KURS ISHI ASOSIY VOSITALAR XOLATI VA ULARNING SAMARADORLIGINI TAHLILI MUNDARIJA 1.BOB 1. Asosiy Vositalar va Ularning Turlari 1.Asosiy vositalar tushunchasi: Asosiy vositalarning ta'rifi va ro'yxati (masalan, bino, uskunalar, transport vositalari) 2.Turlari: Ularning turlari va xarakteristikalarini qisqacha bayon etish 2.BOB. Asosiy Vositalarning Holatini Baholash 1.Hisobga olish va nazorat: Asosiy vositalarning hisobga olish usullari va nazorat mexanizmlari 2.Amortizatsiya va qiymat: Amortizatsiya usullari va asosiy vositalarning qiymatini belgilash 3.Texnik holat: Uskunalar va vositalarning texnik holatini baholash metodlari. 4. Samarali Foydalanish Tahlili XULOSA FOYDANALINGAN ADABIYOTLAR 1. Kirish Mavzuning dolzarbligi: Asosiy vositalarni baholash korxona resurs salohiyatining bir qismini tahlil qilishdir. U mulkning tuzilishi va uni shakllantirish manbalarini, aktivlarning harakatsiz qismining tarkibi va harakatini ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi. Mulkiy kompleks va uning manbalarini tahlil qilish asosida asosiy vositalarni baholash balans ma'lumotlari yordamida amalga oshiriladi. Aniqlik uchun jadvalda hisob-kitoblarni amalga oshirish va ko'rsatkichlarni aktivlar va passivlarga bo'lish yaxshiroqdir. Aktiv immobilizatsiya qilingan mablag'lar va aylanma mablag'larni o'z ichiga oladi. Immobilizatsiya qilingan mablag'lar aylanma mablag'lar va uzoq muddatli debitorlik qarzlaridan (ya'ni eng kam likvidli aktivlardan) iborat. Majburiyatlarga esa qisqa va uzoq muddatli kapital va majburiyatlar kiradi.Bu jadval nafaqat tashkilotning sof aktivlarini o'z ichiga oladiBunday tahlil orqali immobilizatsiya qilingan mablag'lar va aylanma mablag'larning nisbati, aktivlarning butun o'zgarishiga nisbatan o'z moliyaviy resurslarining o'sishi yoki kamayishini ko'rish mumkin. Shuningdek, bunday tahlil bilan umumiy tuzilmada qancha mablag' to'planganligi haqida xulosa chiqarish mumkinmoliyalashtirish manbalari, buning natijasida aktivlar qiymatining o'sishi (pasayishi) kuzatildi.Asosiy vositalarni baholash balans tuzilmasidan tashqari amalga oshiriladi. Sof aktivlarning qiymati, ya'ni o'z kapitali hisobidan shakllanadigan mulkiy qiymatlar yig'indisi haqida tasavvurga ega bo'lish juda muhimdir. Kurs ishining maqsad va vazifalari:Korxona o'z kapitali va sof aktivlarni, shuningdek, ko'rib chiqilayotgan davr uchun aktivlardagi o'zgarishlarni taqqoslashga asoslangan. Asosiy vositalarning hisobi va bahosi korxonaning asosiy faoliyatini amalga oshirishning eng muhim omili sifatida ishlab chiqarish salohiyatining holati va shunga mos ravishda moliya barqarorligi hisoblanadi. Buxg alteriya hisobotlari ishlab chiqarish salohiyatining asosiy elementi - asosiy vositalar qanday o'zgarishini tahlil qilish imkonini beradi.Tahlilni asosiy fondlar soni, ularning tuzilishi va dinamikasini o’rganishdan boshlash kerak. Kurs ishining predmeti va obekti 1.Asosiy vositalar hisobini tashkil qilish hamda uning vazifalari. 2. Asosiy vositalarni turkumlash va ularni baholash. 3. Asosiy vositalarni xo’jalik sub‘ekti balansiga kirim qilish yo’llari. 4. Kapital qo’yilmalarni hisobga olish. 5.Asosiy vositalar xarakatini hujjatlashtirish. 6.Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash tartibi va usullari. 7.Asosiy vositalarni ta‘mirlash operatsiyalarini hisobga olish. 8. Asosiy vositalarni qayta baholash muomalalarini hisobda aks ettirish. 9. Asosiy vositalarni balansdan chiqarish tartibi. 10. Asosiy vositalarni ijaraga olish va ijaraga berish hisobi. 11 Asosiy vositalarni samaradorligi taxlili 12. Asosiy vositalar bilan taminlanishi va samaradorligini oshirish boyicha taxlil 1BOB 1. Asosiy Vositalar va Ularning Turlari 1.Asosiy vositalar tushunchasi: Asosiy vositalarning ta'rifi va ro'yxati (masalan, bino, uskunalar, transport vositalari). Asosiy vositalar hisobini tashkil qilish hamda uning vazifalari. Asosiy vositalar deb, uzoq muddat o’zining tabiiy ko’rinishini saqlab turadigan, asta-sekin eskiradigan va ishlab chiqarilayotgan mahsulot qiymatiga oz qiymatini asta-sekin otkazadigan mehnat vositalari(qurollari)ga aytiladi. Asosiy vositalarga binolar, inshootlar, mashina, uskuna, ho’jalik inventarlari, asbob-uskunalar va boshqalar kiradi. ―Asosiy vositalar‖ deb nomlangan 5- sonli Ozbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS)da berilgan ta‘rif quyidagicha: asosiy vositalar - korxona tomonidan uzoq muddat davomida xojalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish jarayonida yoxud ma‘muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlardir. 