ASOSIY VA AYLANMA KAPITAL DOIRAVIY AYLANISHINING MOLIYAVIY ASPEKT (JIHAT)LARI 10.1. Asosiy kapital doiraviy aylanishining mohiyati, tarkibiy tuzilmasi va samaradorligi Umumlashtirilgan ko'rinishda asosiy kapital mehnat vositalariga (binolar, inshootlar, uzatish qurilmalari, mashinalar va dastgohlar, transport vositalari va foydali foydalanish muddati 12 oydan oshadi-gan boshqa vositalar) qo'yilgan (joylashtirilgan) avanslashtirilgan kapitaliy qiymatning bir qismidir. XYuSning buxgalteriya balansida asosiy kapital aylanmadan tashqaridagi aktivlar sifatida aks ettiriladi. Uning asosini asosiy vositalar tashkil etadi. Bu aktivlarning boshqa elementlari, ya'ni nomoddiy aktivlar, tugallanmagan qurilish, moddiy boyliklarga daromadli qo'yish (joylashtirish), uzoq muddatli moliyaviy quyilmalar, bevosita yoki bilvosita asosiy kapitalni kengaytirilgan, ilmiy-sig'imli ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Mehnat va mahsulotni yaratish jarayonida asosiy kapital ishlab chiqarish omili va ishlab chiqarishning moddiy-texnikaviy asosi shaklida amal qiladigan unumli kapitalning qismi sifatida maydonga chiqadi. Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi unga tegishli bo'lgan qiymatning quyidagi uch funksional shakllarida harakat qilishini anglatadi: pulli; unumli; tovarli. Asosiy kapital qiymatining bu shakllarda amal qilishi foyda olishni va mehnat vositalarining takror ishlab chiqarilishini ta'minlaydi. Kapitalning doiraviy aylanishi davomida aylanma kapitaldan farqli o'laroq asosiy kapital o'zining iste'mol shaklini birdaniga yo'qotmaydi, ya'ni davomli muddatda eskiradi. Yangidan yarati-layotgan mahsulotga u o'zining qiymatini asta- sekinlik bilan, eskirish darajasiga qarab o'tkazadi va to'liq qayta tiklanganga qadar ko'plab ishlab chiqarish sikllari davomida uni tiklab boradi. Bu jarayon amortizatsiya deb ataladi va u o'rnatilgan me'yorlarga muvofiq ravishda har oyda hisoblanadi. Ma'naviy eskirishini inobatga olgan holda mehnat vositalari boshlang'ich qiymatini to'liq tiklash vaqti amortizatsiya davri deb ataladi. Bu davr tugaganidan so'ng asosiy kapitalga avanslashtirilgan pulli qiymat o'z aylanishini tugatadi va yana mehnat vositasiga aylanadi. Bu fursatga yetgunga qadar o'tkazilayotgan qiymat asta- sekinlik bilan va uzluksiz ravishda amortizatsiya fondi ko'rinishida jamg'arilib boriladi hamda iste'mol qilingan kapitalni yangidan qayta tiklashda foydalaniladi. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapitalni buyumlashgan shakli sifatida asosiy fondlar — uzoq vaqt davomida natural-iste'molli shaklda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilayotgan moddiy boyliklar yig'indisi — maydonga chiqadi. Iqtisodiy mo'ljallangan-ligiga ko'ra asosiy fondlar quyidagilarga bo'linadi: asosiy ishlab chiqarish fondlari; noishlab chiqarish asosiy fondlari. Ishlab chiqarish jarayonida buyumlashgan-natural shaklda ishtirok etadigan va ko'plab ishlab chiqarish sikllari davomida o'zining qiymatini tayyor mahsulotga qismlarga bo'lib o'tkazuvchi mehnat vositalariga asosiy ishlab chiqarish fondlari deyiladi. Noishlab chiqarish asosiy fondlarining tarkibiga XYuSning balansida bo'lgan va noishlab chiqarish maqsadlari uchun foydala-nishga mo'ljallangan XYuSning mulklari kiradi. Ular bo'yicha amortizatsiya hisoblanmaydi. Bu fondlarning qiymati ularning eski-rishi munosabati bilan XYuSning foydasi hisobidan takror ishlab chiqariladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining tarkibiy tuzilmasi tarmoq, texnologik, ishlab chiqarish va xizmat qilish muddati (yoshi) jihatidan bo'lishi mumkin. Tarmoq tuzilmasi alohida olingan tarmoqdagi asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatining butun iqtisodiyot bo'yicha shu fondlar qiymatidagi salmog'ini xarakterlaydi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining texnologik tuzilmasi alohida guruh ichidagi turli ko'rinishlarining salmog'ini ko'rsatadi. Ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasi ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan mehnat vositalari turli ko'rinishlarining nisbatidan iborat bo'lib, investitsiyalarning texnologik ilg'orligi va ularning oqilona joylashtirilganligini aks ettiradi. Asosiy fondlarning xizmat qilish muddati jihatidan tarkibiy tuzilmasi ularning ahvolini yosh guruhlari va takror ishlab chiqarish sur'atlari bo'yicha ifodalaydi. Keyingi yillarda asosiy fondlarning yetarli darajada faol takror ishlab chiqaril-maganligi uchun ularning yoshi va eskirishi ortib bormoqda. Asosiy fondlar pulli tarzda baholanadi va hisoblanadi hamda buxgalteriya hisobida asosiy vositalar sifatida aniqlanadi (belgilanadi). Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi: binolar; inshoatlar (neft va gaz qazib oluvchi, gidrotexnik, transport xo'jaligi inshootlari va boshqalar); uzatuvchi moslamalar (elektr uzatuvchi, aloqa, quvurlar va h.k.); ishchi va kuch mashinalari va dastgohlari; o'lchovchi va tartibga soluvchi (o'zgartiruvchi) priborlar va qurilmalar; uy-joylar; hisoblash texnikasi va orgtexnika; transport vositalari; instrumentlar; ishlab chiqarish va xo'jalik inventarlari va buyumlari; ishchi va mahsulli qoramollar; ko'p yillik o'simliklar. Yuqoridagilardan tashqari asosiy vositalarning tarkibiga yana tashkilotning mulkida bo'lgan yer maydonlari, tabiatdan foydalanish ob'ektlari (suv, qazilma boyliklari va boshqa tabiiy resursiar), asosiy vositalarning ijaraga olingan ob'ektlari ham kiradi. Ishchi va kuch mashinalari hamda dastgohlari, o'lchovchi va tartibga soluvchi qurilmalar hamda priborlar, hisoblash texnikasi, transport vositalari, instrumentlar, ishlab chiqarish va xo'jalik inventarlari, odatda, asosiy fondlarning aktiv qismiga kiritilib, ular mehnat predmetlariga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Ularning qolgan qismlari esa asosiy fondlarning passiv qismiga kiritiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida asosiy kapital aktiv qismining maksimal ravishda oshirilishi eng muhim vazifalardan biri bo'lib hisoblanadi. Asosiy kapital doiraviy aylanishining samaradorligini tahlil qilishda quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiq: moliyaviy nuqtai-nazardan asosiy kapitalning doiraviy aylanishi moliyaviy resurslar tegishli fondlarining tashkil etilishi bilan kuzatiladi. Bu bir vaqtning o'zida ham asosiy kapital va ham aylanma kapital aylanishiga to'liq tegishlidir; shu doiraviy aylanish jarayonida vujudga keladigan moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini baholash muhim hisoblanadi; amal qilayotgan (ishlayotgan) ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish va eskirgan asosiy ishlab chiqarish fondlarini yangilashning o'z vaqtida amalga oshirilishi samaradorligini baholash kerak. XYuSning moliyaviy resurslari tarkibida o'zlik va jalb qilingan pul mablag'lari bo'lishi mumkin. Takror ishlab chiqarish jihatidan asosiy kapitalning doiraviy aylanishi iste'mol qilingan asosiy fondlarni almashtirish uchun amortizatsiya mablag'larining amortizatsiya fondida jamg'arilishini ko'zda tutadi. Hisobot davri davomida asosiy vositalar ob'ektlari bo'yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblashni qo'llash usullariga bog'liq bo'lmagan holda har oyda hisoblanadi. Mavsumiy ishlab chiqarishda ham asosiy vositalar bo'yicha amortizatsiya ajratmalarining yillik summasi hisobot yilida tashkilotning ishlash davri davomida bir tekisda hisoblanadi. Agar asosiy vositalarning ob'ektlari rekonstruksiya va modernizatsiya qilishda bo'lsa, yoki ular uch oydan ko'proq muddatga konservatsiya qilishga o'tkazilgan bo'lsa, bunday holatlarda amortizatsiya ajratmalarini hisoblash tashkilot