda geografik bilimlar va tasavvurlar va fanlarning vujudga kelishi haqidagi ma’lumotlarni to’la yoritish..Fales, Anaksimandr, Anaksimen va Gekateyning geografik tasavvurlari.Oykumena to’g`risida yunon olimlarining tasavvurlari.  Klassik Yunoniston davrida Yerning sharsimonligi to`g`risidagi geografik tasavvurlar .Ellin davri olimlarining geografik tasavvurlari haqidagi ma’lumotarni to’la yoritib berishga harakat qilganman. Tadqiqot usullari: Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida atroflicha tahlil qilindi. Asosan tarixiy ma’lumotlardan foydalangan holda va boshqa tadqiqot usullaridan foydalanildi. Ishning hajmi va tuzilishi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi, tadqiqotning ketma–ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettiruvchi kirish, 2 bob 25 sahifa, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. I BOB. Geografik bilimlarning vujudga kelishi va rivojlanishi 1.1.Geografik bilimlarning dastlabki to’planishi Kishilar ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq o’z joyini bilish va unda orientatsiya olish ehtiyojlari tufayli ayrim, ba’zan esa ancha keng tasavvurlarga ega bo’lganlar. Ularning tabnatni kuzatishlari ayrim faktlarni kuzatinshdan boshlangan, bu faktlarni idrok etishlari (tushunishlari) -esa afsonaviy xarakterda bo’lgan. Insoniyat taraqqiyotining bu bosqichida geografik bilimlarning hech qanday ko’rtagi bo’lganligi hamda gapirishning hojati yo’q. Miloddan oldingi IV minginchi yillarda Misr bilan Vavilonda yerni o’lchash san’ati – geometriya va amaliy astronomiya vujudga kelgan, vaqt hisobi hamda kalendar paydo bo’lgan. Shundan keyin geometriya bilan astronomiya geografik bilimlarning vujudga kelishiga yordam bergan. Yozuv ham shu yerda vujudga kelgan. Miloddan oldingi ikkinchi ming yillikda kritliklar: bilan finikiyaliklarning geografik bilimi kengaydi, bularning ekonomikasi dengizda kemachilik va savdoga asoslangan edi. O’sha vaqtda ularning kemalari butun O’rta dengiz bo’ylab suzar va Gerkules ustunlari (Gibraltar bo’g’ozi) orqali bu dengizdan tashqariga ham chiqar edi. Ular Janubiy Arabistondan Hindistonga suzib borar edilar. Yevropa va Osiyo nomlari ham o’sha vaqtda paydo bo’lgan. Yevropa so’zi Finikiyaga nisbatan g’arb, Osiyo degani sharq demakdir, Finikiyaning o’zi O’rta dengizning sharqiy sohilida joylashgan edi. Keyinchalik bu nomlar qit’alar nomi bo’lib qolgan. Miloddan oldingi VIII asrda madaniyat markazi (Xitoy bilan hindistonni, shuningdek, yevropaga o’sha vaqtda noma’lum bo’lgan Markaziy Amerika I BOB. Geografik bilimlarning vujudga kelishi va rivojlanishi 1.1.Geografik bilimlarning dastlabki to’planishi Kishilar ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq o’z joyini bilish va unda orientatsiya olish ehtiyojlari tufayli ayrim, ba’zan esa ancha keng tasavvurlarga ega bo’lganlar. Ularning tabnatni kuzatishlari ayrim faktlarni kuzatinshdan boshlangan, bu faktlarni idrok etishlari (tushunishlari) -esa afsonaviy xarakterda bo’lgan. Insoniyat taraqqiyotining bu bosqichida geografik bilimlarning hech qanday ko’rtagi bo’lganligi hamda gapirishning hojati yo’q. Miloddan oldingi IV minginchi yillarda Misr bilan Vavilonda yerni o’lchash san’ati – geometriya va amaliy astronomiya vujudga kelgan, vaqt hisobi hamda kalendar paydo bo’lgan. Shundan keyin geometriya bilan astronomiya geografik bilimlarning vujudga kelishiga yordam bergan. Yozuv ham shu yerda vujudga kelgan. Miloddan oldingi ikkinchi ming yillikda kritliklar: bilan finikiyaliklarning geografik bilimi kengaydi, bularning ekonomikasi dengizda kemachilik va savdoga asoslangan edi. O’sha vaqtda ularning kemalari butun O’rta dengiz bo’ylab suzar va Gerkules ustunlari (Gibraltar bo’g’ozi) orqali bu dengizdan tashqariga ham chiqar edi. Ular Janubiy Arabistondan Hindistonga suzib borar edilar. Yevropa va Osiyo nomlari ham o’sha vaqtda paydo bo’lgan. Yevropa so’zi Finikiyaga nisbatan g’arb, Osiyo degani sharq demakdir, Finikiyaning o’zi O’rta dengizning sharqiy sohilida joylashgan edi. Keyinchalik bu nomlar qit’alar nomi bo’lib qolgan. Miloddan oldingi VIII asrda madaniyat markazi (Xitoy bilan hindistonni, shuningdek, yevropaga o’sha vaqtda noma’lum bo’lgan Markaziy Amerika mamlakatlarini chetda qoldirib) Yunoniston bo’lib qoladi. Bu davr kishilarining geografik tasavvurlari Gomerning she’riy asarlarida aks ettirilgan (miloddan oldingi VIII – VII asrlar). U Odisseyaning sarson – sargardonlyagini tasvirlab, qadimgi greklarga ma’lum bo’lgan dunyoni ko’rsatgan. 1.2.Qadimgi Yunoniston va Rimda geografiyaning rivojlanishi (miloddan oldingi VII asrdan eramizning IV asrigacha). Yunonistonda VI asrda fanlar paydo bo’la boshlaydi. Madaniyat o’z rivojining yangi bosqichiga kiradi. Tabiatni kuzatish, shu jumladan, geografik ma’lumotlar ham, yangi, ancha yuqori sifatga ega bo’lib qoladi. Shu bilan bir vaqtda greklar bilan karfagenlar o’z geografik bilimlarini kengaytira boradilar. Miloddan oldingi VI asrda Karfagenlik admiral Gannon Afrikaning g’arbiy qirg’og’i bo’ylab Gvineya qo’ltig’igacha dengiz orqali harbiy yurish qiladi. Greklardan Marseldan chiqqan Pifey miloddan oldingi IV asrda Atlantika okeanida yevropa sohillari bo’ylab sayohat qilib, yorug’ tunlar bo’ladigan «yengliklargacha yetib boradi, Britaniya orollari ma’lum bo’ladi, turli geografik kengliklardagi iqlimlarying farq qilishi haqida ma’lumot olinadi. Aleksandr Makedonskiy yurishlari munosabati bilan (miloddan oldingi IV asr) turli o’lkalar haqidagi bilimlar ancha kengaydi. Uning qo’shinlari bilan birga olimlar ham sayohat qilishgan. Miloddan avvalgi VI asrgacha yer haqidagi tushuncha hayoliy tasavvur doirasidan chikib keta olmagan, yerni atrofini suv o’rab olgan yassi barkash shaklida deb bilishgan, yerni o’rab olgan suvni Okean nomli «keng daryo deb tushunishgan. Pifagorning shogirdlari (miloddan oldingi VI asr) yer sharsimon bo’lsa kerak, degan fikrni aytishgan, lekin uni isbot qila olmaganlar. Bu buyuk fikr edi. Bu yangi fikr yer haqidagi tasavvurda burilish yasadi: chunki yer barkash shaklida deyilganda, o’lkalar haqidagi bilim kengaymas edi, sharda esa quruqlik shar yuzasining bir kismi bo’ladi, boshqa joylarni esa tekshirish kerak bo’ladi. Ikkita gipoteza — quruqlik va okean gipotezasi vujudga keldi. Birinchi gipotezada yerda quruqliklar ko’p va katta maydonni egallaydi deyilsa, ikkinchisida okean ko’p deyilar edi. mamlakatlarini chetda qoldirib) Yunoniston bo’lib qoladi. Bu davr kishilarining geografik tasavvurlari Gomerning she’riy asarlarida aks ettirilgan (miloddan oldingi VIII – VII asrlar). U Odisseyaning sarson – sargardonlyagini tasvirlab, qadimgi greklarga ma’lum bo’lgan dunyoni ko’rsatgan. 1.2.Qadimgi Yunoniston va Rimda geografiyaning rivojlanishi (miloddan oldingi VII asrdan eramizning IV asrigacha). Yunonistonda VI asrda fanlar paydo bo’la boshlaydi. Madaniyat o’z rivojining yangi bosqichiga kiradi. Tabiatni kuzatish, shu jumladan, geografik ma’lumotlar ham, yangi, ancha yuqori sifatga ega bo’lib qoladi. Shu bilan bir vaqtda greklar bilan karfagenlar o’z geografik bilimlarini kengaytira boradilar. Miloddan oldingi VI asrda Karfagenlik admiral Gannon Afrikaning g’arbiy qirg’og’i bo’ylab Gvineya qo’ltig’igacha dengiz orqali harbiy yurish qiladi. Greklardan Marseldan chiqqan Pifey miloddan oldingi IV asrda Atlantika okeanida yevropa sohillari bo’ylab sayohat qilib, yorug’ tunlar bo’ladigan «yengliklargacha yetib boradi, Britaniya orollari ma’lum bo’ladi, turli geografik kengliklardagi iqlimlarying farq qilishi haqida ma’lumot olinadi. Aleksandr Makedonskiy yurishlari munosabati bilan (miloddan oldingi IV asr) turli o’lkalar haqidagi bilimlar ancha kengaydi. Uning qo’shinlari bilan birga olimlar ham sayohat qilishgan. Miloddan avvalgi VI asrgacha yer haqidagi tushuncha hayoliy tasavvur doirasidan chikib keta olmagan, yerni atrofini suv o’rab olgan yassi barkash shaklida deb bilishgan, yerni o’rab olgan suvni Okean nomli «keng daryo deb tushunishgan. Pifagorning shogirdlari (miloddan oldingi VI asr) yer sharsimon bo’lsa kerak, degan fikrni aytishgan, lekin uni isbot qila olmaganlar. Bu buyuk fikr edi. Bu yangi fikr yer haqidagi tasavvurda burilish yasadi: chunki yer barkash shaklida deyilganda, o’lkalar haqidagi bilim kengaymas edi, sharda esa quruqlik shar yuzasining bir kismi bo’ladi, boshqa joylarni esa tekshirish kerak bo’ladi. Ikkita gipoteza — quruqlik va okean gipotezasi vujudga keldi. Birinchi gipotezada yerda quruqliklar ko’p va katta maydonni egallaydi deyilsa, ikkinchisida okean ko’p deyilar edi. Qadimgi Yunonistonda geografik ma’lumotlar falsafa tarkibida edi. U vaqtdagi falsafani xozirgi ma’noda emas, balki kengroq, umuman fan ma’nosida tushunish kerak. Ko’pchilik faylasuflar tabiatni tushuntirish bilan, ya’ni tabiat falsafasi bilan shug’ullanishgan. Shunisi ajoyibki, o’sha vaqtdayoq geografiyaning har ikki tarmog’i – yer bilimi va regional geografiya paydo bo’lgan. Yer bilimining vakili Anaksimandr (miloddan oldingi VI asr) bo’lgan, u o’sha tarihda ma’lum bo’lgan dunyoning kartasini chizgan va taxmin qilishlaricha, yerning butunicha tasvirini yozgan. Eng yirik grek faylasufi Aristotelh (miloddan oldingi IV asr) yerning sharsimonligini isbot qilgan1, «Meteorologiya’ kitobini yozgan va ko’pchilik tabiiy hodisalarni, chunonchi, vo’lkanizm, yer osti suvlarining paydo bo’lishi, daryolarning vujudga kelishini tushuntirib berishga urinib ko’rgan Aristotel fikriga ko’ra, yer Olamning ko’zg’almas markazidir va, hatto Filolay (miloddan oldingi V asr) yerning markaziy olov atrofida aylanishi haqida gapirgan, Aristrax (miloddan oldingi III asr) esa yerning Quyosh atrofida va o’z o’qi atrofida aylanishi haqida ishonch bilan yozgan bo’lsa ham, Aristotelning fikrini Kopernikka qadar hech kim rad eta olmagan. Qadimda geografiyaning yer bilimi yo’nalishi Eratosfen (miloddan oldingi III asr) asarlarida eng yuqori darajaga yetdi. U yerning kattaligini o’lchagan. Buning uchun u Iskandariya (Aleksandriya) bilan Siena (Asvon) geografik kengligini aniqladi, bu kengliklarning gradus hisobida farqini topdi va bular orasida yer yuzasidagi masofani o’sha vaqtdagi uzunlik o’lchovi birligida, stadiylarda aniqladi. Bosqichlar hisobidagi masofani graduslar soniga taqsimlab, yoyning uzunligini va butun aylana uzunligini topdi. yerning aylanasi unda 250000 stadiy chiqqan (Misr stadiysi 158 m, greklar stadiysi 189,7 m; Eratosfen qaysi biridan foydalangani ma’lum emas). Bu natija garchi yer o’lchamlarini aslida katta qilib ko’rsatsada, ajoiib yutuq edi. Eratosfen «Geografika» nomli birinchi kitobni yozgan. Bizgacha bu kitobning ayrim parchalarigina yetib kelgan, lekin