ANTISEPTIKA VA ASEPTIKA ASOSLARINI O’RGANISH, XIRURGIK BEMOR BOLALARNI QABUL QILISHDA SANITAR ISHLOV BERISHNING AXAMIYATI Jaroxatda og’ir yiringli jarayonni chaqiruvchi har xil mikroorganizimlarga qarshi kurash mexanizimlarini ishlab chiqilmaganda, hozirgi xirurgiya yutuqlariga erishilmasdi. Xirurgiya tarixidan bilamizki, infektsiyalarga qarshi kurashning ikki xil yo’li bulgan: Antiseptika va Aseptika Antiseptika (grek. so’z bo’lib anti- qarshi, septika- yallig’lanish) jaroxatga yoki to’qimaga tushgan mikroblarga qarshi kurash va aseptika (tozalik) – jaroxatga infektsiya tushishini oldini olish. Rejali ravishda qilinadigan aseptika va antiseptika zamonaviy xirurgiyaning muhim tamoyillaridan sanaladi. Aseptika antiseptika bilan birgalikda steril sharoitlar yaratishni ta’minlaydigan tadbirlarga asosan xirurglar faoliyatiga imkoniyatlar ochadi. Mikroblarni rivojlanishi uchun, xayoti uchun qulay sharoit kerak, ya’ni: harorati, osmotik bosimi va ion bir hilligi ta’minlanishi kerak. Klinik amaliyotda antiseptik vositalarni ishlatilganda mikroorganizimlarda moddalar almashinuvi va strukturasi buziladi. Shu tariqa antiseptik vositalar o’zining bakteriosatik ta’sirini bildiradi. Agar antiseptik moddalar mikrob plazmasiga kirsa tarkibidagi oqsil moddasini ivishiga olib keladi, o’z yo’lida mikrob xujayrasini o’limiga sabab buladi va bunda antiseptik moddalar o’zining bakteriolitik ta’sirini bildiradi. Antiseptik omil turlari mikroorganizmga ta’siriga qarab bo’linadi: - Mexanik - Fizikaviy - Kimyoviy - Biologik Mexanik antiseptika – bu mexanik yo’l bilan mikroorganizmlarni jaroxatdan olib tashlashdir. Mexanik antiseptika usullariga quyidagilar kiradi: jaroxatga ishlov berish (jaroxatdan yot jismlarni, yiringlarni, va qon laxtalarini olib tashlash, xamda nekrozga uchragan to’qimalarni kesib olib tashlash tushuniladi. Fizikaviy antiseptika – jaroxatni davolashda va yalliglanishga qarshi kurashda asosiy zamonaviy usullardan biridir. Fizikaviy antiseptikani asosini quyidagilar tashkil etadi – issiqlik, har xil lampalar, ovoz tovushlari, xar xil nurlar, atrof muhit (havoning namligi va uning harorati), jarohatni ochiq qoldirish va gigroskopik usullar. Shunindek fizikaviy antiseptikaga fizioterapevtik davolar ham kiradi, bular: UVCH-terapiya, elektroforez usullari, diotermiya usuli, ozonoterapiya usuli, davolovchi loylar va boshqalar. Infektsiyani organizmga tarqalishini oldini olishda va yalliglanish infiltratini so’rilishini ta’minlash maqsadida (UN) – ul’trabinafsha nuri bilan kam miqdorda nurlash ishlatiladi. Bu organizimni immunitetini, aglyutinlarni miqdorini va qon- plazma elementlarini miqdorini oshiradi. Oxirgi o’n yilda lazer nuri bilan davolash ko’p qo’llanilib kelmoqda. Lazer bilan davolashda lazerni kam miqdordagi nuri foydalanilib kelinmoqda. Bunda geliy-neonli lazer nurlari monoxromatik doirani hosil qilb teriga 0.61 mm; mushakga 2.04 mm gacha ta’sir qiladi. Shuningdek ul’tratovush usullari xam davolashda keng qo’llanilib kelinmoqda. Kimyoviy antiseptika – mikroorganizmlarga qarshi kurashda turli xil kimyoviy moddalarni qo’llash usulidir. Xozirgi kunda strukturasiga ko’ra turli xil kimyoviy moddalar ishlatiladi. Ular bo’linadi: Neorganik strukturali moddalar – galoidlilar (xlor va uning birikmalari, yod va uning birikmalari); oksik erituvchilar (bor kislotasi, kaliy permanganat, vodorod peroksid); ogir metallar (simob, kumush va alyuminiy). Organik strukturali moddalar – fenollar, salitsil kislotasi va farmaldigidlar kiradi. Shuningdek kimyoviy antiseptiklarga kiradigan bakteriyalarga va yalliglanishga qarshi