rahbarining qaroriga muvofiq to'xtalishi mumkin. Amortizatsiyalashtiriladigan mol-mulkJar o'zlarining foydali foydalanish muddatlariga bog'liq ravishda konkret amortizatsiya guruhlariga birlashtiriladi. Birinchi guruhga foydali foydalanish muddati 1 yildan 2 yilgacha bo'lgan mol- mulklar kiritilsa, oxirgi guruhga esa foydali foydalanish muddatlari 30 yildan ortiq bo'lgan mol-mulkJar kiritiladi. Amortizatsiya guruhlariga kiritiladigan asosiy vositalarning klassifikatsiyalanishini har bir mamlakatning hukumati aniqlab beradi. Amortizatsiya guruhlari ko'rsatilmagan asosiy vositalarning turlari bo'yicha ularning foydali foydalanish muddatlari ularni tayyorlagan tashkilotlarning tavsiyalari va texnik shart-sharoitlariga muvofiq ravishda soliq toiovchining o'zi tomonidan o'rnatiladi. Hozirgi paytda amaliyotda amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning ikki asosiy metodidan foydalaniladi: chiziqli; nochiziqli. Amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning chiziqli metodi binolar, inshootlar, uzatish qurilmalariga nisbatan ularning foydalanishga topshirish muddatlariga bog'liq bo'lmagan holda qo'llaniladi. Asosiy vositalarning qolgan boshqa ob'ektlariga nisbatan amortizatsiya summalarini hisob-kitob qilishning yuqoridagi ikki metodidan — chiziqli va nochiziqli — biri qo'llanilishi mumkin. Chiziqli metod qo'llanilganda bir oy uchun hisoblangan amortizatsiyaning summasi shu ob'ekt uchun aniqlangan amortizatsiya normasi va ob'ektning dastlabki qiymati nisbatan quyidagicha aniqlanadi: Ne = (1/m) x 100% amortizatsiyalashtirilayotgan mol-mulk ob'ektining boshlang'ich (tiklash) qiymatiga nisbatan amortizatsiya normasi (foizda); amortizatsiyalashtirilayotgan mol-mulk shu ob'ektining foydali foydalanish muddati (oyda). Nochiziqli metod asosida amortizatsiya normasini hisoblash quyidagicha amalga oshiriladi: Bu yerda: Na — m — Ne = (2/m) x 100% Bu yerda: 2 —tezlashtirish koeffitsienti. Asosiy kapitalning doiraviy aylanish jarayonida vujudga keladigan o'z moliyaviy resurslarining tarkibiga, amortizatsiya fondidan tashqari, yana quyidagi daromadlar va turli tushilmalar ham kiradi: foyda, shuningdek moliyaviy operatsiyalar va boshqa tashkilotlarda hissali ishtirok etishdan olinadigan daromadlarni ham qo'shib hisoblaganda tadbirkorlik faoliyatidan kelib tushuvchi pul mablag'lari; mulkni samarali boshqarish hisobidan olinadigan pul mablag'lari; XYuSga tegishli bo'lgan ijara haqi, lizing to'lovlari, dividendlar, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar bo'yicha foizlar, realizatsiyadan tashqari boshqa daromadlar, asosiy fondlarni realizatsiya qilishdan olingan daromadlar; ishlab chiqarish quwatlaridan samarali foydalanish hisobidan erishilgan foyda. Ish navbatini o'zgartirish va dastgohlarni yuklash koeffitsienti-ning oshirilishi, intensiv foydalanishning o'sishi va asosiy vositalar tarkibiy tuzilmasidagi progressiv o'zgarishlar, kiritilgan quwatlarning tez o'zlashtirilishi fond qaytimi va boshqa ishlab chiqarish-iqtisodiy ko'rsatkichlarni oshiradi. Asosiy fondlarni shakllantirish uchun jalb qilinadigan pul mablag'larining manbalarini ikki guruhga bo'lish mumkin: maqsadli moliyalashtirish va tushilmalar; banklarning o'rta va uzoq muddatli kreditlari hamda XYuS tomonidan texnikaviy qayta qurollantirish va rekonstruksiya qilish, yangi asosiy ishlab chiqarish fondlarini yaratish uchun milliy va xorijiy valyutada olingan qarzlar. Birinchi guruhning tarkibiga quyidagilar kiradi: hukumat organlaridan subsidiyalar shaklida olingan pul mablag'lari; taraqqiyotning strategik yo'nalishini amalga oshiruvchi maqsadli dasturlar asosida investitsiyalar ko'rinishidagi byudjet assignovaniyalari; kichik tadbirkorlikni moliyaviy qo'llab-quwatlovchi byudjet-dan tashqari fondlarning mablag'lari; Ms = (AF : Mr) x 100% Bu yerda: AF — Foydaning o'sgan qismi Ms — foydaning o'sgan qismi; Mr — moliyaviy resurslar. Asosiy kapitalning rivojlanishi va uning moliyaviy jihatdan ta'minlanishini boshqarishda asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning samaradorligini baholash alohida ahamiyat kasb etadiki, uning juda ko'p jihatlari mavjud. Bu yerda, eng awalo, davlat, mulkdorlar, boshqaruvchilar va xodim (ishchi)lar manfaatlarini birgalikda qarash aspekti (jihati) juda muhimdir. Davlat manfaatlari, bir tomondan, XYuSlarning soliq to'lovlarini maksimallashtirish maqsadida balans foydaning maksimallashtirilishini ko'zda tutadi. Ikkinchi tomondan esa, foydadan soliq to'lovlari foydaning kengaytirilgan ilmtalab takror ishlab chiqarishga qayta investitsiya qilinishini hisobga olgan holda optimallashtirilmog'i lozim. Juda ko'p hollarda mulkdorlar va boshqaruvchilar manfaatlari bir-biriga mos keladi. Mulkdorlar uchun ham, boshqaruvchilar uchun ham bir aksiyaga to'g'ri keluvchi foyda summasining o'sishi orqali aksionerlar daromadlarini maksimallashtirish maqsadini amalga oshirish alohida ahamiyat kasb etadi. Odatda, daromadlarni maksimallashtirish ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish bo'yicha tadbirlarni amalga oshirish hisobidan erishiladi. U rentabellik va mehnat unumdorligi, fond qaytimining oshishi, xarajatlarning qisqarishi, aylanma mablag'lar aylanishining tezlashuvi, mahsulot sifatining oshishi, asosiy fondlarning yangilanishi, yangi texnologiyalar va boshqaruv metodlaridan foydalanish bilan bog'liq. Boshqaruv qarorlarida oqilona dividend siyosatini shakllantirish muhim ahamiyatga egaki, u sof foydani dividendlar to'lashga va uni jamg'arishga yo'naltirishga oqilona taqsimlanishini nazarda tutadi. XYuS xodimlari manfaatlari nuqtai-nazaridan faqatgina moliyaviy natija emas, balki o'zining tarkibiga mehnat haqi va uning o'sishi, ijtimoiy dasturlar va mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan XYuS harajatlari hisobidan vujudga keladigan moliyaviy-iqtisodiy ko'rsatkichlarning o'sishini qamrab oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy samara ham muhimdir. Asosiy kapitaldan samarali foydalanishni baholashda XYuS moliya-xo'jalik faoliyatining natijaliligini ochib beruvchi umumiy moliyaviy-iqtisodiy ko'rsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu yerda hal qiluvchi va aniqlovchi ko'rsatkich sifatida ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi ko'rsatkichi maydonga chiqadi. U samaradorlikni baholashning mezoni bo'lib xizmat qiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi: R = (BF : F ) x 100% u x aa' Bu yerda: R — ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi; BF — balansdagi foyda (soliqqa tortilgunga qadar); Faa — asosiy ishlab chiqarish fondlari va normaiashtirilgan aylanma mablag'laming yillik o'rtacha qiymati. Fond qaytimi ko'rsatkichi XYuS asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligining darajasini xarakterlaydi va u quyidagicha aniqlanadi: Bu yerda: Fk — fond qaytimi; T — realizatsiyadan olingan sof tushum; Faich — asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o'rtacha qiymati. Fond sig'imi fond qaytimiga nisbatan teskari ko'rsatkich hisoblanadi va bir so'mlik realizatsiya qilingan mahsulotga to'g'ri keluvchi asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymatini ko'rsatadi. Shuning uchun bu ko'rsatkichni quyidagicha aniqlash mumkin: F = (Faich: T) x 100% Bu yerda: ¥s — fond sig'imi; Ffli.cA— asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o'rtacha qiymati. T — realizatsiyadan olingan sof tushum; Dastgohlar yoki asbob-uskunalar ishlashining smenalik koeffitsienti ulardan foydalanish va ularning yuklanganlik darajasini ifodalab, yil, chorak, oy va kun davomida har bir birlik dastgoh yoki asbob-uskunalarning necha smenada ishlaganligini