bunday parchalar soni ancha ko’p. Bu kitobning mazmuni hozirgi vaqtdagi geografiyaning, aniqrog’i, umumiy yer bilimining mazmuniga yaqinlashib keladi. Kitobning birinchi bo’limida Qadimgi Yunonistonda geografik ma’lumotlar falsafa tarkibida edi. U vaqtdagi falsafani xozirgi ma’noda emas, balki kengroq, umuman fan ma’nosida tushunish kerak. Ko’pchilik faylasuflar tabiatni tushuntirish bilan, ya’ni tabiat falsafasi bilan shug’ullanishgan. Shunisi ajoyibki, o’sha vaqtdayoq geografiyaning har ikki tarmog’i – yer bilimi va regional geografiya paydo bo’lgan. Yer bilimining vakili Anaksimandr (miloddan oldingi VI asr) bo’lgan, u o’sha tarihda ma’lum bo’lgan dunyoning kartasini chizgan va taxmin qilishlaricha, yerning butunicha tasvirini yozgan. Eng yirik grek faylasufi Aristotelh (miloddan oldingi IV asr) yerning sharsimonligini isbot qilgan1, «Meteorologiya’ kitobini yozgan va ko’pchilik tabiiy hodisalarni, chunonchi, vo’lkanizm, yer osti suvlarining paydo bo’lishi, daryolarning vujudga kelishini tushuntirib berishga urinib ko’rgan Aristotel fikriga ko’ra, yer Olamning ko’zg’almas markazidir va, hatto Filolay (miloddan oldingi V asr) yerning markaziy olov atrofida aylanishi haqida gapirgan, Aristrax (miloddan oldingi III asr) esa yerning Quyosh atrofida va o’z o’qi atrofida aylanishi haqida ishonch bilan yozgan bo’lsa ham, Aristotelning fikrini Kopernikka qadar hech kim rad eta olmagan. Qadimda geografiyaning yer bilimi yo’nalishi Eratosfen (miloddan oldingi III asr) asarlarida eng yuqori darajaga yetdi. U yerning kattaligini o’lchagan. Buning uchun u Iskandariya (Aleksandriya) bilan Siena (Asvon) geografik kengligini aniqladi, bu kengliklarning gradus hisobida farqini topdi va bular orasida yer yuzasidagi masofani o’sha vaqtdagi uzunlik o’lchovi birligida, stadiylarda aniqladi. Bosqichlar hisobidagi masofani graduslar soniga taqsimlab, yoyning uzunligini va butun aylana uzunligini topdi. yerning aylanasi unda 250000 stadiy chiqqan (Misr stadiysi 158 m, greklar stadiysi 189,7 m; Eratosfen qaysi biridan foydalangani ma’lum emas). Bu natija garchi yer o’lchamlarini aslida katta qilib ko’rsatsada, ajoiib yutuq edi. Eratosfen «Geografika» nomli birinchi kitobni yozgan. Bizgacha bu kitobning ayrim parchalarigina yetib kelgan, lekin bunday parchalar soni ancha ko’p. Bu kitobning mazmuni hozirgi vaqtdagi geografiyaning, aniqrog’i, umumiy yer bilimining mazmuniga yaqinlashib keladi. Kitobning birinchi bo’limida geografiyaning tarixi bayon qilinadi; ikkinchi bo’limida yerning shakli va kattaligi, okeanlar, quruqlik chegaralari, iqlimlar tasvirlanadi; uchinchi bo’limida quruqlikning qit’alarga bo’linishi, sfragidlar (tabiat zonalarining dastlabki tasvirlari) berilgan hamda ayrim mamlakatlar tasvirlangan. Grek geografiyasidagi regional yo’nalishini logotaflar rivojlantirishgan. Bularning eng yirigi miletlik Gekatey bo’lgan; uning kartasi bizgacha yetib kelgan. Biroq mamlakatshunoslik keyinrok – Rimda taraqqiy qilgan. Greklarga G’arbiy yevropa bilan Shimoliy Afrika oraligidagi hindistongacha bo’lgan o’lkalar va dengizlar ma’lum edi. Usha vaqtda ma’lum bo’lgan yer, ya’ni eykumena kartalarda g’arbdan sharqqa cho’zilgan polosa shaklida tasvirlangan; uzoqlik hisobi uning uzunligi; (uzokligi)dan kelib chiqqan. Eykumenaning kengligi janubdan shimolga tomon o’lchangan; «kenglik» termini ana shundan kelib chikqan. Miloddan oldingi II asrda Yunoniston Rimning viloyati bo’lib qoladi va qadimgi geografiyaning bundan keyingi rivojlanishi Rim imperiyasida davom etadi. Bu vaqtda geografiyaning eng yirik vakillari Strabon bilan Klavdiy Ptolemey bo’lgan. Eski era bilan yangi era chegarasida yashagan geograf hamda tarixchi Strabon 17 jildli «Geografiya» asarini yozgan. Bu asarda mamlakatshunoslik g’oyalari ayniqsa yaqqol aks etgan. Ptolemey (miloddan avvalgi II asr). - qadimgi dunyoning mashhur olimlaridan biri, astronom va geograf. Uning asarlarida antik (qadimgi) dunyo olimlarining astronomiya va geografiya sohalaridagi, ayniqsa Olam, yer haqidagi umumiy tasavvurlariga doir yutuklar yakunlangan hamda sistemaga solingan. Uning astronomiyaning XV kitobda bayon qilingan buyuk matematik asoslari asari - «Almagesto nomi bilan kengroq tanilgan. Ptolemeyning sakkiz kitobdan iborat ikkinchi asari – «Geografiya»ning ahamiyati ham benihoya kattadir. «Geografiya»da va unga ilova qilingan kartalarda ikkita kartografik proeksiya – konusli va stereografik proeksiyalar birinchi marta qo’llanilgan; kartalarda shimolni yuqorida ko’rsatish usuli mustahkamlangan; kartalar aniqligi ancha oshgan; Atlantika okeani bilan Hind okeani orasidagi 8000 nuqta kartaga kordinatalar bo’yicha tushirilgan; bu nuqtalardan ba’zilarining o’rni astronsmik geografiyaning tarixi bayon qilinadi; ikkinchi bo’limida yerning shakli va kattaligi, okeanlar, quruqlik chegaralari, iqlimlar tasvirlanadi; uchinchi bo’limida quruqlikning qit’alarga bo’linishi, sfragidlar (tabiat zonalarining dastlabki tasvirlari) berilgan hamda ayrim mamlakatlar tasvirlangan. Grek geografiyasidagi regional yo’nalishini logotaflar rivojlantirishgan. Bularning eng yirigi miletlik Gekatey bo’lgan; uning kartasi bizgacha yetib kelgan. Biroq mamlakatshunoslik keyinrok – Rimda taraqqiy qilgan. Greklarga G’arbiy yevropa bilan Shimoliy Afrika oraligidagi hindistongacha bo’lgan o’lkalar va dengizlar ma’lum edi. Usha vaqtda ma’lum bo’lgan yer, ya’ni eykumena kartalarda g’arbdan sharqqa cho’zilgan polosa shaklida tasvirlangan; uzoqlik hisobi uning uzunligi; (uzokligi)dan kelib chiqqan. Eykumenaning kengligi janubdan shimolga tomon o’lchangan; «kenglik» termini ana shundan kelib chikqan. Miloddan oldingi II asrda Yunoniston Rimning viloyati bo’lib qoladi va qadimgi geografiyaning bundan keyingi rivojlanishi Rim imperiyasida davom etadi. Bu vaqtda geografiyaning eng yirik vakillari Strabon bilan Klavdiy Ptolemey bo’lgan. Eski era bilan yangi era chegarasida yashagan geograf hamda tarixchi Strabon 17 jildli «Geografiya» asarini yozgan. Bu asarda mamlakatshunoslik g’oyalari ayniqsa yaqqol aks etgan. Ptolemey (miloddan avvalgi II asr). - qadimgi dunyoning mashhur olimlaridan biri, astronom va geograf. Uning asarlarida antik (qadimgi) dunyo olimlarining astronomiya va geografiya sohalaridagi, ayniqsa Olam, yer haqidagi umumiy tasavvurlariga doir yutuklar yakunlangan hamda sistemaga solingan. Uning astronomiyaning XV kitobda bayon qilingan buyuk matematik asoslari asari - «Almagesto nomi bilan kengroq tanilgan. Ptolemeyning sakkiz kitobdan iborat ikkinchi asari – «Geografiya»ning ahamiyati ham benihoya kattadir. «Geografiya»da va unga ilova qilingan kartalarda ikkita kartografik proeksiya – konusli va stereografik proeksiyalar birinchi marta qo’llanilgan; kartalarda shimolni yuqorida ko’rsatish usuli mustahkamlangan; kartalar aniqligi ancha oshgan; Atlantika okeani bilan Hind okeani orasidagi 8000 nuqta kartaga kordinatalar bo’yicha tushirilgan; bu nuqtalardan ba’zilarining o’rni astronsmik usulda aniqlangan, ko’pchiligi marshrut bo’yicha tushirilgan; nuqtalar marshrut bo’yicha tushirilganda qirg’oq chiziqlarining egri bugriligi va uzoqlikni aniqlay bilishmaganligi sababli kartada quruqliklar sharqqa tomon cho’ziq qilib tasvirlangan; Osiyoning sharqiy qirg’og’i ko’rsatilmagan, u noma’lum edi; bu hol quruqlik sharqqa tomon noaniq katta masofaga cho’zilgan deb o’ylashga olib kelgan. O’sha vaqtda ma’lum bo’lgan mamlakatlar yer aylanasining yarmida joylashtirilgan, ya’ni go’yo G’arbiy yevropa qirg’oqlaridan g’arbga tomon yurib, Sharqiy Osiyoga borish mumkin bo’lgan. Janubiy yarim sharda Noma’lum janubiy yer (lotincha Tegga australis incognita) deb nomlangan juda katta quruqlik tasvirlangan. Hind okeani berk ichki dengiz tarzida ko’rsatalgan. Ptolomey «Geografiya»si buyuk geografik kashfiyotlar davriga juda katta ta’sir ko’rsatdi. Bu asar o’sha vaqtda 42 marta qayta nashr qilindi. Qadimgi yunonlar begona davlatlardagi juda katta hududga joylashib olgan bo'lib, o'zlarini yagona halq deb hisoblaganlar. Ular ellinlar, o'z vatanlari bo'lmish Gresiyani esa Ellada deb atashardi. Ellinlarni umumiy til, urf-odatlar, qadimgi rivoyatlar, din, yagona yozuv birlashtirib turgan. Qadimgi yunonlar eramizdan avvalgi II ming yillikning oxirlarida unutib yuborilgan qadimiy yozuviga qaytmaganlar. Qadimgi elladaliklar eramizdan avvalgi IX-VIII asrlarda finiqiyaliklarning yozuvi bilan tanishganlar va uning asosida 24 harfdan iborat o'z alifbosini yaratganlar. Bu yangi alifboda finiqiyaliklarniqidan farqli o'laroq, faqat undosh tovushlarni ifodalovchi belgilar emas, balki unli tovushlar ham bo'lgan. Bu bilan yozuvning rivojiga katta hissa qo'shganlar. Ioniyalik olimlar tabiat hodisalari haqidagi o'z ko'zatishlarini bayon qilibgina qolmay, balki ularni kengroq bayon qilishga, sababini topishga haraqat qilganlar. Ayrim yunon olimlari tabiatni boshlanish manbai suv deb, ayrimlari havo deb, uchinchi birlari esa olov deb hisoblaganlar. Shu davrning ko'pgina olimlari tabiatdagi hodisa va qonunlarini diniy yo'l bilan tasvirlab berganlar. Turli hodisalarni xudolarning va ma'budlarning ishi deb bilganlar. usulda aniqlangan, ko’pchiligi marshrut bo’yicha tushirilgan; nuqtalar marshrut bo’yicha tushirilganda qirg’oq chiziqlarining egri bugriligi va uzoqlikni aniqlay bilishmaganligi sababli kartada quruqliklar sharqqa tomon cho’ziq qilib tasvirlangan; Osiyoning sharqiy qirg’og’i ko’rsatilmagan, u noma’lum edi; bu hol quruqlik sharqqa tomon noaniq katta masofaga cho’zilgan deb o’ylashga olib kelgan. O’sha vaqtda ma’lum bo’lgan mamlakatlar yer aylanasining yarmida joylashtirilgan, ya’ni go’yo G’arbiy yevropa qirg’oqlaridan g’arbga tomon yurib, Sharqiy Osiyoga borish mumkin bo’lgan. Janubiy yarim sharda Noma’lum janubiy yer (lotincha Tegga australis incognita) deb nomlangan juda katta quruqlik tasvirlangan. Hind okeani berk ichki dengiz tarzida ko’rsatalgan. Ptolomey «Geografiya»si buyuk geografik kashfiyotlar davriga juda katta ta’sir ko’rsatdi. Bu asar o’sha vaqtda 42 marta qayta nashr qilindi. Qadimgi yunonlar begona davlatlardagi juda katta hududga joylashib olgan bo'lib, o'zlarini yagona halq deb hisoblaganlar. Ular ellinlar, o'z vatanlari bo'lmish Gresiyani esa Ellada deb atashardi. Ellinlarni umumiy til, urf-odatlar, qadimgi rivoyatlar, din, yagona yozuv birlashtirib turgan. Qadimgi yunonlar eramizdan avvalgi II ming yillikning oxirlarida unutib yuborilgan qadimiy yozuviga qaytmaganlar. Qadimgi elladaliklar eramizdan avvalgi IX-VIII asrlarda finiqiyaliklarning yozuvi bilan tanishganlar va uning asosida 24 harfdan iborat o'z alifbosini yaratganlar. Bu yangi alifboda finiqiyaliklarniqidan farqli o'laroq, faqat