AQSh mustaqillik uchun kurash davrida siyosiy mafkuralari. REJA 1.AQShda siyosiy ta’limotlarning shakllanishi va rivojlanishi haqida. 2. Tomas Djeffersonning siyosiy qarashlari. 3. Tomas Peynning siyosiy qarashlari. 4.A.Gamilton, J.Adams, J.Medisonning siyosiy qarashlari 1.AQShda siyosiy ta’limotlarning shakllanishi va rivojlanishi haqida. XVIII asr ikkinchi yarmida Amerika qo’shma Shtatlarining mustaqillik uchun kurashi keskin tus oldi. Bu 1775-1783 yillar grajdanlar urushda yaqqol namoyon bo’ldi. Metropoliya zulmiga qarshi harakatlar demokratik g’oyalarni rivojlanishiga, tabiiy huquq nazariyalarini tarqalishga katta turtki berdi. Mustaqillik uchun kurash davrining siyosiy fikrida 1776 yilda qabul qilingan Amerika Qo’shma Shtatlarining mustaqillik deklaratsiyasi alohida axamiyat kasb etadi. Unda barcha kishilar yashash, erkka, mulkka ega bo’lish va havf-hatarsiz turmush kechirish tabiiy huquqlariga egadirlar, xalq hokimiyat manbaidir, suverenitet xalqqa tegishlidir, xukumat xalq xizmatkori, barcha davlat idoralari xalq manfaatlari uchun xizmat qiladi, hokimiyat bo’linish printsipini joriy qilish kabi g’oyalar o’z ifodasini topgan. Bu hujjatning tarixiy ahamiyati shundaki, unda siyosiy ta’limotlarning asosiy g’oyalari, ayniqsa xalq suvereniteti g’oyasi davlatning amaliy printsiplari sifatida birinchi bo’lib e’lon qilingandir. Mustaqillik deklaratsiyasining asosiy g’oyalarini ishlab chiqish va ularni siyosiy tajribaga joriy qilishda Amerika qo’shma Shtatlari demokratlari T. Djefferson, T. Peyn katta rol o’ynadilar. 2.Tomas Djeffersonning siyosiy qarashlari. Tomas Djefferson (1743-1826) atoqli mutafakkir va siyosiy arbob, Amerika qo’shma Shtatlari mustaqilligi Deklaratsiyasining muallifidir. Djefferson ijtimoiy shartnoma va inson tabiiy huquq nazariyasiga asoslanib monarxiya davlat tuzumini tanqid ostiga oldi va xalq suvereniteti g’oyasini asoslab chiqdi. Uning fikricha, qirol hokimiyati xalq hokimiyatidan hosil bo’lgan, unga qaramdir. Davlat hokimiyatining tuzish va uni nazorat qilishda barcha ishtirok qilish xuquqiga ega, hech kim bu huquqdan mahrum qilinishi mumkin emas. Agar hokimiyat halq huquqlarini oyoq osti qilguday bo’lsa, xalq bunday xukumatni almashtirish huquqiga egadir. Tenglik, erkinlikni xalqdan tortib olishga xech kimni haqqi yo’q, bularning barchasi begona qilinmaydigan tabiiy huquqlardir. "Dunyoda inson huquqlaridan boshqa barcha narsa o’zgaradi", deydi Djefferson. Uning fikricha, tabiiy huquqlar davlat chiqargan qonunlardan ustundir. Ular o’rtasida paydo bo’ladigan ziddiyatlar har doim tabiiy huquq foydasiga hal qilinishi kerak. Davlat tabiiy huquqlarning taminlash uchun yaratilgandir. Djefferson siyosiy ta’limotining asosiy muammosi shaxs huquqlari va hokimiyatni demokratik usulda tuzish muammosidir. Shaxs huquqlarini xukumat huquqlariga nisbatan ustuvor qo’yish orqali Djefferson shaxsni hokimiyat o’zboshimchaligidan muhofaza kilmoqchi bo’ladi. Djeffersonning siyosiy ideali davlatni xalq saylagan vakillar orqali boshqarish va nazorat qilish imkonini beruvchi demokratik respublika edi. Barcha mansabdor shaxslar ma’lum bir muddatga saylanishi va xalq nazorati ostida bo’lishi shart, deydi Djefferson, va shu nuqtai nazardan Montesk’ening monarxiya xaqidagi fikrlarini tanqid ostiga oladi. Djefferson tashabbusi bilan 1787 yilda qabul qilingan AQSh Konstitutsiyasiga o’nta qo’shimcha kiritilishi zarur deb topildi. Bu qo’shimchalar so’z erkinligi, matbuot erkinligi kabi demokratik huquq va erkinliklarni o’z ichiga olgan edi. Bu qo’shimchalarning barchasi 1791 yil kuchga kirgan AQSh Konstitutsiyasida o’z aksini topdi. 