ko'rsatadi va u quyidagicha aniqlanadi: К = R : D yoki К = H : S s к и J s s max Bu yerda: Ks — smenalik koeffitsienti; Hk — kun davomida haqiqatda ishlangan dastgoh (mashina)/soatlar; DB — dastgoh (mashina)larning umumiy soni; H^ — bir smenada haqiqatda ishlangan dastgoh (mashina)/soatlar soni; S — bir smenada maksimal ishlanishi mumkin max bo'lgan dastgoh (mashina)/soatlar soni; Asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirish koeffitsienti yangidan yaratilgan mahsulotga o'tkazilishi natijasida ular iste'mol qiymatining kamayishini xarakterlaydi va u quyidagicha aniqlanadi: К = (A : F .J x 100% Bu yerda: Ke — eskirish koeffitsienti; A a r n — foydalanishda bo'lgan davr mobaynida asosiy ishlab chiqarish fondlarining renovatsiyasi (qayta tiklanishi)ga hisoblangan amortizatsiya ajratmalarining summasi; F.cA. — asosiy ishlab chiqarish fondlarining boshlang'ich qiymati. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining yangilanish koeffitsienti XYuS investitsion talabini qondirishning intensivligini ifodalaydi va u quyidagicha hisoblanadi: К = (Q . „: Qh „) x 100% Bu yerda: К а — yangilanish koeffitsienti; Qa!ch/ — yil davomida kiritilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati; Qbaich — barcha asosiy ishlab chiqarish fondlarining yil oxiridagi qiymati. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining chiqish koeffitsienti esa eskirgan ishlab chiqarish apparatining foydalanishdan chiqib ketish dinamikasini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi: Bu yerda: Qch — chiqish (chiqib ketish) koeffitsienti; Qaich/i ~yd davomida likvidatsiya qilingan asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati; Qalek/t — asosiy ishlab chiqarish fondlarining yil boshidagi qiymati. Shunday qilib, asosiy kapital doiraviy aylanishining samaradorligi, ko'p jihatdan amortizatsiya ajratmalarining maqsadli foydalanilishini, ishlab chiqarish apparatining rivojlanishiga emission daromad va sof foydaning kerakli miqdorlarda reinvestitsiya qilinishini oldindan aniqlab (belgilab) beradi. Shu bilan birgalikda bu yerda, yangi texnologik tizimlardan foydalanish, mashina va dastgohlarning yuklamalikdarajasi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining o'z vaqtida yangilanishi va chiqib ketishi, moliyalashtirishning mumkin bo'lgan barcha manbalarini faol jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi. 10.2. Aylanma kapital: mazmuni, tarkibiy tuzilmasi va foydalanish samaradorligi Aylanma kapital XYuS aylanma (o'zgaruvchan, mobil) aktiv-lariga avanslashtirilgan kapital qiymatini o'zida ifodalaydi. Bu kapital XYuS balansining «Aylanma aktivlar» deb nomlangan ikkinchi bo'limida aks ettiriladi. Odatda, aylanma kapital quyidagi bir necha asosiy guruhlarga klassifikatsiya qilinadi: takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishini hisobga olgan holda funksional mo'ljallanganligi bo'yicha; shakllantirish va moliyalashtirish manbalariga ko'ra; lividlilik darajasiga qarab; va boshqa belgilariga muvofiq. Aylanma kapital juda ko'p funksiyalarni bajaradi. Ularning orasidan quyidagilarni alohida ajratib ko'rsatish mumkin: takror ishlab chiqarish; rag'batlantirish; taqsimlash; ishlab chiqarish va muomala sohasining yagonaligini ta'minlash; ishlab chiqarish jarayoning uzluksizligini ta'minlash; va boshqalar. Aylanma kapital o'z funksiyalarini ham pulli va ham natural— buyum shakllarida amalga oshiradi. Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasini uni funksional jihatdan quyidagi ikki tashkil etuvchi belgilab beradi: aylanma kapitalning natural-buyum shakllari yoki aylanma ishlab chiqarish fondlari; muomala fondlari. Tarkibiy tuzilmajihatidan aylanma kapitalning natural-buyum shakllariga, eng awalo, ishlab chiqarish zaxiralaridan iborat bo'lgan quyidagilarkiradi: xom-ashyo va asosiy materiallar; sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar; yoqilg'i; qadoqlash va qadoqlash materiallari; joriy ta'mirlash uchun ehtiyot qismlar; inventarlar va xo'jalik buyumlari; tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari; o'z ishlab chiqarishining yarim tayyor mahsulotlari; kelgusi davr xarajatlari; boshqa xarajatlar. Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasini tashkil etuvchi muomala fondlarining tarkibi quyidagilardan iborat: • tayyor mahsulot va qayta sotishga mo'ljallangan tovarlar, ortib jo'natilgan tovarlar; • pul mablag'lari — kassadagi pullar, hisob-kitob va valyuta hisob varaqlaridagi pullar, bankdagi maxsus hisob varaqlari (akkreditivlar va chek daftarchalari, depozit hisob varaqlari, boshqa to'lov hujjatlari); qisqa muddatli (bir yildan ortiq bo'lmagan muddatda) moliyaviy quyilmalar — boshqa XYuSlar qimmatli qog'ozlariga investitsiyalar, davlat va mahalliy zayomlarning foizli obligatsiyalari, boshqa XYuSlarga berilgan zayomlar, aksionerlardan o'z aksiyalarini sotib olish; debitorlik qarzlarining barcha ko'rinishlari, sotib oluvchilar va buyurtmachilarning qarzlari, olinuvchi veksellar, «qiz» va bo'ysunuvchi jamiyatlarning qarzlari, ustav kapitaliga badallar bo'yicha ta'sischilarning qarzlari, berilgan avanslar, boshqa debitorlarning mablag'lari. Aylanma kapitalning boshqa qismi pulli ko'rinishda shakllantiriladi va aylanma fondlarning iqtisodiy elementlariga pulli kapitalni doimiy avanslashtirish ko'rinishida doiraviy aylanishda bo'ladi. Pul mablag'larining doiraviy aylanishi XYuS tomonidan ishlab chiqarishga zarur bo'lgan moddiy resurslar qiymatining to'lanishi bilan boshlanadi va shu xarajatlarning mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushum ko'rinishida qaytishi bilan tugallanadi. Doiraviy aylanish jarayonida aylanma kapital doimiy qiymat kategoriyasi sifatida saqlanib qolsa-da, o'z tarkibiy qismlarining funksional shakllarini uzluksiz ravishda quyidagi ketma-ketlikda o'zgartiradi: pul mablag'lari — xom-ashyo va materiallar zaxiralari tayyor mahsulot — debitorlik qarzlari - tushum ko'rinishida tushadigan pul mablag'lari. Bunda aylanma kapital kompaniya moliyaviy holatining o'lchovchisi va tartibga soluvchisi hisoblanadi. Aylanma mablag'larni shakllantirish va moliyalashtirish manbalari quyidagilardan iborat: o'zlik va ularga tenglashtirilgan mablag'lar; qarziy va jalb qilingan mablag'lar. O'z navbatida, aylanma mablag'lar (kapital)ni shakllantirish va moliyalashtirishning o'z manbalari tarkibiga quyidagilar kiradi: ustav kapitali; foyda; emission daromad. Emission daromad, ayrim hollarda, ta'sischilik foydasi deb ham yuritiladi. O'zlikka tenglashtirilgan manbalar qat'iy passivlardan, ya'ni XYuS aylanmasida doimiy ravishda mavjud bo'ladigan jalb qilingan mablag'lardan iborat. Ish haqi va ijtimoiysug'urta bo'yicha qarzlar, qadoqlarni qaytarish bo'yicha garovlar, kelgusi davr xarajatlarini qoplash bo'yicha zaxiralar shu shaklda vaqtinchalik foydalanilishi mumkin. Qarziy mablag'lar o'z aylanma mablag'larining yetmagan qismini to'ldirishga mo'ljallangan. Ularning tarkibiga: banklarning qisqa muddatli kreditlari; zayomlar; uzoq muddatli kreditlarning bo'sh mablag'lari kiradi. Jalb qilingan mablag'lar: mol yetkazib beruvchi va pudratchilarning kreditorlik qarzlari; to'lanuvchi vekseilar; «qiz» XYuSlar va bo'ysunuvchi jamiyatlar hamda byudjet oldidagi qarzlar; olingan avanslar; • va boshqa kreditorlar ko'rinishida maydonga chiqadi. Aylanma kapitalning foydalanish samaradorligini xarakterlovchi umumlashtiruvchi ko'rsatkichlar aylanma mablag'lar aylanishining soni va aylanma mablag'lar bir marta aylanishining uzoqligi hisoblanadi va ular quyidagicha aniqlanadi: A = T : Q , am ^-u ' U, = К . А la s am aylanma mablag'larning aylanuvchanligi; realizatsiyadan olingan