undosh tovushlarni ifodalovchi belgilar emas, balki unli tovushlar ham bo'lgan. Bu bilan yozuvning rivojiga katta hissa qo'shganlar. Ioniyalik olimlar tabiat hodisalari haqidagi o'z ko'zatishlarini bayon qilibgina qolmay, balki ularni kengroq bayon qilishga, sababini topishga haraqat qilganlar. Ayrim yunon olimlari tabiatni boshlanish manbai suv deb, ayrimlari havo deb, uchinchi birlari esa olov deb hisoblaganlar. Shu davrning ko'pgina olimlari tabiatdagi hodisa va qonunlarini diniy yo'l bilan tasvirlab berganlar. Turli hodisalarni xudolarning va ma'budlarning ishi deb bilganlar. Ioniyalik olimlarning ishini Afinada yashagan ulug' mutafakkir Demokrit davom ettirdi. Demokrit tabiatni chuqur o'rgandi. ko'plab halqlarning ilmiy bilishlari bilan tanishdi. U butun olam mayda zarrachalar – atomlardan tashkil topgan, degan dohiyona fikrni ilgari surdi. Demokrit odamda hech qanday ruh yo'q, tabiatning dahshatli hodisalari qarshisida odamlarning ojizligi va qo'rqish natijasida xudolarga ishonish vujudga kelgan deb isbotladi. Xudolarga va odam ruhining abadiy yashashga ishonchini chippakka chiqargan Demokrit ta'limoti din homiylari va ruhoniylarini qattiq g'azablantirgan. Ular Demokrit qarashlarini rad qilolmaganlar, biroq uning asarlarini yo'q qilishga, do'stlaridan ayrimlarini qatl etishga, yana birlarini darra bilan urib turmalarga qamashga, uchinchilarini esa fuqarolik huquqlaridan mahrum qilishga da'vat etganlar. Demokritning zamondoshi shifokor Gippokrat uning g'oyalarini davom ettirdi. Gippokratning ta'limotiga ko'ra, vrach kasalni odamdan quvish kerak emas, balki kasalni yengishda odam organizmiga yordam berishi lozim, - deb hisoblagan. Gippokrat ta'limotidagi to'g'ri ovqatlanish, dori-darmon va operasiyalar haqidagi asarlari zamonaviy tibbiyot fanini rivojlantirishga qo'shilgan munosib hissa bo'lib xizmat qildi. Eramizdan avvalgi IV asrda yashagan qadimgi yunon mutafakkiri Arastu g'oyat keng ko'lamda bilimlarga ega bo'lganligi bilan ajralib turadi. U o'z zamonasida to'plangan barcha ilmiy bilimlarni ayrim sohalarga bo'lib chiqdi va mustaqil fanlarga birlashtirdi. Bu bilan Arastu nafaqat yunonlar fanini rivojiga, balki jahon fanini rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. Shu bilan birgalikda Arastu bir qator fanlarga nomlar berdi: yunoncha “o'simlik” so'zidan olingan botaniqa, “tabiat” so'zidan olingan fiziqa, “davlat” so'zidan olingan siyosat shular jumlasidandir. Eramizdan avvalgi IV asrning boshqa ilgor olimlari qatori Arastu ham, Yer –shar shaklida deb ta'kidlab, u butun olamning markazidir, Quyosh va yulduzlar esa Yerning atrofida aylanadi deb hisoblardi. Ioniyalik olimlarning ishini Afinada yashagan ulug' mutafakkir Demokrit davom ettirdi. Demokrit tabiatni chuqur o'rgandi. ko'plab halqlarning ilmiy bilishlari bilan tanishdi. U butun olam mayda zarrachalar – atomlardan tashkil topgan, degan dohiyona fikrni ilgari surdi. Demokrit odamda hech qanday ruh yo'q, tabiatning dahshatli hodisalari qarshisida odamlarning ojizligi va qo'rqish natijasida xudolarga ishonish vujudga kelgan deb isbotladi. Xudolarga va odam ruhining abadiy yashashga ishonchini chippakka chiqargan Demokrit ta'limoti din homiylari va ruhoniylarini qattiq g'azablantirgan. Ular Demokrit qarashlarini rad qilolmaganlar, biroq uning asarlarini yo'q qilishga, do'stlaridan ayrimlarini qatl etishga, yana birlarini darra bilan urib turmalarga qamashga, uchinchilarini esa fuqarolik huquqlaridan mahrum qilishga da'vat etganlar. Demokritning zamondoshi shifokor Gippokrat uning g'oyalarini davom ettirdi. Gippokratning ta'limotiga ko'ra, vrach kasalni odamdan quvish kerak emas, balki kasalni yengishda odam organizmiga yordam berishi lozim, - deb hisoblagan. Gippokrat ta'limotidagi to'g'ri ovqatlanish, dori-darmon va operasiyalar haqidagi asarlari zamonaviy tibbiyot fanini rivojlantirishga qo'shilgan munosib hissa bo'lib xizmat qildi. Eramizdan avvalgi IV asrda yashagan qadimgi yunon mutafakkiri Arastu g'oyat keng ko'lamda bilimlarga ega bo'lganligi bilan ajralib turadi. U o'z zamonasida to'plangan barcha ilmiy bilimlarni ayrim sohalarga bo'lib chiqdi va mustaqil fanlarga birlashtirdi. Bu bilan Arastu nafaqat yunonlar fanini rivojiga, balki jahon fanini rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. Shu bilan birgalikda Arastu bir qator fanlarga nomlar berdi: yunoncha “o'simlik” so'zidan olingan botaniqa, “tabiat” so'zidan olingan fiziqa, “davlat” so'zidan olingan siyosat shular jumlasidandir. Eramizdan avvalgi IV asrning boshqa ilgor olimlari qatori Arastu ham, Yer –shar shaklida deb ta'kidlab, u butun olamning markazidir, Quyosh va yulduzlar esa Yerning atrofida aylanadi deb hisoblardi. “Gresiya – Eron urushlari tarixi” nomli asar yozgan Gerodot ham qadimgi yunon mutafakkiri edi. Gerodot miloddan avvalgi 490-480 yillar orasida tug'ilgan. Ellinlarning qudratli Eron shohlari ustidan erishgan g'alabalari to'g'risidagi xotirani kelajak avlodlar uchun saqlab qolishga haraqat qilgan. Gerodot o'z oldiga faqat harbiy harakatlar haqida hiqoya qilibgina qolmay, balki urushda qatnashgan halqlarning tarixini yoritishni ham maqsad qilib qo'ygan edi. U o'z kitobi uchun ma'lumotlar to'plar ekan, tabiiy holda ko'pgina mamlakatlarni sayohat qilgan. Gerodot o'z ko'zi bilan ko'rgan voqea-hodisalarini, o'sha mamlakatlarning odamlardan eshitganlarini, yaqin va o'zoq o'tmishda bo'lgan voqealarni yozib bordi. Gerodot miloddan avvalgi 455-477 yillarda Misr, Bobil, Suriya, Kichik Osiyo va Qora dengiz sohillaridagi mamlakatlarga sayohat qilgan. Uning “Tarix” kitobida Yunoniston, Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Bobil, Eron, Turon va boshqa xalqlar haqida ko'plab ma'lumotlar bor. Gerodotning “Tarix” asari Gresiyaning qadimgi tarixi hamda Old Osiyo, Misr va hamdo'stligimiz janubida yashagan halqlar to'g'risida ma'lumot beruvchi eng muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Bu xizmatlari uchun Gerodotga o'sha davrlardan “Tarix otasi” deb nom berganlar. Yana bir atoqli yunon faylasuf donishmanlardan biri Suqrot bo'lib, u miloddan avvalgi 441 yili Afinada tug'ilgan. Leqin u o'z umri davomida birorta ham kitob yozmagan. Suqrot maktablarda dars ham bermagan, hech qayerda ma'ro'zalar o'qimagan. Balki odamlar ko'p gavjum bo'lgan joylarda o'z shogirdlarni haqiqatni bilishga undagan. Suqrot haqiqatni bilish mumkin emas, deb o'ylovchilarga qarama-qarshi, uni bahs-munozara orqali bilish mumkin, deb hisoblardi. O'z qarashlarida odamlarni tenglashtirishga qarshi chiqib, ularni haqiqatni bilganlar va bilmaganlarga ajratadi. Uning bu fikrlari Afina kuldorlik demokratiyasi namoyondalariga ёqmagan. Shuning uchun u demokratiya to'zumining dushmaniga aylanib sudga berilgan. U miloddan avvalgi 399 yilda zahar ichib o'lgan. Qadimgi Yunonistonda yaratilgan ilmiy bilimlar asosida qadimgi yunon adabiyoti muhim o'rin tutadi. “Gresiya – Eron urushlari tarixi” nomli asar yozgan Gerodot ham qadimgi yunon mutafakkiri edi. Gerodot miloddan avvalgi 490-480 yillar orasida tug'ilgan. Ellinlarning qudratli Eron shohlari ustidan erishgan g'alabalari to'g'risidagi xotirani kelajak avlodlar uchun saqlab qolishga haraqat qilgan. Gerodot o'z oldiga faqat harbiy harakatlar haqida hiqoya qilibgina qolmay, balki urushda qatnashgan halqlarning tarixini yoritishni ham maqsad qilib qo'ygan edi. U o'z kitobi uchun ma'lumotlar to'plar ekan, tabiiy holda ko'pgina mamlakatlarni sayohat qilgan. Gerodot o'z ko'zi bilan ko'rgan voqea-hodisalarini, o'sha mamlakatlarning odamlardan eshitganlarini, yaqin va o'zoq o'tmishda bo'lgan voqealarni yozib bordi. Gerodot miloddan avvalgi 455-477 yillarda Misr, Bobil, Suriya, Kichik Osiyo va Qora dengiz sohillaridagi mamlakatlarga sayohat qilgan. Uning “Tarix” kitobida Yunoniston, Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Bobil, Eron, Turon va boshqa xalqlar haqida ko'plab ma'lumotlar bor. Gerodotning “Tarix” asari Gresiyaning qadimgi tarixi hamda Old Osiyo, Misr va hamdo'stligimiz janubida yashagan halqlar to'g'risida ma'lumot beruvchi eng muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Bu xizmatlari uchun Gerodotga o'sha davrlardan “Tarix otasi” deb nom berganlar. Yana bir atoqli yunon faylasuf donishmanlardan biri Suqrot bo'lib, u miloddan avvalgi 441 yili Afinada tug'ilgan. Leqin u o'z umri davomida birorta ham kitob yozmagan. Suqrot maktablarda dars ham bermagan, hech qayerda ma'ro'zalar o'qimagan. Balki odamlar ko'p gavjum bo'lgan joylarda o'z shogirdlarni haqiqatni bilishga undagan. Suqrot haqiqatni bilish mumkin emas, deb o'ylovchilarga qarama-qarshi, uni bahs-munozara orqali bilish mumkin, deb hisoblardi. O'z qarashlarida odamlarni tenglashtirishga qarshi chiqib, ularni haqiqatni bilganlar va bilmaganlarga ajratadi. Uning bu fikrlari Afina kuldorlik demokratiyasi namoyondalariga ёqmagan. Shuning uchun u demokratiya to'zumining dushmaniga aylanib sudga berilgan. U miloddan avvalgi 399 yilda zahar ichib o'lgan. Qadimgi Yunonistonda yaratilgan ilmiy bilimlar asosida qadimgi yunon adabiyoti muhim o'rin tutadi. II BOB Qadimgi Yunonistonda geografik bilimlar va tasavvurlar 2.1.Qadimgi Yunonistonda tabiiy fanlarning vujudga kelishi Perakl zamonasida ilmiy-falsafiy ta'limotlar, ayniqsa, juda keng rivoj topdi. Olimlar va mutafakkirlar o'z asarlarida tabiat hodisalarini, ijtimoiy qonunlarni ochishga, ularni izohlashga va shu yo'sinda demokratik to'zumni to'g'ri va ba'mani eqanligini isbotlashga urinadilar. Eski diniy e'tiqodlarning asta-sekin susayib borishi, ilohiy kuchlarni koinot hodisalarida axtarishi, insonni ma'budalarning quli holatidan butun borlikning hukmroni darajasiga ko'tarish, uning idrok va iste'dodiga taxsin o'qish, istiqbolga chuqur umid bilan qarash – bu davr falsafiy oqimlarining asosiy xususiyatidir. Yangi tushunchalar o'z ifodasiga dastavval Anaksagar (500-428 yillar) falsafasida topadi. Perekl bilan do'stona munosabatda bo'lgan, uning siyosatini qo'llab-quvvatlagan va hukmronning istagiga ko'ra o'z zamonasining ilmiy-madaniy harakati tepasida turgan bu mutafakkir olim, eski diniy e'tiqodlarni inkor etib, butun koinotni behisob zarralardan tarkib topgan abadiyat ma'nosida tushunadi. Chunonchi, Quyosh bilan Oy, qadimgilar aytganidek, ilohiy kuchlar emas, bir umr lovullab yonib turadigan jismlardir. Anaksagar inson ongi, qudrati va iste'dodini juda yuksak baholaydi. Uning ta'limoti qadimgi davrda keng yoyilgan va zamondoshlariga kuchli ta'sir o'tkazgan. Y-asrning 2 yarmida butun Ellada tuprog'ida ijtimoiy hodisalarni o'rganish ishini o'z oldiga asosiy maqsad qilib qo'ygan yangi ilmiy-falsafiy oqim paydo bo'ldi. Bu oqimning vakillari o'zlarini “sofistlar” deb ataganlar. II BOB Qadimgi Yunonistonda geografik bilimlar va tasavvurlar 2.1.Qadimgi Yunonistonda tabiiy fanlarning vujudga kelishi Perakl zamonasida ilmiy-falsafiy ta'limotlar, ayniqsa, juda keng rivoj topdi. Olimlar va mutafakkirlar o'z asarlarida tabiat hodisalarini, ijtimoiy qonunlarni ochishga, ularni izohlashga va shu yo'sinda demokratik to'zumni to'g'ri va ba'mani eqanligini isbotlashga urinadilar. Eski diniy e'tiqodlarning asta-sekin susayib borishi, ilohiy kuchlarni koinot hodisalarida axtarishi, insonni ma'budalarning quli holatidan butun borlikning hukmroni darajasiga ko'tarish, uning idrok va iste'dodiga taxsin o'qish, istiqbolga chuqur umid bilan qarash – bu davr falsafiy oqimlarining asosiy xususiyatidir. Yangi tushunchalar o'z ifodasiga dastavval Anaksagar (500-428 yillar) falsafasida topadi. Perekl bilan do'stona munosabatda bo'lgan, uning siyosatini qo'llab-quvvatlagan va hukmronning istagiga ko'ra o'z zamonasining ilmiy-madaniy harakati tepasida turgan bu mutafakkir olim, eski diniy e'tiqodlarni inkor etib, butun koinotni behisob zarralardan tarkib topgan abadiyat ma'nosida tushunadi. Chunonchi, Quyosh bilan Oy, qadimgilar aytganidek, ilohiy kuchlar emas, bir umr lovullab yonib turadigan jismlardir. Anaksagar inson ongi, qudrati va iste'dodini juda yuksak baholaydi. Uning ta'limoti qadimgi davrda keng yoyilgan va zamondoshlariga kuchli ta'sir o'tkazgan. Y-asrning 2 yarmida butun Ellada tuprog'ida ijtimoiy hodisalarni o'rganish ishini o'z oldiga asosiy maqsad qilib qo'ygan yangi ilmiy-falsafiy oqim paydo bo'ldi. Bu oqimning vakillari o'zlarini “sofistlar” deb ataganlar. Dastlab “sofist” so'zi ostida “donishmand”, “bilimdon”, “olim” degan ma'nolar ifoda etilgan bo'lsa, keyinchalik bu ibora falsafa mualliflariga taqalgan laqablarga aylanib ketdi. Qadimgi Yunonistonda maktabxonlik ishlari sust bo'lgani uchun “sofistlar” shaharma-shahar kezib, shaxsiy suhbatlarda yoki jamoat oldida ilmu-fan asoslarini tashviq qilardilar. Sofistlar bu davrning har tomonlama bilimdon kishilari bo'lib, o'z zamondoshlari zehnini boyitish, ularni ilmu-ma'rifat yutuqlaridan bahramand etish bobidan juda katta ishlar qildilar. Ular olamdan yuz o'gurib, o'zlarini xilvatxonalarida kitob titishdan o'zga narsani bilmaganlar va jamoa oldida ilmu-fan jarchilari bo'lishgan. Sofistlar falsafiy bilimlardan tashqari yana bir muncha ijod sohalarida ham juda ulug' ishlarni qilganlar. Jahon madaniyatining bebaho yodgorliklaridan biri bo'lgan va Gippokrat nomi ostida bizga qadar yetib kelgan muolaja san'ati haqidagi kattakon asar ham sofistlar davrida yaratilgan. Shu xildagi ilmiy tadqiqotlar natijasi o'laroq, inson faoliyatining turli- tuman sohalariga doir asarlar yaratdilar. Gerodotning “Tarix” asarini keyingi davr olimlari qayta ishlagan. Shulardan Aleksandriya olimlari buni 9 bobga bo'lib, yunon mifologiyasidagi 9 mo'zaning nomi bilan ataganlar. Aleksandriya chinakam tarixshunoslik ilmi bilan ijod qiluvchi yozuvchidir. Shu sababli uning asari dastlabki yunon tarixchilari – “logoraflar” ijodida uchraydigan qator kamchiliklardan batamom qutulib ulgurgan emas. Gerodot ham o'zining ulug' zamondoshi Sofokl singari ma'budlarning qudratiga, taqdirining kuch-quvvatiga, inson baxtining bepandligiga chippa-chin ishonadi: kosinlarning karomatiga, mo''jizalarning rostligiga, hatto tushlarning muqarrarligiga aslo shubha qilmaydi. Gerodotdan minnatdor bo'lishimizning yana ham muhimroq sabablari bor: adabiyotimizning eng qadimgi yodgorliklaridan biri bo'lgan “To'maris” qissasi faqat shu odam tufayli bizgacha yetib kelgan. Gerordot asarlarining fazilatlaridan biri-ajoyib san'atkorlik mahorati bilan yozilganligidadir. Yozuvchi biron hodisani bayon etar ekan, uni og'zaki rivoyatlar Dastlab “sofist” so'zi ostida “donishmand”, “bilimdon”, “olim” degan ma'nolar ifoda etilgan bo'lsa, keyinchalik bu ibora falsafa mualliflariga taqalgan laqablarga aylanib ketdi. Qadimgi Yunonistonda maktabxonlik ishlari sust bo'lgani uchun “sofistlar” shaharma-shahar kezib, shaxsiy suhbatlarda yoki jamoat oldida ilmu-fan asoslarini tashviq qilardilar. Sofistlar bu davrning har tomonlama bilimdon kishilari bo'lib, o'z zamondoshlari zehnini boyitish, ularni ilmu-ma'rifat yutuqlaridan bahramand etish bobidan juda katta ishlar qildilar. Ular olamdan yuz o'gurib, o'zlarini xilvatxonalarida kitob titishdan o'zga narsani bilmaganlar va jamoa oldida ilmu-fan jarchilari bo'lishgan. Sofistlar falsafiy bilimlardan tashqari yana bir muncha ijod sohalarida ham juda ulug' ishlarni qilganlar. Jahon madaniyatining bebaho yodgorliklaridan biri bo'lgan va Gippokrat nomi ostida bizga qadar yetib kelgan muolaja san'ati haqidagi kattakon asar ham sofistlar davrida yaratilgan. Shu xildagi ilmiy tadqiqotlar natijasi o'laroq, inson faoliyatining turli- tuman sohalariga doir asarlar yaratdilar. Gerodotning “Tarix” asarini keyingi davr olimlari qayta ishlagan. Shulardan Aleksandriya olimlari buni 9 bobga bo'lib, yunon mifologiyasidagi 9 mo'zaning nomi bilan ataganlar. Aleksandriya chinakam tarixshunoslik ilmi bilan ijod qiluvchi yozuvchidir. Shu sababli uning asari dastlabki yunon tarixchilari – “logoraflar” ijodida uchraydigan qator kamchiliklardan batamom qutulib ulgurgan emas. Gerodot ham o'zining ulug' zamondoshi Sofokl singari ma'budlarning qudratiga, taqdirining kuch-quvvatiga, inson baxtining bepandligiga chippa-chin ishonadi: kosinlarning karomatiga, mo''jizalarning rostligiga, hatto tushlarning muqarrarligiga aslo shubha qilmaydi. Gerodotdan minnatdor bo'lishimizning yana ham muhimroq sabablari bor: adabiyotimizning eng qadimgi yodgorliklaridan biri bo'lgan “To'maris” qissasi faqat shu odam tufayli bizgacha yetib kelgan. Gerordot asarlarining fazilatlaridan biri-ajoyib san'atkorlik mahorati bilan yozilganligidadir. Yozuvchi biron hodisani bayon etar ekan, uni og'zaki rivoyatlar bilan boyitgan. Qadimgi Yunonistonda fanning turli sohalari bo'yicha mashhur olimlar yetishib chiqqanlar. Yunon olimlari Qadimgi Misr, Bobil va Kichik Osiyo halqlarining bilimlaridan ko'p bahramand bo'lganlar. Qadimgi Sharq fani yunon dunyosida ilm-fanning yanada rivojlanishiga barakali ta'sir etgan. Miloddan avvalgi YI asrda Kichik Osiyoning g'arbiy sohilidagi Ioniya viloyati va undagi Milet shahri ilm-fan taraqqiyotining markaziga aylangan. Ioniya olimlari Misr va Bobil olimlarining ilmiy bilimlaridan yaxshi xabardor bo'lib, o'sha bilimlarni yanada rivojlantirganlar. Yunonistonning ulug' olimlaridan biri Aristotel edi. U Makedoniya podsholari saroyida yashagan tabibning o'g'li bo'lib, miloddan avvalgi 384 yilda tug'ilib, 322 yilda vafot etgan. Sharq dunyosida uni “birinchi muallim” deb baholaganlar, chunki u g'oyat keng bilimga ega bo'lgan. U juda ko'p asarlar yozgan. Uning mashhur asarlaridan biri “Siyosatdir”. Aristotel o'sha davrda ma'lum bo'lgan ilmiy bilimlarni alohida sohalarga bo'lib chiqqan va mustaqil fanlarga birlashtirgan. U fanlarni turkumlarga bo'lib, ularning har birini botanika, fizika, siyosat va tarix kabi nomlar bilan atagan. Aristotel o'z zamonasidagi olimlar bilan birga Yer- shar shaklida bo'lib, u butun koinotning markazidir, Quyosh va yulduzlar Yer atrofida aylanadi deb hisoblagan. U Makedoniya podshosi Iskandarning ustozi ham edi. Aristotel o'z davri va keyingi davrlarning ham eng mashhur olimlaridan biri bo'lib qolgan. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, qadimgi Yunonistonda asos solingan ilmiy yo'nalishlar keyingi davrlarda olimlarimiz tomonidan rivojlantirildi. Ilk bora aytilgan adabiy, siyosiy va tabiiy bilimlar falsafiy jihatdan tushuntirilgan bo'lsa, asta-sekinlik bilan isbot talab qiladigan fikrlar olimlarimiz tomonidan isbotlandi. Tabiatda bo'ladigan barcha hodisa va voqealarni ilmiy negizlarini izlashga tushdilar. Aristotel, Demokrit, Perekl, Anaksimen, Yevklid, Pifagor, Ptolemey va boshqa olimlarning ilmiy izlanishlari o'tmish ajdodlarimiz tomonidan har tomonlama ilmiy jihatdan tahlil qilindi. Ayniqsa, bu narsani “Bayt al-hikma”da faoliyat ko'rsatgan olimlarning tarjimonlik maktabida, Xorazm Ma'mun bilan boyitgan. Qadimgi Yunonistonda fanning turli sohalari bo'yicha mashhur olimlar yetishib chiqqanlar. Yunon olimlari Qadimgi Misr, Bobil va Kichik Osiyo halqlarining bilimlaridan ko'p bahramand bo'lganlar. Qadimgi Sharq fani yunon dunyosida ilm-fanning yanada rivojlanishiga barakali ta'sir etgan. Miloddan avvalgi YI asrda Kichik Osiyoning g'arbiy sohilidagi Ioniya viloyati va undagi Milet shahri ilm-fan taraqqiyotining markaziga aylangan. Ioniya olimlari Misr va Bobil olimlarining ilmiy bilimlaridan yaxshi xabardor bo'lib, o'sha bilimlarni yanada rivojlantirganlar. Yunonistonning ulug' olimlaridan biri Aristotel edi. U Makedoniya podsholari saroyida yashagan tabibning o'g'li bo'lib, miloddan avvalgi 384 yilda tug'ilib, 322 yilda vafot etgan. Sharq dunyosida uni “birinchi muallim” deb baholaganlar, chunki u g'oyat keng bilimga ega bo'lgan. U juda ko'p asarlar yozgan. Uning mashhur asarlaridan biri “Siyosatdir”. Aristotel o'sha davrda ma'lum bo'lgan ilmiy bilimlarni alohida sohalarga bo'lib chiqqan va mustaqil fanlarga birlashtirgan. U fanlarni turkumlarga bo'lib, ularning har birini botanika, fizika, siyosat va tarix kabi nomlar bilan atagan. Aristotel o'z zamonasidagi olimlar bilan birga Yer- shar shaklida bo'lib, u butun koinotning markazidir, Quyosh va yulduzlar Yer atrofida aylanadi deb hisoblagan. U Makedoniya podshosi Iskandarning ustozi ham edi. Aristotel o'z davri va keyingi davrlarning ham eng mashhur olimlaridan biri bo'lib qolgan. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, qadimgi Yunonistonda asos solingan ilmiy yo'nalishlar keyingi davrlarda olimlarimiz tomonidan rivojlantirildi. Ilk bora aytilgan adabiy, siyosiy va tabiiy bilimlar falsafiy jihatdan tushuntirilgan bo'lsa, asta-sekinlik bilan isbot talab qiladigan fikrlar olimlarimiz tomonidan isbotlandi. Tabiatda bo'ladigan barcha hodisa va voqealarni ilmiy negizlarini izlashga tushdilar. Aristotel, Demokrit, Perekl, Anaksimen, Yevklid, Pifagor, Ptolemey va boshqa olimlarning ilmiy izlanishlari o'tmish ajdodlarimiz tomonidan har tomonlama ilmiy jihatdan tahlil qilindi. Ayniqsa, bu narsani “Bayt al-hikma”da faoliyat ko'rsatgan olimlarning tarjimonlik maktabida, Xorazm Ma'mun Akademiyasi va Mirzo Ulug'bek davridagi olimlarning ilmiy izlanishlarida ko'rish mumkin. 