5-son ―Asosiy vositalar‖ nomli BHMS xojalik sub‘ektlari tomonidan barcha asosiy vositalarni, jumladan, muddatli ijarani ham hisobga olish holda qollaniladi, buxgalteriya hisobining boshqa standarti shartlari boyicha asosiy vositalar buxgalteriya hisobining boshqa uslubi qollanishi talab etilsa, yoki shunga yo qoyish hollari bundan mustasno. Shuningdek asosiy vositalar hisobini yuritishda ―Hisob siyosati va moliyaviy hisobot‖ nomli 1-son BHMS, ―Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromadlar‖ nomli 2-son BHMS, «Ijara hisobi‖ nomli 6-son BHMS, ―Buxgalteriya balansi‖ nomli 15-son BHMS, ―Buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan keyingi kutilmagan hodisa va xo’jalik faoliyatida sodir bo’ladigan voqealar‖ nomli 16-son BHMS, ―Kapital qurilish bo’yicha pudrat shartnomalari» nomli 17-son BHMS, ―Inventarizatsiyani tashkil etish va otkazish‖ nomli 19-son BHMS, ―Xo’jalik yurituvchi sub‘ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi va uni qollash bo’yicha yoriqnoma‖ nomli 21-son BHMSlaridan keng foydalaniladi. Iqtisodiyotni moderinizatsiya qilish sharoitida xojalik yurituvchi sub‘ektlar moliya-xojalik faoliyatini amalga oshirishda asosiy vositalarning orni nihoyatda kattadir. Asosiy vositalar xojalik yurituvchi sub‘ektning ishlab chiqarish jarayonida juda katta rol oynaydi, chunki ular barcha xojalik yurituvchi sub‘ekt tayanadigan va xojalik yurituvchi sub‘ektning ishlab chiqarish quvvatini baholash mezoni bolgan ishlab-chiqarish texnika bazasini tashkil etadi. Asosiy vositalar hisobini tashkil qilishda asosiy e‘tibor beriladigan jihatlari, bu asosiy vositalarni aktiv sifatida tan olingan paytini belgilash, asosiy vositalarni guruhlarga ajratish, mazkur aktivlarga nisbatan qollaniladigan baholash qiymatini va amortizatsiyani hisoblash usullarini belgilash, shuningdek asosiy vositalarning qiymatidagi ozgarishlarni, asosiy vositalar xarakati hisobi va ularning chiqib ketishi hisobini belgilashdan iborat. Asosiy vositalarni hisobga olishdagi nizom hamda yoriqnomalar asosida tashkil etish. Asosiy vositalarning chiqib ketishi va ularni ijaraga berilishidan moliyaviy natijalarni aniqlash tartibini belgilash va hisobga olish asosiy qoidalarini korxona buxgalteriya xizmati bolimida tashkil qilish hisoblanadi. ―Asosiy vositalar‖ nomli 5-son BHMSga asosan, asosiy vositalar uzoq davom etadigan vaqt mobaynida (bir yildan ortiq vaqt davomida) moddiy ishlab chiqarish sohasida ham amal qiladigan, shuningdek, ijaraga berish uchun foydalaniladigan moddiy aktivlardir. Xo’jalikyurituvchisub‘ektlardaasosiyvositalarnihisobgaquyidagilarni ta‘minlashi lozim: - asosiy vositalarning olinishi, hisobdan chiqarilishi, joyi o’zgartirilishini hisobda togri va oz vaqtida aks ettirish; - asosiy vositalarni boshqa aktivlardan ajratilgan holda guruhlarga bo’lib, ularni hisobga olishni tashkil qilish; - asosiy vositalarni joriy hisobda va buxgalteriya balansida tegishli andozalarga va me‘yoriy hujjatlarga asosan togri va oz vaqtida baholash; - ularni sotib olinganidan keyin hisobdan chiqarilishiga qadar turgan joyi (foydalanish joyi) boyicha mavjudligi va asralishini, ayrim hollarda ularning asralishi uchun mas‘ul bolgan shaxslar boyicha nazorat qilish; - asosiy vositalarning eskirishini togri va oz vaqtida hisoblab chiqish va uni hisobda togri aks ettirish; - ta‘mirlash boyicha xarajatlarni aniqlash va bu maqsadlar uchun ajratilgan vositalarning oqilona ishlatilishini nazorat qilish; - eskirgan, xojalik uchun oshiqcha bolgan asosiy vositalarni o’z vaqtida hisobdan chiqarishni ta‘minlash; - hisobdan chiqarilgan asosiy vositalar boyicha moliyaviy natijalarni togri va oz vaqtida aniqlash. Hisob va rejalashtirishda asosiy vositalar ma‘lum guruhlarga bo’linib hisobga olinadi va rejalashtiriladi. Chunki asosiy vositalarni hisobga olish, rejalashtirishni togri tashkil qilishning muhim sharti bo’lib, ularni ilmiy jihatdan turkumlash va baholash hisoblanadi. 