tushum; aylanma mablag'larning yillik o'rtacha qoldig'i; aylanma mablag'lar bir marta aylanishining uzunligi; tahlil davridagi kunlar soni. Bu yerda: A J ar T Q „ \a К - Zaxiralarning aylanuvchanligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: A =T :Q z sm ^*- zu Bu yerda: Az — zaxiralarning aylanuvchanligi; Tjm — sotilgan mahsulot tannarxi; Qzii — zaxiralarning o'rtacha qiymati. Debitorlik qarzlarini to'lashning kunlardagi o'rtacha davomiyligi sotib oluvchilarning schyotlar bo'yicha to'lash tezligini aks ettiradi va u quyidagicha aniqlanadi: Bu yerda: DQ^ — debitorlik qarzlarini to'lashning kunlardagi o'rtacha davomiyligi; DQr — debitorlik qarzining o'rtacha summasi; Tk — realizatsiyadan olingan kunlik o'rtacha tushum. Bu ko'rsatkichning past darajasi XYuS debitorlardan pulni undirish bo'yicha ishining samaradorligidan darak beradi. Biroq, ayrim hollarda, bu narsa XYuS kredit siyosatining haddan ziyod qattiqligini ham ko'rsatib, realizatsiya qilingan mahsulotlarning uncha katta bo'lmagan qismi kreditga sotilganligini ham anglatadi. XYuS moliyaviy-xo'jalik faoliyati samaradorligini ta'minlashda va moliyaviy tahlilda sof aylanma kapitalni monitoring qilish muhim rol o'ynaydi. Umumiy ko'rinishda sof aylanma kapital aylanma aktivlar va qisqa muddatli majburiyatlar o'rtasidagi farqdan iborat. Qisqa muddatli passivlarning tarkibiy tuzilmasida kelgusi davr daromadlari ham kiritilib, ular XYuSning o'zlik pul mablag'lari bo'lib hisoblanadi. Shuning uchun ham sof aylanma kapitalni quyidagicha aniqlash mumkin: Sa4 = AA-QP Bu yerda: Sak — sof aylanma kapital; AA — aylanma aktivlar; QP — qisqa muddatli passivlar (kelgusi davr daromadlari dan tashqari). Sof aylanma kapitalni boshqarishning natijaliligini sof aylanma kapitalning aylanish koeffitsienti xarakterlab beradi va u quyidagicha aniqlanadi: К =T : Sfr Bu yerda: Ke — sof aylanma kapitalning aylanish koeffitsienti; Ts — realizatsiyadan olingan sof tushum; Sak — sof aylanma kapitalning o'rtacha qiymati. Aylanma mablag'larni boshqarishda ularni likvidlik darajasi bo'yicha strukturizatsiya qilish muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadlar uchun likvidlilikning quyidagi ikki ko'rsatkichidan faol foydalaniladi: • joriy likvidlik koeffitsienti; • absolyut likvidlik koeffitsienti. Joriy likvidlik koeffitsienti ma'lum bir sana uchun aniqlanib, uning aniqlanish tartibi quyidagicha: K, = A : Q P > 2 Bu yerda: Kv — joriy likvidlik koeffitsienti; Aa — aylanma aktivlar (balansning 2-bo'limi); QP — qisqa muddatli passivlar (kelgusi davr daromadlarisiz). • Joriy likvidlik koeffitsie ntining darajasi ikkidan kichik bo' 1 masligi lozim. Shunday bo'lishiga qaramasdan, g'arb iqtisodiyotida uning darajasiga birdan kichik bo'lmagan hollargacha yo'l qo'yiladi. Absolyut likvidlik koeffitsienti eng likvidli aktivlarning (pullar va qisqa muddatli moliyaviy quyilmalar) qisqa muddatli majburiyatlarga nisbati orqali aniqlanadi va uning formulasini quyidagicha ifodalash mumkin: Ka, = (PM + MQ) : QP > 0,2 absolyut likvidlik koeffitsienti; pul mablag'lari; qisqa muddatli moliyaviy quyilmalar; qisqa muddatli majburiyatlar (kelgusi davfdaromadlarisiz). Bu koeffitsientning istaluvchi darajasi >. 0,2 dan iborat bo'lib, biroq amaliyotda bu narsa o'z faoliyatining turli davrlarida XYuSning moliyaviy siyosati va ishining samaradorligiga bog'liqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aylanma kapitaldan foydalanishning samaradorligi Bu yerda: К , — PM- MQ- QP- juda ko'p omillarga bog'liq. U, eng awalo, to'lov intizomining ahvoli, aylanma mablag'larning turli funksional dementlariga joylashtirilgan quyilmalarning hajmi bilan belgilanadi. Shuningdek, ishlab chiqarish sohasida aylanma kapitaldan samarali foydalanishga ishlab chiqarishning chiqitlarsiz yuqori texnologiya-larga asoslanganligi, materiallar