2.2.Fales, Anaksimandr, Anaksimen va Gekateyning geografik tasavvurlari.Oykumena to’g`risida yunon olimlarining tasavvurlari Miloddan avvalgi VIII-VII asrdan melodning V asrning o`rtasigacha bo`lgan davr (o`n uch asrga yaqin) antik davr deb nom olgan va u klassik yunon, ellin (ellinizm) va Rim imperiyasi davrlariga ajratiladi (Ditmar, 1973). Sokratga qadar bo`lgan falsafiy an`ana geografiyaning tarkib topishi uchun anchagina shart-sharoitlarni vujudga keltirdi. Geografik dunyoqarash antik davrda yuqori darajada bo`lgan. Fan va madaniyat yuksalgan. O`rta Yer dengizi sohillaridagi bu sivilizatsiyada Yerning sharsimonligi, Yer Qo`yosh tizimidagi sayyora ekanligini yaxshi bilishgan. “Ioniya (millet)” maktabining namoyondalari Fales, Anaksimandr, Anaksimen va Gekateyning geografik tasavvurlari. Kichik Osiyoning Ioniya sohilida miloddan avvalgi VII-VI asrlarda vujudga kelgan “ioniya” yoki “millet” falsafiy maktabining mutafakkirlari (“naturfaylasuflar”) Fales, Anaksimandr va Anaksimen barcha tabiat hodisalari va jarayonlarining negizida qandaydir moddiy modda turadi, deb hisoblaganlar. Tabiat hodisalari va jarayonlarini (quruqlik va dengizning almashinishi, zilzilalar, Nil daryosining toshishi va b.) batamom mushohidaga (empirik) asoslangan holda tabiiy-ilmiy jihatdan tushuntirishga harakat qilganlar. Aristotelning yozishicha, Falesning (mil.av. 624-548-y.lar atrofida) Yerning shakli to`g`risidagi tasavvurlari aniq emas. Ammo Aristotelning yozishicha, Fales Yer (quruqlik massivi)ni suvda suzib yuradigan daraxt bo`lagiga o`xshatgan, A.Hunboldt, E.Banburi, M.Ostroumov va boshqa mualliflarning yozishicha, Fales suvda suzib yuradigan Yerni yassi disk ko`rinishida tasavvur qilgan. Falesning shogirdi Anaksimandr (mil.av.610- 546- y.lar atrofida) Olam - makonda va zamonda cheksiz bo`lgan son-sanoqsiz “olamlar”ning majmuasi, Yer o`zining atrofidagi osmon yoritgichlari bilan birgalikda shu “olamlar”ning biridir, deb hisoblagan. Uning tasavvurida, Yer aylana kolonnaning bo`lagi shakliga ega Akademiyasi va Mirzo Ulug'bek davridagi olimlarning ilmiy izlanishlarida ko'rish mumkin. 2.2.Fales, Anaksimandr, Anaksimen va Gekateyning geografik tasavvurlari.Oykumena to’g`risida yunon olimlarining tasavvurlari Miloddan avvalgi VIII-VII asrdan melodning V asrning o`rtasigacha bo`lgan davr (o`n uch asrga yaqin) antik davr deb nom olgan va u klassik yunon, ellin (ellinizm) va Rim imperiyasi davrlariga ajratiladi (Ditmar, 1973). Sokratga qadar bo`lgan falsafiy an`ana geografiyaning tarkib topishi uchun anchagina shart-sharoitlarni vujudga keltirdi. Geografik dunyoqarash antik davrda yuqori darajada bo`lgan. Fan va madaniyat yuksalgan. O`rta Yer dengizi sohillaridagi bu sivilizatsiyada Yerning sharsimonligi, Yer Qo`yosh tizimidagi sayyora ekanligini yaxshi bilishgan. “Ioniya (millet)” maktabining namoyondalari Fales, Anaksimandr, Anaksimen va Gekateyning geografik tasavvurlari. Kichik Osiyoning Ioniya sohilida miloddan avvalgi VII-VI asrlarda vujudga kelgan “ioniya” yoki “millet” falsafiy maktabining mutafakkirlari (“naturfaylasuflar”) Fales, Anaksimandr va Anaksimen barcha tabiat hodisalari va jarayonlarining negizida qandaydir moddiy modda turadi, deb hisoblaganlar. Tabiat hodisalari va jarayonlarini (quruqlik va dengizning almashinishi, zilzilalar, Nil daryosining toshishi va b.) batamom mushohidaga (empirik) asoslangan holda tabiiy-ilmiy jihatdan tushuntirishga harakat qilganlar. Aristotelning yozishicha, Falesning (mil.av. 624-548-y.lar atrofida) Yerning shakli to`g`risidagi tasavvurlari aniq emas. Ammo Aristotelning yozishicha, Fales Yer (quruqlik massivi)ni suvda suzib yuradigan daraxt bo`lagiga o`xshatgan, A.Hunboldt, E.Banburi, M.Ostroumov va boshqa mualliflarning yozishicha, Fales suvda suzib yuradigan Yerni yassi disk ko`rinishida tasavvur qilgan. Falesning shogirdi Anaksimandr (mil.av.610- 546- y.lar atrofida) Olam - makonda va zamonda cheksiz bo`lgan son-sanoqsiz “olamlar”ning majmuasi, Yer o`zining atrofidagi osmon yoritgichlari bilan birgalikda shu “olamlar”ning biridir, deb hisoblagan. Uning tasavvurida, Yer aylana kolonnaning bo`lagi shakliga ega bo`lib, “olam”ning markazida joylashgan va hech qanday asosga ega emas. Anaksimandr o`zining bu farazi bilan Olamning geliosentrik tizimiga asos solgan. Anaksimandr Yer yuzasini ko`plab jarayonlar va hodisalar kechadigan joydir.U o`zining Olamning doimiy rivojlanishi to`g`isidagi ta’limotidan kelib chiqqan holda mavjud dengizlarni bir paytlar butun Yer yuzasini qoplagan suvning qoldig`i bo`lgan. Bundan tashqari, Anaksimandr gnomon, Quyosh soati va asboblardan foydalangan va ekliptika qiyaligini, gorizont tomonlarini aniqlagan. Eratosfenning aytganlariga asoslanib, Strabon va Agafemer dastlabki geografik kartaning ham Anaksimandr tomonidan mashtabni qo`llagan holda taxtada tuzilganligi haqida ma’lumot beradilar.Anaksimandrning kartasida markazida Yunoniston joylashtirilgan bo`lib, uni Yevropa va Osiyoning shu paytda greklarga ma’lum bo`lan qismlari o`rab turgan; karta aylana shaklda bo`lib, butun aylana disk ko`rinishidagi quruqlik okean bilan o`raglan holda ko`rsatilgan. Anaksimandrning bu kartasi miletlik Gekatey tomonidan batafsilroq kartaning tizishga asos bo`lgan.Anaksimandrning kartasida quruqlik qit’alarga ajratilmagan va Yerning diskini dengizlar bilan bir-biridan ajralib turadigan teng shimoliy va janubiy qismlarga ajratilgan; kartada Quyosh turishlari kunlaridagi chiqsh va botish nuqtalari belgilangan va Quyosh teng kunliklaridagi chiqsh va botish nuqtalari orqali o`tadigan va quruqlikni teng bo`lib turadigan to`g`ri chiziq (“Ioniya ekvatori”) o`tkazilgan (Ditmar, 1973). Fales va Anaksimandr geografiyada matematik yondashuvning asoschilari hisoblanadi (Jeyms, Marten, 1981). Anaksimenga (mil.av.582 - 525- y.lar atrofida) ko`ra, Yer aylanasimon shaklga ega bo`lib, barcha joyda aholi yashagan. Uning an’anaviy “Tabiat to`g`risida” deb nomlanadigan asarida falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari bayon qilingan. Ayni paytda Qadimiy Yunonistonda dengizda suzish va savdoning rivojlanishi tufayli quruqlik va dengiz sohillarini tasvirlash zaruriyati tug`ildi. Usha davrda dengiz tasviri – periplam, quruqlik sayohatlari tasviri esa pereegesam deb atalgan. bo`lib, “olam”ning markazida joylashgan va hech qanday asosga ega emas. Anaksimandr o`zining bu farazi bilan Olamning geliosentrik tizimiga asos solgan. Anaksimandr Yer yuzasini ko`plab jarayonlar va hodisalar kechadigan joydir.U o`zining Olamning doimiy rivojlanishi to`g`isidagi ta’limotidan kelib chiqqan holda mavjud dengizlarni bir paytlar butun Yer yuzasini qoplagan suvning qoldig`i bo`lgan. Bundan tashqari, Anaksimandr gnomon, Quyosh soati va asboblardan foydalangan va ekliptika qiyaligini, gorizont tomonlarini aniqlagan. Eratosfenning aytganlariga asoslanib, Strabon va Agafemer dastlabki geografik kartaning ham Anaksimandr tomonidan mashtabni qo`llagan holda taxtada tuzilganligi haqida ma’lumot beradilar.Anaksimandrning kartasida markazida Yunoniston joylashtirilgan bo`lib, uni Yevropa va Osiyoning shu paytda greklarga ma’lum bo`lan qismlari o`rab turgan; karta aylana shaklda bo`lib, butun aylana disk ko`rinishidagi quruqlik okean bilan o`raglan holda ko`rsatilgan. Anaksimandrning bu kartasi miletlik Gekatey tomonidan batafsilroq kartaning tizishga asos bo`lgan.Anaksimandrning kartasida quruqlik qit’alarga ajratilmagan va Yerning diskini dengizlar bilan bir-biridan ajralib turadigan teng shimoliy va janubiy qismlarga ajratilgan; kartada Quyosh turishlari kunlaridagi chiqsh va botish nuqtalari belgilangan va Quyosh teng kunliklaridagi chiqsh va botish nuqtalari orqali o`tadigan va quruqlikni teng bo`lib turadigan to`g`ri chiziq (“Ioniya ekvatori”) o`tkazilgan (Ditmar, 1973). Fales va Anaksimandr geografiyada matematik yondashuvning asoschilari hisoblanadi (Jeyms, Marten, 1981). Anaksimenga (mil.av.582 - 525- y.lar atrofida) ko`ra, Yer aylanasimon shaklga ega bo`lib, barcha joyda aholi yashagan. Uning an’anaviy “Tabiat to`g`risida” deb nomlanadigan asarida falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari bayon qilingan. Ayni paytda Qadimiy Yunonistonda dengizda suzish va savdoning rivojlanishi tufayli quruqlik va dengiz sohillarini tasvirlash zaruriyati tug`ildi. Usha davrda dengiz tasviri – periplam, quruqlik sayohatlari tasviri esa pereegesam deb atalgan. Anaksimenning kenja zamondoshi miletlik Gekatey (mil.av. 546-480-y.lar atrofida) sayyoh – tarixchi bo`lgan. Gekatey o`zining “Yer tasviri” (yunoncha “Ges periodos” – “Yerni kezib chiqish”) she’riy asarida asarida nafaqat yunonlarga ma’lum bo`lgan joylarni, balki ularga mona`lum bo`lgan joylar to`g`risidagi ma`lumotlarni to`plagan va tasnif qilgan. Gekatey Yerni boshqa ioniyalik faylasuflar kabi aylana orol ko`rinishida tasavvur qilgan Bundan tashqari, u mis tunukasida Yerning kartasini ham chizgan. Bu kartada barcha tomomdan suv bilan o`raglan quruqlikda shu davrda ma`lum bo`lgan Yevropa, Osiyo va Livanning geografik ob’yektlari ifodalangan; Yerni o`rab turgan okean quruqlikka qo`ltiqlar orqali kirib turgan. Kartada disksimon Yer doirasida oykumena oblastlari ko`rsatilgan. Oykumena shimolda va janubda yozgi va qishki Quyosh turishi kunlaridagi chiqish va botish nuqtalarini birlashtiruvchi chiziqlarr bilan chegaralangan to`g`ri burchak ko`rinishida ko`rsatilgan. Oykumenaning chegaralari yil davomida Quyosh harakat-lanadigan yozgi va qishki tropiklar (“burilish” aylanalari)ning chiziqlarini ifodalagan. Gekateyning “Ges perodos” asari va kartasi Herodotning “Tarix” asari uchun muhim geografik manbalardan biri bo`lgan Shunday qilib, mil.av. VI asr fanida ikkita mustaqil geografik yo`na-lish – bo`linmagan Ioniya fani doirasidagi umumiy Yer bilimi yoki tabiiy-geografik hamda tabiat falsafasi (naturfalsafa) konsepsiyalari bilan bevosita bog`liq bo`lgan tasviriy-empirik sajiyadagi mamlakatshunoslik namoyon bo`ldi. Milet maktabida umumiy qonuniyatlarni shakllantirishga harakat qilgan olimlarning hamda ayrim jarayon va hodisalarni tasvirlash bilan shug`ullangan olimlarning ilmiy yondashuvida farqlar yaqqol ko`rinadi. P. Jeymas va J.Martinning (1981) fikricha, bu ikkala qarash hozirgi paytda nomotetik va ideografik yondashuvlarda ifodalanadi. Oykumena to’g`risida yunon olimlarining tasavvurlari. Oykumena (yun.oykumenë < oikeö egallayman, yashayman) to`g`risidagi ta’limot yunonlarning forslar bilan bo`lgan janlardagi g`alabasidan so`ng ancha rivojlandi.Ioniya shaharlari ilgarigi iqtisodiy va madaniy ahamiyatini yo`qotgach, Anaksimenning kenja zamondoshi miletlik Gekatey (mil.av. 546-480-y.lar atrofida) sayyoh – tarixchi bo`lgan. Gekatey o`zining “Yer tasviri” (yunoncha “Ges periodos” – “Yerni kezib chiqish”) she’riy asarida asarida nafaqat yunonlarga ma’lum bo`lgan joylarni, balki ularga mona`lum bo`lgan joylar to`g`risidagi ma`lumotlarni to`plagan va tasnif