16 sonli (IAS) BHXS da ―Asosiy vositalar – quyidagilar uchun moljallangan moddiy aktivlardir: (a) mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish, yoki xizmatlarni korsatish, yoki boshqa tomonlarga ijaraga berish, yoki ma‘muriy maqsadlarda foydalanish uchun mo’ljalangan; (b) uzoqroq muddat davomida foydalanilishi kutilgan‖ deb tarif berilgan. Mol-mulkdarniasosiyvositalartarkibiga yurituvchi sub‘ekt tomonidan Ozbekiston Respublikasi moliya vazirining 2003 yil 9 oktyabrdagi 114-son buyrugi bilan tasdiqlangan Buxgalteriya hisobining milliy standarti (5-BHMS) "Asosiy vositalar" (2004 yil 20 yanvarda 1299-son Bilanroyxatdanotkazilgan("Ozbekistonto’plami", 2004 yil, 3-son, 35- modda)ga muvofiq va ushbu mol-mulkni xarid qilishvaqtida olingan pasport va tavsiflar, foydalanish boyicha yoriqnoma va boshqatexnik hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga javob beradigan moddiy aktivlar kiritiladi: a) bir yildan ortiq xizmat qilish muddati; b) bir birlik (toplam) uchun qiymati O’zbekiston Respublikasi (xarid paytida) belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorining ellik baravaridan ortiq bo’lgan buyumlar. Korxona rahbari hisobot yilida buyumlarni asosiy vositalar tarkibida hisobga olish uchun ular qiymatining eng kam chegarasini belgilashga haqli. Xizmat muddati va qiymatidan qat‘i nazar, quyidagilar asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydi: a) maxsus asboblar va moslamalar (muayyan buyumlarni turkumlab va yoppasiga ishlab chiqarish uchun yoki yakka tartibdagi buyurtmalarni tayyorlash uchun moljallangan, maqsadli yonaltirilgan asboblar va moslamalar); b) maxsus va sanitariya kiyim-kechaklari, maxsus poyabzallar; v) korpa-toshak anjomlari; g) yozuv-chizuv anjomlari (kalkulyatorlar, stol ustiga qo’yiladigan asboblar va boshqalar); d) oshxona anjomlari, shuningdek oshxona uchun dasturxon-sochiqlar; e)tiklanishiboyichaxarajatlarqurilish-montajkiritiladigan vaqtinchalik (notitul inshootlar) moslamalar va qurilmalar; j) kamida bir yillik foydalanish muddatiga ega bolgan almashtiriladigan uskunalar; z) ov qurollari (trallar, torlar, qarmoqlar, matraplar, merejalar va boshqalar). Asosiy vositalar tarkibida qonun hujjatlariga muvofiq korxona mulkiga otkazilgan yer uchastkalari ham hisobga olinadi. Kop yillik kochatlarga, yerni tubdan yaxshilashga, ijaraga olingan asosiy vositalar ob‘ektlariga kapital qoyilmalar har yili butun ishlar majmuasi yakunlangan sanadan qat‘i nazar, hisobot yilida foydalanishga qabul qilingan asosiyvositalarga tegishli xarajatlar summasida asosiy vositalar tarkibiga kiritiladi. 2.Turlari: Ularning turlari va xarakteristikalarini qisqacha bayon etish. Xojalik yurituvchi sub‘ekt va firmalarda asosiy vositalar hisobini yuritishnisoddalashtirish maqsadida ular muayyan tasnif ko’rsatkichlari orqali guruhlargabolinadi.Iqtisodiyot tarmoqlarida asosiy vositalarni turkumlash bolishning tasnif belgilari quyidagilardir: -iqtisodiy mazmuniga kora, ya‘ni,bajaradigan vazifasiga ko’ra; -ob‘ektlardan foydalanish darajasiga kora; -ob‘ektlarning joylashgan joyi (javobgarlik markaz)lari boyicha -soliq solish maqsadida guruhlash Makroiqtisodiyhisob-kitoblarniyuritishmaqsadidaasosiyvositalarbajaradigan vazifasiga kora ishlab chiqarish va noishlab chiqarishdagi asosiy(fondlar) vositalariga bolinadi. Ishlab chiqarish asosiy vositalari bevositamoddiy ne‘matlarni yaratishda ishtirok etadigan vositalaridir. Noishlab chiqarishasosiy vositalari guruhiga uy-joy hamda kommunal-xojalik, maishiy xizmat.Sogliqnisaklash,ta‘limvaboshqalarningasosiyvositalarikiritiladi.Makroiqtiso diy darajada iqtisodiyot tarmoklarining turkumlanishiga muvofiqasosiy vositalar quyidagi tarmoqlar va faoliyat turlariga bo’linishi mumkin: sanoat,qishloq xojaligi, transport, aloqa, qurilish, savdo va boshqalar tarmoqlarbo’yicha turkumlanadi.Mikroiqtisodiy darajada, ya‘ni xo’jalik yurituvchi sub‘ektning hisob- kitoblarni yuritish maqsadida asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga ko’raquyidagicha turkumlanadi: Asosiy vositalarni bajaradigan vazifasiga ko’ra turkumlashYer - Ozbekiston Respublikasining amaldagi qonunchilikka binoan xo’jalikYurituvchisub‘ektgamulktarzidaberilganyermaydonidir.O’zbekistonRespub likasi Yer kodeksining 17-moddasiga binoan, ―Yuridik shaxslar Yerkodeksi va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq doimiy egalik qilish, doimiyfoydalanish, muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish va mulk huquqiasosida yer uchastkalariga ega bolishlari mumkin‖. Yerning qiymatiga uni xaridqilishda auksiondan yutub olingan bayonnomada korsatilgan narxi, ko’chmas mulk agentlariga tolanadigan komission tolovlar, advokatlar xizmati uchun haq, xarid qilishdagi soliq tolovlari, drenaj qiymati, yerni tozalash va boshqa xarajatlar koshiladi. Bu yuridik shaxslar qishloq yoki o’rmon xo’jaligini yuritishdagi korxonalar binolar va inshootlar qurish uchun yoki qishloq xo’jaligiga taalluqli bo’lmagan boshqa maqsadlarda foydalanayotgan yerlar, korxonalar binolar va inshootlarga bolgan mulk huquqi otishi bilan birga egalik qilish va