qiymatining pasayishi, ishlab chiqarish va muomala xarajatlarining minimallashtirish, ishlab chiqarish zaxiralari va ularning harakatini oqilona tashkil qilish hamda natijali boshqaruvlashtirishni hisobga olgan holda), albatta, o'z ta'sirini ko'rsatadi. Muomala sohasida bunday omillar qatoriga mol yetkazib beruv-chilar va iste'molchilar bilan ishlarni yaxshilash, samarali xo'jalik aloqalaridan foydalanish, zamonaviy marketingni amalga oshirish, tayyor mahsulot zaxiralarini kamaytirish va uning realizatsiya qilini-shini tezlashtirish kabilar kiradi. To'lov qobiliyatini ta'minlash va mablag'larning aylanuvchanligini tezlashtirish maqsadida debitorlik qarzlari va pul oqimlarini boshqarishni yaxshilash ham bu o'rinda alohida ahamiyat kasb etadi. 10.3. Aylanma mablag'lami normalashtirish Aylanma kapitalni rejalashtirish va undan foydalanishni tashkil qilish uchun unga nisbatan bo'lgan ehtiyojni aniqlash metodlari va rejalashtirish tizimini ishlab chiqmoq lozim. Moddiy resurslar va ularning zaxiralari harakatini boshqarish tizimini avtomatlashtirish xususida o'ylamoq, aylanma kapital va uni shakllantirish manbalari bilan to'g'ri manyovr qilish, materiallarning sarflanishi va ularning saqlanishi ustidan nazoratni ta'minlash kerak. Yuqoridagilami amalga oshirish maqsadlariga xizmat qilish uchun aylanma mablag'lar quyidagi ikki ikki guruhga bo'linadi: norma (me'yor)lashtiriladigan aylanma mablag'lar; norma (me'yor)lashtirilmaydigan aylanma mablag'lar. Norma (me'yor)lashtiriladigan aylanma mablag'larga aylanma ishlab chiqarish fondlari va realizatsiya qilinmagan tayyor mahsulot zaxiralari kiradi. Norma (me'yor)lashtirilmaydigan aylanma mablag'lar esa ombordagi tayyor mahsulot zaxiralaridan tashqari muomala fondlarining barcha elementlarini qamrab oladi. Aylanma kapitalning o'lchamini optimallashtirish uchun moddiy aylanma mablagiarning rejalashtirilishi amalga oshiriladi. Moddiy aylanma mablag'larni rejalashtirishning asosini normativ metodi tashkil etadi. Unga ko'ra aylanma mablag'laming normativi belgilanadi, transport, sug'urta, tayyorgarlik, texnologik, joriy zaxiralarni ham qo'shgan holda zaxiralar normalashtiriladi, moddiy resurslarning barcha ko'rinishlari, tugallanmagan ishlab chiqarish, ombordagi tayyor mahsulotga nisbatan xarajatlar normasi o'rnatiladi. Aylanma mablag'larni norma (me'yor)lashtirish jarayoni bir necha bosqichlardan iborat. Dastlab, aylanma mablag'larning har bir dementi bo'yicha ishlab chiqarish zaxiralarining normasi ishlab chiqiladi. Ishlab chiqarish zaxiralarining normasi ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta'minlovchi ularning ilmiy asoslangan rejali hajmidan iborat bo'lib, u eng awalo, quyidagilarni o'z ichiga oluvchi XYuS ish sharoitiga bog'liq: • ishlab chiqarish siklining uzoq-yaqinligi; • ishlab chiqarishga materiallarni kiritish davri; • mol yetkazib beruvchilarning uzoqligi; • mol yetkazib berish partiyalarining kompleksligi yoki hajmi; • materiallar sifati; • hisob-kitoblar tizimi; • va boshqalar. Norma (me'yor) norma (me'yor)lashtiriladigan moddiy resurs-larga (ularning har bir turi bo'yicha) bo'lgan o'rtacha kunlik ehtiyoj-larning hajmi va mol yetkazib berishlar o'rtacha intervali (oraliq)ning uzunligini hisobga olgan holda kunlik zaxiralarda o'rnatiladi. De-mak, agar ana shu interval (oraliq), masalan, 24 kunga teng bo'lsa, shunga mos ravishda zaxiralar shu kunlar oralig'ida ishlab chiqarish siklining sog'lom rivojlanishini ta'minlashga yetarli bo'lmog'i lozim. Kunlarda ifodalangan zaxiralar va ma'lum bir ko'rinishdagi tovar-moddiy boyliklar xarajatlarining normasi (me'yori) asosida norma (me'yor)lashtiriladigan zaxiralarni yaratish uchun zarur bo'lgan aylanma mablag'larning hajmi aniqlanadi. Agar norma kunlarda belgilansa, u holda aylanma mablag'larning normativi XYuSning sog'lom