qilgan. Gekatey Yerni boshqa ioniyalik faylasuflar kabi aylana orol ko`rinishida tasavvur qilgan Bundan tashqari, u mis tunukasida Yerning kartasini ham chizgan. Bu kartada barcha tomomdan suv bilan o`raglan quruqlikda shu davrda ma`lum bo`lgan Yevropa, Osiyo va Livanning geografik ob’yektlari ifodalangan; Yerni o`rab turgan okean quruqlikka qo`ltiqlar orqali kirib turgan. Kartada disksimon Yer doirasida oykumena oblastlari ko`rsatilgan. Oykumena shimolda va janubda yozgi va qishki Quyosh turishi kunlaridagi chiqish va botish nuqtalarini birlashtiruvchi chiziqlarr bilan chegaralangan to`g`ri burchak ko`rinishida ko`rsatilgan. Oykumenaning chegaralari yil davomida Quyosh harakat-lanadigan yozgi va qishki tropiklar (“burilish” aylanalari)ning chiziqlarini ifodalagan. Gekateyning “Ges perodos” asari va kartasi Herodotning “Tarix” asari uchun muhim geografik manbalardan biri bo`lgan Shunday qilib, mil.av. VI asr fanida ikkita mustaqil geografik yo`na-lish – bo`linmagan Ioniya fani doirasidagi umumiy Yer bilimi yoki tabiiy-geografik hamda tabiat falsafasi (naturfalsafa) konsepsiyalari bilan bevosita bog`liq bo`lgan tasviriy-empirik sajiyadagi mamlakatshunoslik namoyon bo`ldi. Milet maktabida umumiy qonuniyatlarni shakllantirishga harakat qilgan olimlarning hamda ayrim jarayon va hodisalarni tasvirlash bilan shug`ullangan olimlarning ilmiy yondashuvida farqlar yaqqol ko`rinadi. P. Jeymas va J.Martinning (1981) fikricha, bu ikkala qarash hozirgi paytda nomotetik va ideografik yondashuvlarda ifodalanadi. Oykumena to’g`risida yunon olimlarining tasavvurlari. Oykumena (yun.oykumenë < oikeö egallayman, yashayman) to`g`risidagi ta’limot yunonlarning forslar bilan bo`lgan janlardagi g`alabasidan so`ng ancha rivojlandi.Ioniya shaharlari ilgarigi iqtisodiy va madaniy ahamiyatini yo`qotgach, Sitsiliya, Spart va ayniqsa Afina shaharlari barca tomondan ravnaq topdi va shu sababli ilmiy bilimlaqrning astronomiya, fizika,vatematika, geografiya kabi tarmoqlarining rivojlanishi uchun imkoniyatlar vujudga keldi. Bu davrning Anaksagor, Levkip, Herodot, Hippokrat, Demokrit, Agafemer kabi olimlari geografik g`oyalarning rivojlanishiga katta hissa qo`shdilar. Anaksagor ( mil. av. 500 – 428-y.lar atrofida) va Levkip ( mil. av. 500 – 440-y.lar atrofida) Yerning shakliga nisbatan yassi aylana yoki baraban shakliga ega degan an’anaviy tasavvurda bo`lishgan. Ularning har ikkalasi oykumena va uni o`rab turadigan aholisiz joylar ekanligi to`g`risidagi ustuvor tasavvurga qo`shilganlar, ammo bu hodisani Yerning shimoliy va janubiy qismlarining Quyoshga nisbatan turli uzoqlikda bo`lganligi bilan bog`lashga harakat qilganlar. 2.3. Klassik Yunoniston davrida Yerning sharsimonligi to`g`risidagi geografik tasavvurlar Herodot (mil.av. 484 - 428-y.lar artofida) garchi tarixchi hisoblansada, geografik g`oyalarning rivojlanishida uning salmoqli xizmati bor. Uning “To`qqiz kitobdagi tarix” asarida usha davrning hududiy saviyasining kengligi va geografik bilimlarining darajasi to`g`risida fikr yuritishga imkon beradigan geografik ma’lumotlar juda ko`p. Gerodot yunonlarga savdo va siyosiy aloqalari sababli yaxshi ma’lum bo`lgan joylarga ko`p sayyohat qilgan. Ayni paytda u oykumenaning o`zi bormagan, masalan, Hindiston, Elefantinadan janubroqdagi Meroe, hozirgi Sahroi Kabirning ichki va g`arbiy rayonlari, Atlas tog`lari va boshqa joylar to`g`risida ma’lumotlar to`pladi. Bu ma’lumodlar Gerodotga o`zidan oldingi va zamondosh olimlarning ayrim fikriga tanqidiy qarash imkonini berdi. Xususan, u shakliga ko`ra aylanani eslatadigan va barcha tomomdan Okean bilan o`raglan quruqlik, bu quruqlikni uchga – Yevropa, Liviya (Afrika) va Osiyoga bo`lish to`g`risidagi tasavvurlarni tanqid qiladi. U quruqlikni Anaksimandr fikriga qo`shilgan holda ikki katta qismga – shimoliy va janubiy qismlarga ajratadi va ular orasida O`rta yer, Marmar va Qora dengizlarni joylashtiradi, Kaspiy dengizini Okean bilan bog`lanmagan alohida dengiz deb hisoblaydi. Sitsiliya, Spart va ayniqsa Afina shaharlari barca tomondan ravnaq topdi va shu sababli ilmiy bilimlaqrning astronomiya, fizika,vatematika, geografiya kabi tarmoqlarining rivojlanishi uchun imkoniyatlar vujudga keldi. Bu davrning Anaksagor, Levkip, Herodot, Hippokrat, Demokrit, Agafemer kabi olimlari geografik g`oyalarning rivojlanishiga katta hissa qo`shdilar. Anaksagor ( mil. av. 500 – 428-y.lar atrofida) va Levkip ( mil. av. 500 – 440-y.lar atrofida) Yerning shakliga nisbatan yassi aylana yoki baraban shakliga ega degan an’anaviy tasavvurda bo`lishgan. Ularning har ikkalasi oykumena va uni o`rab turadigan aholisiz joylar ekanligi to`g`risidagi ustuvor tasavvurga qo`shilganlar, ammo bu hodisani Yerning shimoliy va janubiy qismlarining Quyoshga nisbatan turli uzoqlikda bo`lganligi bilan bog`lashga harakat qilganlar. 2.3. Klassik Yunoniston davrida Yerning sharsimonligi to`g`risidagi geografik tasavvurlar Herodot (mil.av. 484 - 428-y.lar artofida) garchi tarixchi hisoblansada, geografik g`oyalarning rivojlanishida uning salmoqli xizmati bor. Uning “To`qqiz kitobdagi tarix” asarida usha davrning hududiy saviyasining kengligi va geografik bilimlarining darajasi to`g`risida fikr yuritishga imkon beradigan geografik ma’lumotlar juda ko`p. Gerodot yunonlarga savdo va siyosiy aloqalari sababli yaxshi ma’lum bo`lgan joylarga ko`p sayyohat qilgan. Ayni paytda u oykumenaning o`zi bormagan, masalan, Hindiston, Elefantinadan janubroqdagi Meroe, hozirgi Sahroi Kabirning ichki va g`arbiy rayonlari, Atlas tog`lari va boshqa joylar to`g`risida ma’lumotlar to`pladi. Bu ma’lumodlar Gerodotga o`zidan oldingi va zamondosh olimlarning ayrim fikriga tanqidiy qarash imkonini berdi. Xususan, u shakliga ko`ra aylanani eslatadigan va barcha tomomdan Okean bilan o`raglan quruqlik, bu quruqlikni uchga – Yevropa, Liviya (Afrika) va Osiyoga bo`lish to`g`risidagi tasavvurlarni tanqid qiladi. U quruqlikni Anaksimandr fikriga qo`shilgan holda ikki katta qismga – shimoliy va janubiy qismlarga ajratadi va ular orasida O`rta yer, Marmar va Qora dengizlarni joylashtiradi, Kaspiy dengizini Okean bilan bog`lanmagan alohida dengiz deb hisoblaydi. Gerodot quruqlik doirasida to`g`ri burchak ko`rininshiga ega bo`lgan oykumenani ajratadi. Oykumenaning chekkalarida boy tabiiy oblastlar (Hindiston, Janubiy Arabiston, Efiopiya, Simoliy Yevropa), ulardan tashqarida esa yashash uchun yaroqsiz sovuq yoki issiq bo`lgan aholi yashamaydigan oblastlar ajratiladi; oykumenaning shimoliy chegarasini Qora dengiz sohillaridan 4000 stadiya (700 km ga yaqin) shimolroqda, sharqiy chegarasini Skifiyadan g`arbroqda, Dunayning o`rta oqimi bo`yicha , janubiy chegarasini Arabistondan janubroqda va Efiopiyadan janubi - garbroqda o`tkazadi. Oykumenaning shimoliy chegarasi “yozgi” tropikka, janubiy chegarasi esa “qishki” tropikka to`g`ri keladi. Herodot oykumena doirasida uchta kenglik mintaqasini ajratadi. Simoliy mintaqaga hosildor tuproqlarga, yirik daryolari, o`t bilan qoplangan daraxtli o`simligi bo`lmagan ulkan tekislikni o`z ichiga oladigan Skifiya kiradi. Skifiya uchun salqin yomg`irli yoz va sakkiz oygacha cho`ziladigan sobuq qorli qish xos. Bu mintaqadan janubroqda eng qulay tabiiy sharoitga va xilma-xil o`simlikka ega bo`lgan O`rta yer dengizi sohillarini o`z ichiga oladigan ikkinchi mintaqa joylashgan.Uchinchi mintaqaga oykumenaning Misr, Efiopiya va Arabistonni o`z ichiga oladigan janubiy oblastlari kiradi. Bundan tashqari, Herodot Liviyaning unga ma’lum bo`lgan shimoliy qismi doirasida kenglik bo`yicha cho`zilgan, o`ziga xos tabiiy xususiyatlarga ega bo`lgan polosalarni yoki zonalarni ajratadi: shimoliy polosada bir yilda uch marta hosil yig`adigan dehqonlar yashaydi; u yerdagi sohilbo`yi qirlarida dorivor silfiy (Ferula tinginata), dengiz sohilida esa ovqatga ishlatiladigan nilufar (lotos) o`sadi. Janubroqda ko`plab yovvoyi hayvonlar tarqalgan zona cho`zilgan bo`lib, g`arbda qalin o`rmonlar bilan qoplangan baland tog`lar bilan tutashadi; undan ham janubroqda butun Liviya bo`ylab tog` qirlari orqali bo`laklarga ajratilgan qumli cho`llar zonasi joylashgan; bu zonada hech qachon yomg`ir bo`lmaydi. Bu polosa ortida botqoqlar va daraxtlar bilan band bo`lgan oblastlar joylashgan. U yerlarda qora past bo`yli odamlar yashaydi. P.Jeyms va J.Martinning (1988) fikrlaricha, Herodot bizga hozirgi paytda tarixiy geografiya deb ataladigan sohadagi tadqiqotlar uchun bir qancha ajoyib Gerodot quruqlik doirasida to`g`ri burchak ko`rininshiga ega bo`lgan oykumenani ajratadi. Oykumenaning chekkalarida boy tabiiy oblastlar (Hindiston, Janubiy Arabiston, Efiopiya, Simoliy Yevropa), ulardan tashqarida esa yashash uchun yaroqsiz sovuq yoki issiq bo`lgan aholi yashamaydigan oblastlar ajratiladi; oykumenaning shimoliy chegarasini Qora dengiz sohillaridan 4000 stadiya (700 km ga yaqin) shimolroqda, sharqiy chegarasini Skifiyadan g`arbroqda, Dunayning o`rta oqimi bo`yicha , janubiy chegarasini Arabistondan janubroqda va Efiopiyadan janubi - garbroqda o`tkazadi. Oykumenaning shimoliy chegarasi “yozgi” tropikka, janubiy chegarasi esa “qishki” tropikka to`g`ri keladi. Herodot oykumena doirasida uchta kenglik mintaqasini ajratadi. Simoliy mintaqaga hosildor tuproqlarga, yirik daryolari, o`t bilan qoplangan daraxtli o`simligi bo`lmagan ulkan tekislikni o`z ichiga oladigan Skifiya kiradi. Skifiya uchun salqin yomg`irli yoz va sakkiz oygacha cho`ziladigan sobuq qorli qish xos. Bu mintaqadan janubroqda eng qulay tabiiy sharoitga va xilma-xil o`simlikka ega bo`lgan O`rta yer dengizi sohillarini o`z ichiga oladigan ikkinchi mintaqa joylashgan.Uchinchi mintaqaga oykumenaning Misr, Efiopiya va Arabistonni o`z ichiga oladigan janubiy oblastlari kiradi. Bundan tashqari, Herodot Liviyaning unga ma’lum bo`lgan shimoliy qismi doirasida kenglik bo`yicha cho`zilgan, o`ziga xos tabiiy xususiyatlarga ega bo`lgan polosalarni yoki zonalarni ajratadi: shimoliy polosada bir yilda uch marta hosil yig`adigan dehqonlar yashaydi; u yerdagi sohilbo`yi qirlarida dorivor silfiy (Ferula tinginata), dengiz sohilida esa ovqatga ishlatiladigan nilufar (lotos) o`sadi. Janubroqda ko`plab yovvoyi hayvonlar tarqalgan zona cho`zilgan bo`lib, g`arbda qalin o`rmonlar bilan qoplangan baland tog`lar bilan tutashadi; undan ham janubroqda butun Liviya bo`ylab tog` qirlari orqali bo`laklarga ajratilgan qumli cho`llar zonasi joylashgan; bu zonada hech qachon yomg`ir bo`lmaydi. Bu polosa ortida botqoqlar va daraxtlar bilan band bo`lgan oblastlar joylashgan. U yerlarda qora past bo`yli odamlar yashaydi. P.Jeyms va J.Martinning (1988) fikrlaricha, Herodot bizga hozirgi paytda tarixiy geografiya deb ataladigan