foydalanish huquqi ham o’tgan yer uchastkalari bolishi mumkin. Yerni obodonlashtirishboyichakapitalxarajatlartarkibigayerning unumdorligini oshirish, avtomobil va boshqa transport turlariga toxtash joylarini barpo etish hamda shunga oxshash boshqa xarajatlar kiradi. Yerni obodonlashtirish - otish yollari, avtomobillar va boshqa transport vositalari toxtash joylari, tosiqlar va obodonlashtirishning boshqa turlari qiymati bilan birgaliqda yer maydonini obodonlashtirishga taalluqli xarajatlar. Yer uchastkalari, ormon va suv mulklari, kop yillik osimliklarga inventar korinishidagi kapital qoyilmalar asosiy vositalar tarkibiga har yili oz jami ishlari nihoyasiga yetkazilgan yoki yetkazilmaganligidan qat‘iy nazar, foydalanish uchun qabul qilingan maydonlarga oid xarajatlar summasida kiritiladi. Uzoq muddatli ijara shartnomasi boyicha olingan asosiy vositalarni obodonlashtirish - uzoq muddatli ijara shartnomasi boyicha ijaraga olingan mulkni obodonlashtirish bilan bog’liq kapital xarajatlar. Binolar, inshootlar va uzatgich moslamalari – ularga ishlab chiqarish, ma‘muriy, ijtimoiy-maishiy maqsadli binolar kiradi. Ushbu bo’linmaning tasnif ob‘ekti bo’lib har bir alohida turuvchi bino hisoblanadi. Agar binolar bir-biriga tutashib ketgan va umumiy devorga ega bo’lsa, lekin har biri mustaqil konstruktiv yaxlitlikni tashkil qilsa, ular alohida ob‘ektlar hisoblanadi.Mustaqil xo’jalik yuritish ahamiyatiga ega bo’lgan binoining tashqi qo’shimcha qurilmalari, qozonxonalarning alohida binolari, xovlidagi imoratlar (omborlar, garajlar, to’siqlar, devorlar, quduqlar va boshqalar) mustaqil ob‘ektlar hisoblanadi.Binoga qo’shib qurilgan xonalar va do’konlar, oshxonalar, sartaroshxonalar, atelelar,xo’jalik buyumlaripunktlari,bolalarbog’chalari,yaslilar,aloqa bo’limlari, banklar va binoning asosiy vazifasidan farqli boshqa vazifaga ega bo’lgan boshqa tashkilotlar uchun moslashgan boshqa xonalar mustaqil inventar ob‘ktlari hisoblanadi.Binolar tarkibiga ulardan foydalanish uchun zarur bulgan binoning ichidagiquyidagi kommunikatsiyalar kiradi: isitish uchun kozonxona uskunalarini ham hisobga olgan holda isitish tizimi; barcha mexanizmlar bilan suv , gaz ta‘minoti va kanalizatsiyaning ichki tarmoklari; ichki telefon va signalizatsiya tarmoklari;Binolarga ishlab chiqarish korpuslari, sexlar, ustaxonalar, boshqarma binosi,omborxonalar, turar-joy binolari va boshqa ishlab chiqarish, ma‘muriy-xo’jalik vaijtimoiy- maishiymaqsadlardagiob‘ektlar,shuningdek,ulardanto’g’rifoydalanishuchun zarur bo’lgan jami kommunikatsiya vositalari (isitish, yoritish,shamollatish, suv-gaz ta‘minoti tizimi, ichki telefon va signalizatsiya vositalari, liftxo’jaligi) kiradi. Inshootlar. Ularga ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan sharoitlarni yaratadigan yoki turli noishlab chiqarish vazifalarini amalga oshiradigan muhandislik-qurilish ob‘ektlari kiradi. Har bir alohida ob‘ekt u bilan yagona yahlitlikni tashkil qiladigan barcha qurilmalari bilan birga inshoot sifatida chiqadigan ob‘ekt hisoblanadi. Misol uchun, neft qudug’i o’z ichiga minora va atrofiga qurilgan trubalarni oladi, to’g’on o’z ichiga to’g’onning butun maydonini, filtrlar va drenajlarni, sementlangan qoplamalarni, suv darvozasi va oqavalarni, qiya yerlarni mustahkamlashni, to’g’onningmaydonibo’ylabavtomobilyo’llarini,ko’prikchalarni,maydonchalar ni,to’siqlarni,ko’priko’zichigapanjaraqurilmalarini,tirgovichlarni, ko’prik ko’tarmasini, himoya to’sinlarini o’z ichiga oladi va shubilan birga osma yo’llar, quvurlar, transport va yo’lovchi tunnellari, ko’chayoritish chiroqlari, shaharni sanitariya-tozalash inshootlari va boshqalar hamkiradi.Inshootlarga mehnat jarayoni va uning natijalarini o’zgartirmagan holdaishlab chiqarish jarayonlarining texnikaviy yoki umumiy vazifalarini bajarishgaxizmat qiladigan ob‘ektlar (neft va gaz quduqlari, shaxta yo’llari, avtomobil yo’llari, ko’priklar, estakadalar, suv omborlari va boshqalar) kiradi. Mashinavaasbob-uskunalar. –asosiyvositalarning eng asosiy turi hisoblanadi va o’z navbatida quyidagiguruhlardantarkib topadi: - energetik uskunalarga - kuch mashina va jihozlari elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqaradigan yoki uni mexanik harakat enrgiyasiga aylantirib Beradigangenerator-mashinalar,dvigatelmashinalar(qozonxonalar,bug’ dvigatellari, turbinalar, kuch transformatorlari va boshqalar) dir; - ish mashinalari va uskunalariga - mehnat predmetlariga mexanik, termik, kimyoviy yoki boshqa yo’sinda texnologik ishlov berishga, ularni ishlab chiqarish