3. Tomas Peynining siyosiy qarashlari. AQSh mustaqilligi uchun kurashni nazariy asoslab chiqqan siyosiy mutafakkirlardan yana biri Tomas Peyn edi (1727-1809). U ingliz qirol hokimiyatini AQSh xalqiga nisbatan olib borgan mustamlakachilik siyosatini tabiiy huquq nuqtai nazaridan tanqid qiladi, unga qarshi ozodlik kurashi zarurligini asoslaydi. Uning fikricha, mustaqillik uchun kurash har bir xalqning begonalashtirib bo’lmaydigan tabiiy huquqidir. Peyn inson erki va huquqlarining ta’minlash masalalariga katta ahamiyat beradi. "Barcha odamlar nasl-nasabi bilan birdirlar, demak, ularning barchasi teng tug’iladilar va teng tabiiy huquqlarga egadirlar". Peyn so’z erkinligi, matbuot, vijdon erkinligi, tenglik, faravon xayot va baxtga erishish, kabi xuquqlarni tabiiy tug’ma xuquqlar deb biladi. Tabiiy xuquq asosida fuqaroviy xuquq paydo bo’ladi. Bu xuquq odamlarning tabiiy huquqlariga zid bo’lmasligi kerak. Peynning aytishicha, tabiiy huquq asosida paydo bo’lgan hokimiyat hech qachon yakka shaxs qo’lida va inson tabiiy huquqlariga zid bo’lmaydi. Shundan kelib chiqqan holda, Peyn xalq suvereniteti g’oyasini asoslaydi. Hokimiyat man’bai-xalqning o’zidir. Qonun chiqaruvchi hokimiyatning xalq tomonidan tashkil qilish xalqning begonalashtirib bo’lmaydigan tabiiy xuquqidir. Peyn jamiyat va davlat bir emasligi, ularning o’rtasidagi farq haqida o’z fikrini bayon qiladi. "Jamiyat bizning ehtiyojlarimiz tufayli paydo bo’ladi, hukumat esa bizning nuqsonlarimiz tufayli", deydi Peyn. Davlat va jamiyat kelib chiqishi nuqtai nazaridangina emas, vazifalari jixatidan ham bir biridan farqlanadi.Agar odamlar nuksonlariga ega bo’lmay o’zaro munosabatlarini adolat asosida qo’rganlarida edi, hukumatlarga extiyoj bo’lmas edi. Xukumatning asosiy maqsadi xavfsizlik va erkinlikni ta’minlashdir.Shuning uchun davlatning idora qilishning eng yaxshi shakli xalqning xavfsizligini, uning huquq va erkinliklarini ta’minlovchi demokratik respublikadir,Djefferson, Peyn,Linkolnlarning demokratik an’analari AQShda progressiv siyosiy va huquqiy fikrning rivojiga katta ta’sir ko’rsatdi. 4.A.Gamilton, J.Adams, J.Medisonning siyosiy qarashlari Aleksandr Gamilton (1757-1804) tomonidan berilgan nazariyada davlatni qattiq markazlashgan siyosatda ushlab turishni tushuntirilgan. Jamiyatda «past» (qambag’allar) va «yuqori» (boylar) tabaqa vakillariga bo’linishi A.Gamiltonning g’oyalaridan biri. «Davlatning asosiy vazifasi - deydi u – xususiy mulkni halqdan himoya qilish». Uning qarashlarida federalizm masalasi alohida o’rinda turgan. Jon adamsning qarashlarida davlat va siyosiy fanlar Bilan bog’liq masalalarga alohida o’rin beradi. Davlat formalari orasida aralash davlat formasi g’oyasini ilgari suradi.1 Jeyms Medison Filadefiya konventi qatnashchilaridan biri bo’lib, AQShning respublika shaklidagi boshqaruvini tarkib toptirishga kata hissa qo’shgan.Medison «faktsiya» iborasini siyosiy tahlil etib, o’rganib , Ushbu iborani «fraktsiya» iborasidan farqini izohlab beradi.2 1 Ўша китоб. 388-бет 2 Ўша китоб. 390-бет