sohadagi tadqiqotlar uchun bir qancha ajoyib namunalar qoldirgan. Shuningdek, Herodot “Etnografiyaning otasi” sifatida ham mashhur. Chunki, u qadimiy yunonlarga notanish bo`lgan xalqlarning an’analarini ishonchli va yorqin qilib tasvirlagan. Herodotning oykumena doirasidagi uchta tabiat mintaqasi uning zamondoshi mashhur shifokor Hippokratning (mil.av. 460 - 377-y.lar artofida) tabiat to`g`risida yozgan ishlarida ham o`z aksini topgan. U Kichik Osiyoning g`arbiy sohillari, Skifiya, Kolxida pasttekisligi va Liviyaning shimoliy sohili to`g`risida yozadi. Gippokrat oykumena tabiatini qisqacha ta’riflagan holda unda uchta polosa (zona)ni ajratadi. Herodotning zamondoshlari Arxelay va Demokrit (mil.av. 460 - 359-y.lar artofida) tasavvurlaricha Yer botiq disk shakliga ega va shu sababli QuyoshYerning hamma joyida bir vaqtda chiqmaydi va botmaydi.Bundan tashqari, Demokrit oykumena – bu Okean bilan o`raglan cho`zinchoq orol, deb hisoblagan. Shunday qilib, qadimiy geografiya rivojlanishining bu davrida geografik tasavvurlar Yer yassi yoki botiq disk sifatida tasavvur qilingan tabiiy-ilmiy kosmogoniya bilan chambarchas bog`liq bo`lgan, Yer yuzasidagi zonallik to`g`risidagi g`oya vujudga kelgan. Geografiya uchun Yerning shakli haqidagi tasavvur juda muhim bo`lib, uning sharsimon shaklga ekanilgi haqida dastlab kim g`oya bildirganligi to`g`risida ikki xil fikr mavjud: ba`zi olimlar Yerning shar shaklda ekanligi to`g`risida birinchi bo`lib Parmenid (mil.av. 515 – 445-yillar) fikr bildirgan, deb hisoblasalar, boshqa olimlar bu tasavvurni birinchi bo`lib Pifagor (mil. av. 570 – 500-yillar) aytganligini tasdiqlaydilar. Parmenid shar butun borliq timsoli, deb hisoblagan. 2.4.Ellin davri olimlarining geografik tasavvurlari Miloddan avvalgi IV asrdan melodiy V asrga qadar qadimiy qomusiy olimlar tevarak atrof olamning paydo bo`lishi va tuzilishi to`g`risidagi nazariyani yaratishga, o`zlariga ma`lum bo`lgan mamlakatlarni chizma ko`rinishida tasvirlashga harakat qilganlar. Yerning shar shaklda ekanligi to`g`risidagi mushohadaviy tasavvur (Aristotel), kartalar va tarhlarning yaratilishi, geografik namunalar qoldirgan. Shuningdek, Herodot “Etnografiyaning otasi” sifatida ham mashhur. Chunki, u qadimiy yunonlarga notanish bo`lgan xalqlarning an’analarini ishonchli va yorqin qilib tasvirlagan. Herodotning oykumena doirasidagi uchta tabiat mintaqasi uning zamondoshi mashhur shifokor Hippokratning (mil.av. 460 - 377-y.lar artofida) tabiat to`g`risida yozgan ishlarida ham o`z aksini topgan. U Kichik Osiyoning g`arbiy sohillari, Skifiya, Kolxida pasttekisligi va Liviyaning shimoliy sohili to`g`risida yozadi. Gippokrat oykumena tabiatini qisqacha ta’riflagan holda unda uchta polosa (zona)ni ajratadi. Herodotning zamondoshlari Arxelay va Demokrit (mil.av. 460 - 359-y.lar artofida) tasavvurlaricha Yer botiq disk shakliga ega va shu sababli QuyoshYerning hamma joyida bir vaqtda chiqmaydi va botmaydi.Bundan tashqari, Demokrit oykumena – bu Okean bilan o`raglan cho`zinchoq orol, deb hisoblagan. Shunday qilib, qadimiy geografiya rivojlanishining bu davrida geografik tasavvurlar Yer yassi yoki botiq disk sifatida tasavvur qilingan tabiiy-ilmiy kosmogoniya bilan chambarchas bog`liq bo`lgan, Yer yuzasidagi zonallik to`g`risidagi g`oya vujudga kelgan. Geografiya uchun Yerning shakli haqidagi tasavvur juda muhim bo`lib, uning sharsimon shaklga ekanilgi haqida dastlab kim g`oya bildirganligi to`g`risida ikki xil fikr mavjud: ba`zi olimlar Yerning shar shaklda ekanligi to`g`risida birinchi bo`lib Parmenid (mil.av. 515 – 445-yillar) fikr bildirgan, deb hisoblasalar, boshqa olimlar bu tasavvurni birinchi bo`lib Pifagor (mil. av. 570 – 500-yillar) aytganligini tasdiqlaydilar. Parmenid shar butun borliq timsoli, deb hisoblagan. 2.4.Ellin davri olimlarining geografik tasavvurlari Miloddan avvalgi IV asrdan melodiy V asrga qadar qadimiy qomusiy olimlar tevarak atrof olamning paydo bo`lishi va tuzilishi to`g`risidagi nazariyani yaratishga, o`zlariga ma`lum bo`lgan mamlakatlarni chizma ko`rinishida tasvirlashga harakat qilganlar. Yerning shar shaklda ekanligi to`g`risidagi mushohadaviy tasavvur (Aristotel), kartalar va tarhlarning yaratilishi, geografik koordinatalarning aniqlanishi, parallellar va meridianlarning, kartografik proyeksiyalarning rusumga kiritilishi bu izlanishlarning natijalaridir. Ellinlar davrida umumiy Yer bilimi yo`nalishining eng yirik vakili Aristotel (384 – 322) bo`lgan.Uning “Meteorologiya” deb nomlangan asarida Yer qobiqlarining va suv va havo aylanma harakatining o`zaro bir-biriga kirib turishi g`oyasi mavjud. Aristotel Oy tutuilganda Yerning soyasi dumaloq bo`lishi, tog`larga ko`tarilgan sari ufqning kengayib borishi kabi dalillar asosida Yerning shar shaklida ekanligi isbotlagan. Aristotel bir yunon olimi Yevdois fikrlariga asoslanib, Yer shar shaklida bo`lsa, uning yuzasiga tushadigan Qo`yosh nurlari turli burchak orqali tushadi, deb hisoblaydi. Bu hol issiklik Yer sharining har xil qismiga turlicha miqdorda tushishiga olib keladi, deb hisoblagan holda Yer sharida Arktika – qutb doirasini, shimoliy tropik doirasini o`tkazadi. Ularning orasida Yernig odamlar yashaydigan mintaqasi – oykumenani joylashtiradi. Garchi oykumena tushunchasi Aristoteldan oldin yashagan miletlik Goloteyga tegishli bo`lsada, Yer sharining mintaqalarini o`tkazgani uchun Aristotel birinchi geograflar qatoriga kiritiladi. Umuman Aristotelni analitik – tahliliy geografiyaning asoschisi, deb hisoblash mumkin. U o`zining “Meteorologika” deb nomlangan asarida Yerning havo qobigi atmosferani alohida qobiq sifatida ajratib, unga suv qobigini ham kiritadi va bu majmuali qobiqda suvning aylanma harakatining mavjudligini asoslab beradi. Y.G. Saushkinning (1973) fikricha, Aristotel hidrologiya, meteorologiya, okeanologiya fanlarining asoschisidir. Garchi, Ariyatotel davrida «geografiya» atamasi bo`lmasada, tabiat (fizika) haqidagi fan tarkibida geografik mazmun bo`lgan, chunki tarixda birinchi bo`lib fanlarni tasniflagan bu olim barcha bilimlarni jamiyat (etika), tabiat (fizika) va mantiq (logika) kabi uch sohaga bo`lgan. Ellinizm davrida (mil.av.3—2-asrlar) Aleksandriya maktabining olimlari (Dikearx, Eratosfen, Gipparx) tomonidan matematik geografiya (Yer shari o`lchamlari va uning yuzasidagi nuqtalar holatining aniqlanishi, kartografik proyeksiyalar) shakllantirildi. Ko`pchilik olimlarning e`tiroficha, geografiya fanining asoschisi Eratosfendir (mel. av.276 – 194-yillar). U O`rta Yer dengizi koordinatalarning aniqlanishi, parallellar va meridianlarning, kartografik proyeksiyalarning rusumga kiritilishi bu izlanishlarning natijalaridir. Ellinlar davrida umumiy Yer bilimi yo`nalishining eng yirik vakili Aristotel (384 – 322) bo`lgan.Uning “Meteorologiya” deb nomlangan asarida Yer qobiqlarining va suv va havo aylanma harakatining o`zaro bir-biriga kirib turishi g`oyasi mavjud. Aristotel Oy tutuilganda Yerning soyasi dumaloq bo`lishi, tog`larga ko`tarilgan sari ufqning kengayib borishi kabi dalillar asosida Yerning shar shaklida ekanligi isbotlagan. Aristotel bir yunon olimi Yevdois fikrlariga asoslanib, Yer shar shaklida bo`lsa, uning yuzasiga tushadigan Qo`yosh nurlari turli burchak orqali tushadi, deb hisoblaydi. Bu hol issiklik Yer sharining har xil qismiga turlicha miqdorda tushishiga olib keladi, deb hisoblagan holda Yer sharida Arktika – qutb doirasini, shimoliy tropik doirasini o`tkazadi. Ularning orasida Yernig odamlar yashaydigan mintaqasi – oykumenani joylashtiradi. Garchi oykumena tushunchasi Aristoteldan oldin yashagan miletlik Goloteyga tegishli bo`lsada, Yer sharining mintaqalarini o`tkazgani uchun Aristotel birinchi geograflar qatoriga kiritiladi. Umuman Aristotelni analitik – tahliliy geografiyaning asoschisi, deb hisoblash mumkin. U o`zining “Meteorologika” deb nomlangan asarida Yerning havo qobigi atmosferani alohida qobiq sifatida ajratib, unga suv qobigini ham kiritadi va bu majmuali qobiqda suvning aylanma harakatining mavjudligini asoslab beradi. Y.G. Saushkinning (1973) fikricha, Aristotel hidrologiya, meteorologiya, okeanologiya fanlarining asoschisidir. Garchi, Ariyatotel davrida «geografiya» atamasi bo`lmasada, tabiat (fizika) haqidagi fan tarkibida geografik mazmun bo`lgan, chunki tarixda birinchi bo`lib fanlarni tasniflagan bu olim barcha bilimlarni jamiyat (etika), tabiat (fizika) va mantiq (logika) kabi uch sohaga bo`lgan. Ellinizm davrida (mil.av.3—2-asrlar) Aleksandriya maktabining olimlari (Dikearx, Eratosfen, Gipparx) tomonidan matematik geografiya (Yer shari o`lchamlari va uning yuzasidagi nuqtalar holatining aniqlanishi, kartografik proyeksiyalar) shakllantirildi. Ko`pchilik olimlarning e`tiroficha, geografiya fanining asoschisi Eratosfendir (mel. av.276 – 194-yillar). U O`rta Yer dengizi janubiy sohilidigi Kiruna shahida tug`ilib o`sgan (bu shahar hozirgi Liviya davlati hududida bo`lgan) va Aleksandriya kutubxonasiga boshchilik qilib, fanlarda juda katta meros qoldirgan. Eratosfen o`zining “Geografiya” deb nomlangan asarida barcha geografik yo`nalishlarni birlashtirishga harakat qildi va birinchi bor, Yer yuzasidagi geografik predmet va ob`ektlarning tasvirini «geografiya» so`zi bilan ifodalagan. Bu asarga Yerning bir muncha aniq kartasi ilova qilingan. Karta muallifi, unda paralel va meridianlarni o`tkazib, parallellar orasida turli uzunlikdagi kenglik polosalari – klimatlarni – iqlimlarni joylashtirgan; iqlimlarni tabiiy geografik bo`laklarga – rayonlarga bo`lib, ularni «sfegrada»lar deb atagan. Qo`yoshning Aleksandriya bilan Seyena shaharlari oralig`idagi zenitda turish burchagini o`lchash orqali Yerning o`lchamlarini aniqlashga, xususan Yer aylanasining uzunligini birinchi marta o`lchashga muyassar bo`lgan. Eratosfenning hisob natijasi hozirgidan atigi 310 kmga farq qiladi. Antik geografiya milodning 1-2-asrlarida Strabon va Ptolomeyning asarlarida nihoyasini topdi. Mamlakatshunoslik yo`nalishining namoyondasi bo`lgan Strabonning tasviriy sajiyadagi va toponomik-tyopografik, etnografik, siyosiy-tarixiy ma’lumotlar ustuvorlik qilgan “Geografiya”sida makondagi hodisalarning kechishiga batamom asoslanadigan bo`lg`usi xorologik konsepsiyaning belgilari ko`rinadi. Strabon (mil.av. 63 - 23 yangi era) uzining 17 jildli «Geografiya» va 43 kitobdan iborat tarixga oid asarlarida Yer yuzasi doimo o`zgarib turadi, mavjud quruqlik va suvlik maydonlari Yer yuzasining ko`tarilish va cho`kish jarayoning natijasi ekanligini ko`rsatgan. Demak, Strabonni geomorfologiya va paleografiyaning asoschisi deb hisoblash mumkin. Strabon sharsimon Yerda 5 ta geografik zona (mintaqa) mavjud deb