jarayonida qo’zg’atish, qazib olish, eritish, tayyorlashga xizmat qiladigan qurilmalar (stanoklar, apparatlar, agregatlar) dir; - o’lchov va rostlash moslamalariga ma‘lumotlarini tahlili qilish, qayta ishlash va taqdim qilish uchun ulchov asboblari, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish jarayonlarini rotlash uskunalari, blokirovka apparaturasi, dispecher nazoratining chizikli uskunalari, signalizatsiya inshootlari va uskunalari, dispecher nazoratining markaziy va translyatsiya punktlari, samolyotlarni boshqarishning Yergajoylashganradionavigatsiyavositalari –radiomayaklar,lokatsiyakurilmalari. - uchish-kunish yulaklarining yoruglik texnik inshootlari. Shuningdek tarozilar, dozatorlar, manometrlar, termostatlar, ilmiy-tadkikot labaratoriyalari, seysmik stansiyalar apparaturasi va boshqalar kiradi; - boshqa mashina va uskunalarga -- yuqorida sanab o’tilmagan mashina va jihozlar (o’t o’chirish va boshqa maxsus mashinalar) kiradi. moddalarni bir ob‘ektdan boshqa ob‘ektga yetkazib berishga xizmat qiladigan qurilmalar (elektr uzatish yo’llari, quvur yo’llari, issiklik va gaz tarmog’i hamda boshqalar) kiradi. Mashina va jihozlar asosiy vositalarning eng asosiy turi hisoblanadi va o’z navbatida quyidagi guruhlardan tarkib topadi: kuch mashina va jihozlari elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqaradigan yoki uni mexanik harakat energiyasiga aylantirib boradigan generator- mashinalar, Dvigatelmashinalar(qozonxonalar,bug’dvigatellari,turbinalar,kuchtransformatorla ri va boshqalar)dir;ish mashinalari va jihozlari mehnat predmetlariga mexanik, termik,kimyoviy yoki boshqa yo’sinda texnologik ishlov berishga, ularni ishlab chiqarishjarayonida qo’zg’atish, qazib olish, eritish, tayyorlashga xizmat qiladiganqurilmalar (stanoklar, apparatlar, agregatl ar) dir; o’lchov va rostlash asboblari hamda qurilmalari va laboratoriya jihozlari foydalaniladigan texnika ishidagi turli parametr (ko’rsatkich)larni o’lchash, ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish, xom ashyo, TMZlar va tayyor mahsulotlar sifatini tekshirish, namlik darajasi, shovqin ta‘siri va boshqalarni o’lchashda ishlatiladi. Ularga manometrlar, tarozilar, mikroskoplar, dispetcherlik nazorati va boshqalar kiradi;hisoblash texnikasi ma‘lumotlarni elektron hisoblash mashinalarida qaytaishlaydigan vositalardir. Ularga kompyu-terlar, printerlar va boshqa kompyutervositalari kiradi; boshqa mashina va jihozlarga yuqorida sanab o’tilmagan mashina va jihozlar (o’t o’chirish va boshqa maxsus mashinalar) kiradi. Mebel va ofis jihozlari. Mebel va idora anjomlari - ishlab chiqarish va ma‘muriy foydalanish uchun mo’ljallangan mebel va anjomlar. Ushbu guruhga stollar, javonlar, mebel to’plamlari, kreslolar, temir sandiqlar va hokazolar kiradi. Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi. Kompyuter uskunalari va hisoblash texnikalari ma‘lumotlarni o’zgartirish va saqlashga mo’ljallangan uskunalar. Ularga aloqa tizimlari inshootlari, o’lchash va tashkiliy texnika vositalari, ma‘lumotlarni saqlash vositalari, teatr-sahna uskunalari kiradi. Hisoblash texnikalariga ma‘lumotlarni avtomatik qayta ishlaydigan, shunga o’xshash va aynan raqamli mashinalar, elektron, elektromexanik va mexanik hisoblash komplekslari va mashinalari, turli masalalarni yechish bilan bog’liq. Transport vositalari. Transport vositalari kishilar hamda yuk va turli maqsadlardagi narsalarni tashishga mo’ljallangan harakat vositalari (temir yo’l, suv, avtomobil, kommunal transporti va muhim neft quvur yo’llari)dir. Transport vositalari - odamlar va yuklarni tashish uchun mo’ljallangan harakat vositalari – temir yo’l harakat tarkibi; suv transporti harakat tarkibi; avtomobil transporti harakat tarkibi; havo transporti harakat tarkibi; shahar transporti harakat tarkibi, shuningdek boshqa turdagi transport vositalari kiradi. Boshqa turdagi transport vositalariga yuk va odamlarni tashishga mo’ljallangan maxsus kuzovli transport vositalari kiritilishi mumkin. Asosiy vazifalari yuk va odam tashish uchun emas, balki ishlab chiqarish yoki xo’jalik-maishiy vazifalar hisoblangan ixtisoslashtirilgan va qaytadan uskunalangan avtomobillar va avtomobil va traktor tirkamalari, temir yo’l vagonlari (ko’chma elektrostansiyalar, ko’chma transformator uskunalari, ko’chma ustaxonalar, vagon-labaratoriyalar, ko’chma diagnostik uskunalar, vagon- uylar, ko’chma oshxonalar, magazinlar, dushxonalar, klublar, idoralar va shu kabilar) transport vositalari emas, tegishli vazifani bajaruvchi harakatdagi korxonalar