moddalar xam bor. Ularga sul’fanilamid gruppasiga kiradigan antibiotiklar, nitrofuranlar gruppasiga kiradiganlar va sintetik usulda olinadigan turli gruppadagi antibiotiklar. Sul’fanilamid gruppasiga kiradigan moddalar – streptotsid, norsul’fazol, urosul’fan, sul’fapiridazin. Ular mikroorganizimga ta’siriga ko’ra bakteriostatik mexanizmiga ega. Ya’ni, hujayra hayoti uchun zarur moddalarni sintezini (folieviy va digidrofoliyeviy kislotalarni) to’xtatadi. Nitrofuran preparatlari 5-nitrofuran hosilalari hisoblanadi va ta’siriga ko’ra keng ta’sir doirali antibiotiklarga yaqin turadi. Lekin ba’zi xollarda ular ko’prok aktivlikga ega va kam zaxarliligi bilan ajralib turadi, keng ta’sir doirasiga ega, ko’pchiligi grammusbat va grammanfiy bakteriyalarga, spiroxettalarga, sodda hujayrali parazitlarga va yirik viruslarga aktiv tasir ko’rsatadi. Bu preparatlarni tabletka formasi ichishga beriladi – furodonin, furazolidon, furagin, furazolin. Vena ichiga – salafur yoki furagin K. Tashqi teriga ko’llaniladigan shakillari – furatsillin. Ko’pchilik kimyoviy preparatlar klinik amaliyotda to’qimalarni kontakt va implantatsion zaxarlanishni oldini olish uchun, instrumentlarda, qo’l terisida va tikuv materialidagi mikroblar sterilizatsiyasida ishlatiladi. Shuningdek spirt, yod eritmasi, chumoli kislota eritmasi, dioqtsid 1:5000, xlor geksidinning 20% eritmasi jarrox qo’liga ishlov berish uchun ishlatiladi. Instrumentlarni sterilizatsiyasi uchun chumoli kislota eritmasiga formaldigitni 2% spirtli eritmasini, yoki glyutal’degidni 2% eritmasi solinadi. Biologik antiseptika – bu tirik organizimlar hayot faoliyati natijasida olinadigan maxsus preparatlar: zardoblar, vaktsinalar, tabiiy biologik antibiotiklar va faglarni o’z ichiga oladi. Antiseptik vositalar (yunoncha «anti»- qarshi, «septikos» - yiringli, yiringlashni chaqiruvchi) keng ta’sir doirali mikrobga qarshi vositalar, asosan yiringli yalliglanishli jarayonlarini oldini olish, yoki davolash uchun mahalliy qo’llaniladi (shilliq kavatlarga). Kam zaxarliligi bilan ajralib turuvchi antiseptiklar guruhiga kiruvchi ba’zi preparatlar infektsion kasalliklarda, kimyoterapiyalarda ham qo’llanilishi mumkin. Antiseptikada sifatli kimyoviy moddalar ishlatiladi. Ular mikroorganizmlarni yo’q qilishda yuqori aktivlikga va qisqa muddat ichida mikroblarni yo’qotish hususiyatiga ega, mahalliy qo’llanilganda zaharli hususiyati judayam past, jaroxatni bitishini tezlashtiradi va mahalliy allergik hususiyati kam. Aseptika deb jarohatga infeksiya tushmasligi uchun ko’riladigan chora- tadbirlar sistemasiga aytiladi. Aseptika deganda jarrohlik uchun ishlatiladigan asbob-anjomlarda, turli xil matolarda infektsiyalarni batamom yo’q qilishi yoki sterilizatsiya qilish tushuniladi. Jaroxatga mikroorganizmlar tushish yo’llari quydagicha bolishi mumkin: xavo – tomchi yo’li orqali (xavodagi changlardan, mayda so’lak tomchilardan) anjomlardan (jarroxlik instrumentlaridan, bog’lov materiallaridan va steril bo’lmagan qo’llardan) kontakt yo’li orqali implantatsion yo’l orqali (jarroxlik iplaridan, har xil protezlardan endogen yo’l orqali (organizmning o’z infektsiyasi) Bu yo’llar bilan jaroxatga turli xil infektsiyalar tushishi mumkun. Agar operatsiya paytida va undan keyin aseptikaga rioya qilinsa jaroxatga infektsiya tushishini oldi olinadi. Bu o’z navbatida jaroxatda yiringli-yalliglanish jarayonini oldini olgan bo’ladi. Nazorat savollari: Antiseptika haqida tushuncha? Antiseptikada qanaqa omil turlarini bilasiz? Qanaqa antiseptik dorilarni bilasiz? Aseptika nima? Jaroxatga infeksiya tushish yo’llarini ayting?