hisoblagan. “Okean” termini ham dastlab Strabon tomonidan qo`llanilgan. Antik davr geografiyasining rivojlanishini aleksandriyalik qomusiy olim Klavdiy Ptalomey (melodiy 90 – 168-yillar) ishlarisiz tasavvur etish qiyin. U usha davr yunon fanining deyarli barcha sohalarida barakali ijod etgan. Ptalomey geografiya fanini insoniyat bilimlarining mustaqil sohasi darajasiga ko`tardi. U geografiyani astranomiya va matematika fanlari yutuqlariga tayanadigan janubiy sohilidigi Kiruna shahida tug`ilib o`sgan (bu shahar hozirgi Liviya davlati hududida bo`lgan) va Aleksandriya kutubxonasiga boshchilik qilib, fanlarda juda katta meros qoldirgan. Eratosfen o`zining “Geografiya” deb nomlangan asarida barcha geografik yo`nalishlarni birlashtirishga harakat qildi va birinchi bor, Yer yuzasidagi geografik predmet va ob`ektlarning tasvirini «geografiya» so`zi bilan ifodalagan. Bu asarga Yerning bir muncha aniq kartasi ilova qilingan. Karta muallifi, unda paralel va meridianlarni o`tkazib, parallellar orasida turli uzunlikdagi kenglik polosalari – klimatlarni – iqlimlarni joylashtirgan; iqlimlarni tabiiy geografik bo`laklarga – rayonlarga bo`lib, ularni «sfegrada»lar deb atagan. Qo`yoshning Aleksandriya bilan Seyena shaharlari oralig`idagi zenitda turish burchagini o`lchash orqali Yerning o`lchamlarini aniqlashga, xususan Yer aylanasining uzunligini birinchi marta o`lchashga muyassar bo`lgan. Eratosfenning hisob natijasi hozirgidan atigi 310 kmga farq qiladi. Antik geografiya milodning 1-2-asrlarida Strabon va Ptolomeyning asarlarida nihoyasini topdi. Mamlakatshunoslik yo`nalishining namoyondasi bo`lgan Strabonning tasviriy sajiyadagi va toponomik-tyopografik, etnografik, siyosiy-tarixiy ma’lumotlar ustuvorlik qilgan “Geografiya”sida makondagi hodisalarning kechishiga batamom asoslanadigan bo`lg`usi xorologik konsepsiyaning belgilari ko`rinadi. Strabon (mil.av. 63 - 23 yangi era) uzining 17 jildli «Geografiya» va 43 kitobdan iborat tarixga oid asarlarida Yer yuzasi doimo o`zgarib turadi, mavjud quruqlik va suvlik maydonlari Yer yuzasining ko`tarilish va cho`kish jarayoning natijasi ekanligini ko`rsatgan. Demak, Strabonni geomorfologiya va paleografiyaning asoschisi deb hisoblash mumkin. Strabon sharsimon Yerda 5 ta geografik zona (mintaqa) mavjud deb hisoblagan. “Okean” termini ham dastlab Strabon tomonidan qo`llanilgan. Antik davr geografiyasining rivojlanishini aleksandriyalik qomusiy olim Klavdiy Ptalomey (melodiy 90 – 168-yillar) ishlarisiz tasavvur etish qiyin. U usha davr yunon fanining deyarli barcha sohalarida barakali ijod etgan. Ptalomey geografiya fanini insoniyat bilimlarining mustaqil sohasi darajasiga ko`tardi. U geografiyani astranomiya va matematika fanlari yutuqlariga tayanadigan matematik geografiya va kartografiya tarmoqlaridan iborat umumiy geografiyaga va xorografiyaga (mamlakatshunoslikka) ajratgan. Ptolomey kartografiya fanining asoschisi sifatida gradus turi, geografik kenglik, geografik uzunlik tushunchalarni ilmiy izohlaydi va ularni amalda qo`llaydi. Kartalarni kartografik proyeksiyalar asosida tuzadi. Ptolomeyning kartografiya sohasidagi ishlari keyingi davrlar uchun kartalar tuzishning asosi bo`lib keldi. Bu olimning geografiya sohasidagi merosi arab va sharq geografiyasining o`rta asrlarda rivojlanishiga ta`sir ko`rsatdi. Klavdiy Ptolomeyning 8 jildlik “Geografiya bo`yicha qo`llanma”sida 8000 dan ziyod geografik nomlar va deyarli 400 nuqtaning koordinatalari to`g`risida ma`lumotlar mavjud bo`lgan. Qo`llanmada kartografik proyeksiyalarni trusish usullari, ya’ni Yerning kartasini tuzish uchun material ham muqaddima qilinadi. Ptolomey Yerning kartasini tuzish geografiyaning vazifasi deb bilgan. Ptolomeyning kartasida okean janubda quruqlik bilan o`raglan. Ptolomey tomondan qadimgi dunyoning eng mukammal kartasi tuzilgan. Bu karta o`rta asrladda ham bir necha marta nashr qilingan. Aristotel va Eratosfendan keyin tabiiy-geografik yo`nalish antik fanda sezilarli darajada rivojlanmadi.Uning so`ngi mashhur namoyondasi suriyalik Posidoniy (mel.av. 135 – 51-y.lar) edi. Posidoniy Yer yuzasida 9 ta zonani ajrtatadi. U zonalarni ajratishda nafaqat Qo`yoshning turli darajada yoritish mintaqalarini, balki odamlarning yashash sharoitini ham husobga olgan. Shunday qilib, antik davrda asosiy geografik g`oya va tushunchalar paydo bo`ldi va ular ilmiy jihatdan ancha mufassal izohlandi. matematik geografiya va kartografiya tarmoqlaridan iborat umumiy geografiyaga va xorografiyaga (mamlakatshunoslikka) ajratgan. Ptolomey kartografiya fanining asoschisi sifatida gradus turi, geografik kenglik, geografik uzunlik tushunchalarni ilmiy izohlaydi va ularni amalda qo`llaydi. Kartalarni kartografik proyeksiyalar asosida tuzadi. Ptolomeyning kartografiya sohasidagi ishlari keyingi davrlar uchun kartalar tuzishning asosi bo`lib keldi. Bu olimning geografiya sohasidagi merosi arab va sharq geografiyasining o`rta asrlarda rivojlanishiga ta`sir ko`rsatdi. Klavdiy Ptolomeyning 8 jildlik “Geografiya bo`yicha qo`llanma”sida 8000 dan ziyod geografik nomlar va deyarli 400 nuqtaning koordinatalari to`g`risida ma`lumotlar mavjud bo`lgan. Qo`llanmada kartografik proyeksiyalarni trusish usullari, ya’ni Yerning kartasini tuzish uchun material ham muqaddima qilinadi. Ptolomey Yerning kartasini tuzish geografiyaning vazifasi deb bilgan. Ptolomeyning kartasida okean janubda quruqlik bilan o`raglan. Ptolomey tomondan qadimgi dunyoning eng mukammal kartasi tuzilgan. Bu karta o`rta asrladda ham bir necha marta nashr qilingan. Aristotel va Eratosfendan keyin tabiiy-geografik yo`nalish antik fanda sezilarli darajada rivojlanmadi.Uning so`ngi mashhur namoyondasi suriyalik Posidoniy (mel.av. 135 – 51-y.lar) edi. Posidoniy Yer yuzasida 9 ta zonani ajrtatadi. U zonalarni ajratishda nafaqat Qo`yoshning turli darajada yoritish mintaqalarini, balki odamlarning yashash sharoitini ham husobga olgan. Shunday qilib, antik davrda asosiy geografik g`oya va tushunchalar paydo bo`ldi va ular ilmiy jihatdan ancha mufassal izohlandi. Xulosa Ushbu kurs ishini yozishda davomida shuni guvohi bo’ldimki geografiya eng qadimgi fan ekanligi va shu bilan birga insonlarda tabiat atrof muhit haqidagi dastlabki fan desak bo’laverdi. Biz geografiya fanini o’rganishidan avval albatta geografiya fani qanday vujudga kelganligin bilishim zarur ekan. Yuqridagi ma’lumotlarni yortish davomida ularni qanday tassavurlar asosida kelinganligini asoslashga harakat qilganman. Geografik bilimlar haqida turli ma’lumotlar yig’ish mobaynida shuni guvohi bo’ldimki, bazi bir geografik bilimlarni yig’ilishida juda mahfiy holatda yig’ishgan chunki u paytda diniy va dunyoviy bilimlarni asoslab berishga va uni ochiqdan ochiq aytishga turli to’siqlar bo’lganligi uchun ular o’z ma’lumotlarini to’g’ridan to’g’ri aytisha qo’rqganlar bazi aytganlari ham o’ldirib yuborilgan. Sunday ekan biz bugungi kunimizga shukurona aytishimiz va shunday fikr erkinligi davrida yashayotganligimizdan hursand bo’lishimiz va yaratgangan shukur aytishimiz kerak Xulosa Ushbu kurs ishini yozishda davomida shuni guvohi bo’ldimki geografiya eng qadimgi fan ekanligi va shu bilan birga insonlarda tabiat atrof muhit haqidagi dastlabki fan desak bo’laverdi. Biz geografiya fanini o’rganishidan avval albatta geografiya fani qanday vujudga kelganligin bilishim zarur ekan. Yuqridagi ma’lumotlarni yortish davomida ularni qanday tassavurlar asosida kelinganligini asoslashga harakat qilganman. Geografik bilimlar haqida turli ma’lumotlar yig’ish mobaynida shuni guvohi bo’ldimki, bazi bir geografik bilimlarni yig’ilishida juda mahfiy holatda yig’ishgan chunki u paytda diniy va dunyoviy bilimlarni asoslab berishga va uni ochiqdan ochiq aytishga turli to’siqlar bo’lganligi uchun ular o’z ma’lumotlarini to’g’ridan to’g’ri aytisha qo’rqganlar bazi aytganlari ham o’ldirib yuborilgan. Sunday ekan biz bugungi kunimizga shukurona aytishimiz va shunday fikr erkinligi davrida yashayotganligimizdan hursand bo’lishimiz va yaratgangan shukur aytishimiz kerak Foydalanilgan adabiyotlar 1.Karimov I. A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taroqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish. – T.: “O‘zbekiston”, 2010. 2.alonov B.H.,Mamatov A,M. Ommabop geografiya. T.,2006. Kalesnik S.V. Umumiy yer bilimi qisqa kursi. T., 1967. 3. О.Аbdug’aniyev "Umumiy yer bilimi" fanidan muammoli ma’ruzalar matni.FARG‘ОNA – 2009 4.SHubayev L.G. Umumiy yer bilimi. T., 1975. 5. Vaxobov X. va b. Umumiy yer bilimi. T., 2005. 6.. Baratov P. Yer bilimi va ulkashunoslik. T., 1990. 7. G’ulomov, R. Qurboniyozov. «Tabiiy geografiya» Tosh. 2005. 8.R. Musaev A. Baxromov. «Tabiiy geografiya» Tosh. 2005. 9. Z.Fatxullaev va V.O.Usmonov “Iqlimshunoslik” T.:Yangi asr 2007 10. Nizomov A . Alimqulov N tilllaxo’jayeva Z “Tabiiy geografik jarayonlar ” Toshkent 2015. 11. Nazarov I.Q. Geografiya faninig asosiy muommolari Toshkent 2013 212bet Muharrir. 12. Soatov A va Abulqosimov A “Tabiy geografiya” Toshkent 2006- yil. 13. Vahobov H, Abdunazarov O’, Zayniddinov A “Umumiy yer bilimi” Toshkent 2004 yil 256 bet. 14. Chinniqulov X, Jo’lieva A.X Umumiy giologiya .Toshkent 2010 423 bet 15. Muhtorov T.M. Ertangi kun Ob-havosi. Toshkent- O‘OITGMI, 1999-154 b 16 . .Xromov S.P. Meteorologiya va klimatalogiya giyagrafik fakultetlar uchun. L.Gidrometizdat 455 b. Foydalanilgan adabiyotlar 1.Karimov I. A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taroqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish. – T.: “O‘zbekiston”, 2010. 2.alonov B.H.,Mamatov A,M. Ommabop geografiya. T.,2006. Kalesnik S.V. Umumiy yer bilimi qisqa kursi. T., 1967. 3. О.Аbdug’aniyev "Umumiy yer bilimi" fanidan muammoli ma’ruzalar matni.FARG‘ОNA – 2009 4.SHubayev L.G. Umumiy yer bilimi. T., 1975. 5. Vaxobov X. va b. Umumiy yer bilimi. T., 2005. 6.. Baratov P. Yer bilimi va ulkashunoslik. T., 1990. 7. G’ulomov, R. Qurboniyozov. «Tabiiy geografiya» Tosh. 2005. 8.R. Musaev A. Baxromov. «Tabiiy geografiya» Tosh. 2005. 9. Z.Fatxullaev va V.O.Usmonov “Iqlimshunoslik” T.:Yangi asr 2007 10. Nizomov A . Alimqulov N tilllaxo’jayeva Z “Tabiiy geografik jarayonlar ” Toshkent 2015. 11. Nazarov I.Q. Geografiya faninig asosiy muommolari Toshkent 2013 212bet Muharrir. 12. Soatov A va Abulqosimov A “Tabiy geografiya” Toshkent 2006- yil. 13. Vahobov H, Abdunazarov O’, Zayniddinov A “Umumiy yer bilimi” Toshkent 2004 yil 256 bet. 14. Chinniqulov X, Jo’lieva A.X Umumiy giologiya .Toshkent 2010 423 bet 15. Muhtorov T.M. Ertangi kun Ob-havosi. Toshkent- O‘OITGMI, 1999-154 b 16 . .Xromov S.P. Meteorologiya va klimatalogiya giyagrafik fakultetlar uchun. L.Gidrometizdat 455 b.