deb hisoblanadi va binolar (tegishli statsionar korxonalarga o’xshab) va uskunalar 2BOB. Asosiy Vositalarning Holatini Baholash 1.Hisobga olish va nazorat: Asosiy vositalarning hisobga olish usullari va nazorat mexanizmlari. Mamlakatimizda hozirgi paytda yoshlarga ta’lim va tarbiya berishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim tarbiya hamisha jamiyat taraqiyotining asosi bo’lgan. Chunki, inson jamiyatdagi barcha munosabatlar, aloqalarning markazida turadi. Fan-texnika va axborotdagi revolyustiya inson va uning ilmiy-ma’rifiy potenstialini ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hal kiluvchi omiliga aylantirdi. Prezintimiz I.A.Karimovning “Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa, ta’limdan ajratib bo’lmaydi - bu sharqona karash, sharkona hayot falsaфasi”2 ,- degan so’zlari fikrimiz isbotidir. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichi uchun iqtisodiy o’sish omillarining sifat jihatdan takomillashib borish jarayoni xosdir. Fan-texnika taraqqiyotining ilg’or natijalarini qo’llash, ishlab chiqarishni intensivlashtirish, yuqori samarali texnika -texnologiyalardan foydalanish bilan bir qatorda, eng muhimi yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash bu boradagi muhim yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida har bir xujalik yurituvchi sub’ekt biror - bir mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarishni tashkil qilishi uchun asosan to’rt xil resurs mujassam bo’lmog’i lozim bo’ladi. Bunday resurslar tarkibiga quyidagilar kiradi: • moddiy resurslar; • moliyaviy resurslar; • mehnat resurslari; • tadbirkorlik resursi. Mazkur resurslar tarkibida bugungi kunda eng asosiylaridan biri bu moddiy resurslar bo’lib, ulaming tarkibida ham muhimlaridan biri asosiy vositalar hisoblanadi. Chunki, keyingi yillarda asosiy vositalarning bahosini muntazam oshib borishi va ularga qilinadigan хarajatlar mahsulot tannarхining asosini tashkil qilayotganligi ham ushbu vositalarni tahlil qilib borishni taqozo etmoqda. Аsosiy fondlar (vositalar) ishlab chiqarishning muhim omili sifatida qaralib, ular vositasida bevosita mehnat predmetlari va mehnat kuchlari birikuvida mahsulotlar ishlab chiqariladi, ishlar, bajariladi va хizmatlar ko’rsatiladi. Аsosiy fondlar deb, ishlab chiqarish stiklida bir necha bor qatnashib, o’zining qiymatini yaratilayotgan mahsulotlarga qisman o’tkazuvchi hamda jismoniy shaklini saqlab qoluvchi mehnat vositalariga aytiladi. Аsosiy fondlar yoki vositalarni tarkiblashda jahon va respublika hisob belgiloviga muvofiq quyidagi ikkita jihat mezon sifatida olingan. Birinchisi, ularning qiymat ifodasi, ikkinchisi — хizmat muddati. Аsosiy vositalarning qiymat ifodasi uning kam baholi va tez eskiruvchi buyumlardan farqlanish chegarasini хarakterlaydi. Bu ifoda O,zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2000 yildagi qarori bilan ish haqi minimumining 50 barobarida qilib belgilangan. Аsosiy vositalarning хizmat muddati ularniig bir yildan ortiq muddat хizmat etishini хarakterlaydi. Хizmat muddati bir yildan ortiq bo’lgan, lekin qiymat jihatdan qat’iy chegaradan oshmaydigan qiymatliklar, shuningdek, qiymatliklar, хo,jalik inventarlarining ayrim turlari asosiy vositalar qatoriga kiritilmaydi. Bu qator bevosita kam baholi va tez eskiruvchi buyumlari tarkibida hisobga olinadi. Аsosiy vositalar tahlilida korхonaning asosiy vositalar bilan qurollanish darajasiga, ularning teхnik holati va harakat ko’rsatkichlariga, samaradorlik ko’rsatkichlariga, dinamikasi va holatiga baho beriladi. Аsosiy vositalar bilan ta’minlanish deyilganda korхonaning biznes rejasiga yoki o’tgan yillarga nisbatan asosiy fondlar bilan qurollanishi darajasi tushuniladi. Shuningdek, asosiy vositalarning tarkibi bo’yicha, turi bo’yicha o’zgarishlariga baho beriladi. Taхlil etishda asosiy vositalarning holat va harakat ko’rsatkichlariga muhim e’tibor qaratiladi. Bu orqali bevosita asosiy vositalarning asosiy vositalaming foydalanish jarayonidagi qatnashuviga qarab: - foydalanishdagi asosiy vositalar; - foydalanishdan olib qo’yilgan (konsеrvastiya qilingan) asosiy fondlar. 4. Asosiy vositalarning turlarga ajratilishi bo’yicha: - er; - binolar; - inshootlar; - uzatish moslamalari; - hisoblash tехnikasi va kompьyutеrlar; - mashina va uskunalar; - transport vositalari; - asbob-uskunalar; - хo,jalik jihozlari; - ishlab chiqarish invеntarlari; - ishchi va mahsuldor hayvonlar; - qo’p yillik ekinlar va boshqa asosiy vositalar. 5. Mulkiy egaligiga qarab: - o’ziga tеgishli asosiy vositalar; - ijaraga olingan asosiy vositalar. Bundan tashqari asosiy vositalarning yana boshqa bir хususiyatlari bo’yicha ham tasniflash mumkin. Hozirgi sharoitda korxonalarda asosiy vositalarning barcha turlarini kerakli nisbatda va tarkibda bo’lishini ta’minlash maqsadga muvofiqdir. Ya’ni sanoat ishlab chiqarishidami, yordamchi tarmoqlardami yoki ijtimoiy-maishiy sohalarda bo’lmasin, barcha asosiy vositalar kerakli xizmatni bajaradilar. Asosiy vositalarning tarkibi, ularning tuzilishini o’rganish bilan bir qatorda dinamik o’zgarishlariga ham baho berib boriladi. Asosiy vositalarning dinamikasi deganda ularning davrlar (yillar) bo’yicha o’zgarishlari tushuniladi. Dinamik o’zgarishlar asosida korxonada asosiy vositalaming yillar bo’yicha mutlaq va nisbiy o’zgarishlariga baho beriladi. Quyidagi jadval ma’lumotlari asosida esa korxonaning asosiy vositalari tarkibiga, tuzilishiga va dinamikasiga baho berish mumkin bo’ladi. Jadval ma’lumotlariga asoslanib, biz taхdil qilayotgan «ABC» akstionerlik jamiyatida, o’rganilayotgan davrda o’tgan yilga nisbatan jami ishlab chiqarishdagi asosiy vositalari hajmi 14122 ming so’mga ko’payganligini ko’rishimiz mumkin. Mazkur korxonadagi asosiy vositalarning salmog’ini er, bino hamda mashina va j ihozlar tashkil etgan. 1.1-j adval. «ABS» akstionerlik jamiyatining asosiy vositalari tarkibi, tuzilishi va Asosiy vositalarni ng tarkibi O’tgan yili Hisobot yili O’zgarishi (+,-) Sum ma, ming so’m Salm og’i, % Sum ma, ming so’m Salm og’i, % Sum ma, ming so’m Salm og’i, % 1 2 3 4 5 6 7 1. Er 3095 18,4 3059 16,9 - 1,5 1 1 2.Bino 5231 3 31,5 5145 3 28,5 -860 -3,0 3. Inshoot 1143 0 6,9 1137 6 6,3 -54 -0,6 4. Uzatish moslamalari 5040 3,0 6009 3,3 +969 +0,3 5. Transport vositalari 2939 1,8 8651 4,8 +571 2 +3,0 6. Hisoblash texnikasi va kompbyuterlar 5100 3,1 5050 2,8 -50 -0,3 7. Ishlab chiqarish inventarlari 2449 1,5 2693 1,5 +179 8. Mashina va jihozlar 5540 0 33,3 6417 4 35,7 +877 4 +2,4 9. Asbob - uskunalar 210 0,1 225 0,1 +15 - 10. Boshqa asosiy vositalar 728 0,4 663 0,04 -663 -0,36 Jami ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar 1661 00 100,0 1802 22 100,0 +141 22 Ushbu asosiy vositalar jami vositalarning 80-85 % ini tashkil qilmoqda. Joriy yilda korxonadagi asosiy vositalardan mashina va jihozlarning qiymati 8774 ming so’mga, transport vositalarining qiymati 5712 ming so’mga, uzatish moslamalarining qiymati 969 ming so’mga ko’paygan bo’lsa, binoning qiymati 860 ming so’mga, inshoot 54 ming so’mga va boshqa asosiy vositalar 663 ming so’mga kamaygan.Joriy yilda mashina va jihozlarning o’sganligi korxonaning ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytiradi. Chunki, mashina va jihozlar to’g’ridan-to’g’ri ishlab chiqarishga qatnashadigan vositalar qatoriga kiradi. Umuman olganda korxonada asosiy vositalarning dinamik o’sishi kuzatilgan bo’lib, bu korxonada asosiy vositalarning bosqichma-bosqich yangilanayotganligidan dalolatdir.Quyidagi ma’lumotlar asosida asosiy vositalarning dinamik o’zgarishlariga baho berish mumkin. «ABC» akstionerlik jamiyatida asosiy vositalarning so’nggi besh yillikdagi Ko’rsatkichlar Yillar 1999 yil 2000 yil 2001 yil 2002 yil 2003 yil 2 3 4 5 6 1. Asosiy vositalar qiymati 1575 60 1459 35 1586 74 1661 00 1802 22 2. Bazis yiliga nisbatan o’sishi, % X -7,38 +0,71 + 5,42 + 14.38 3. Oldingi yilga nisbatan o’sishi, % X -7,38 +8,73 ,+4,6 +8,5 0 Korxonada asosiy vositalarning dinamik o’zgarishi quyidagicha bo’lgan. Joriy davr oxiriga kelib asosiy vositalarning o’sishi bazis davriga nisbatan 14,38 % ni tashkil etgan. Eng yuqorn o’sish sur’atiga ham korxona 2003 yilda erishgan. Shuningdek, oldingi yilga nisbatan o’sishda esa eng yuqori o’sish sur’ati 2001 yilga to’g’ri kelmoqda. Ya’ni ushbu yilda asosiy vositalar qiymati oldingi yilga nisbatan 8,73 % ga o’sgan. Bundan ko’rinib turibdiki, korxona so’nggi paytlarda asosiy e’tiborni eskirgan fondlarni xisobdan chiqarishga va ularni yangi fondlar bilan . Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning asosiy vositalar bilan ta’minlanganligi tahlil etishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari. 2. Аsosiy vosita (fond)larning tarkibi, tuzilish va dinamikasining tahlili, ularning aktiv va passiv qismlarining nisbati. 3. Tеzlashgan amortizastiya ajratmalari va ularning fond qaytimiga ta’siri. 4. Аsosiy vositalar tеxnik holatining tahlili 5. Аsosiy fondlarning yangilanish dinamikasi va mеhnatning fond bilan qurollanishi tahlili 6. Fond qaytimini o shirish imkoniyatlari Yuqorida “Asosiy vositalar tahlili” mavzusining o’ziga xos xususiyatlari shartli ravishda shaklllantirildi. Yuqoridagi paragraf mazmunida “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning asosiy vositalari bilan ta’milanganligini tahlil etishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari” va “Asosiy vosita (fond)larning tarkibi, tuzilishi va dinamikasining tahlili, ularning aktiv va passiv qismlarining nisbati”ga oid ma’lumotlar berildi. 2.Amortizatsiya va qiymat: Amortizatsiya usullari va asosiy vositalarning qiymatini belgilash. Amortizastiya ajratmalari va ularning fond qaytimiga ta’siri”, “Asosiy vositalartexnik holatining tahlili” va “Asosiy fondlarning yangilanish dinamikasi va mehnatning fond bilan qurollanishi tahlili” mavzulari xususida ilmiy - nazariy ma’lumotlar berildi.Korxonaning amortizastiya siyosati bevosita davlat amortizastiya siyosati asosida belgilanadi. O’zbekistan Respublikasi Moliya vazirligi va Soliq qo’mitasining 1997 yil 27 fevraldagi me’yoriy xatiga muvofiq hamda 2001 yil 9 yanvardagi Moliya vazirligining yo’riqnomasiga muvofiq asosiy vositalarga amortizastiya hisoblashni soddalashtirish maqsadida, quyidagi beshta guruh asosiy vositalarga me’yorlar belgilangan: 1. Binolar, inshootlar va qurilmalar uchun — 5 %; 2. Yengil avtomobillar, taksilar, yo’l harakatida foydalaniladigan avtotraktorlar, maxsus buyumlar, inventarlar, kompeyuterlar, ma’lumotlarni qayta ishlovchi uskunalar uchun — 20 %; 3. Yuk avtomobillari, avtobuslar, maхsus avtomobillar va avto-pristeplar, mashina, asbob-uskunalar va mebellar uchun — 15 %; 4. Yuqoridagi guruhlarga kiritilmagan boshqa asosiy vositalar uchun - 10 %; Temir yo’l, dengiz, daryo va havo transport vositalari, issiqlik, gaz va suv uzatuvchi truba provodlar, dizel generatorlari, elektr va aloqa uzatish uskunalari uchun — 8 %. Ushbu me’yoriy xatda firma va kompaniyalar uchun amortizastiya hisoblashning o’zgartirilgan normalarini qo’llash imkoniyati berilgan, ya’ni sekinlashtirilgan yoki tezlashtirilgan (ikki koeffisentiga qadar) usullaridan foydalanishligi mumkin. Tezlashtirilgan amortizastiya hisoblash tartibi qo’llanilsa, me’yoridan ortiqcha hisoblangan amortizastiya summasi soliqqa tortiladigan foydaga qo’shilib, o’rnatilgan tartibda soliq to’lashlari lozim.Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning asosiy vositalar bilan etarli darajada ta’minlanganligini o’rganish bilan bir qatorda, ularning texnik holatiga ham baho berib boriladi. Odatda asosiy vositalar tarkibida yil davomida o’zgarishlar ro’y beradi. Yangi asosiy vositalarning kirimi tufayli, asosiy vositalar ortib boradi. Eskirgan asosiy vositalarni ishlab chiqarishdan olib tashlash tufayli asosiy vositalar kamayishi mumkin. Bunday tabiiy holatlarning ro’y berishi natijasida asosiy vositalarning Texnik holatini tahlil etishimizni taqozo etadi. Asosiy vositalarning texnik holatini ifodalovchi ko’rsatkichlar bo’lib quyidagilar hisoblanadi: • asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi; • asosiy vositalarning eskirish darajasi; • asosiy vositalarning yangilanish darajasi. Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlariga qarab, ularning texnik holatiga baho beriladi va ularni tartiblash bo’yicha boshqaruv qarorlari qabul qilinadi.Asosiy vositalaming holatini o’rganishda, korxona amortizastiya siyosatiga, asosiy vositalarning ma’naviy eskirganlik darajasiga, foydalanishdan olib tashlangan va konsеrvastiya qilingan asosiy vositalar holatiga muhim e’tibor qaratiladi.Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlarini ularning har bir turi va jami bo’yicha o’rganiladi. Tahlil uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar 1-shakl «Buxgalteriya balansi» va 3-shakl «Asosiy vositalarning harakati to’g’risidagi» hisobot shakllaridan olinadi.Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlari ularning harakat ko’rsatkichlari bilan to’ldiriladi. Asosiy vositalar Boshl ang’ Eskiri sh Qoldi q Eskiri sh Yaroq lilik 1 2 3 4 5 6 1. O’tgan yili 16610 0 85118 8098 2 51,24 48,76 2. Hisobot yili 18022 2 88969 9125 3 49,36 50,64 3. Farqi, (+,-) +141 22 +3851 +102 71 -1,88 +1,88 Yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida biz tahlil qilayotgan «AVS» akstionеrlik jamiyatining asosiy vositalarini tехnik holatiga baho bеrish mumkin bo’ladi. Ma’lumotlardan ko’rinadiki, korхonada joriy yilda asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi o’tgan yilga nisbatan 1,88 % ga ko’tarilgan bo’lib,. jami asosiy vositalarning 50,54 %ini tashkil etmoqda. Qolgan 48,76 % asosiy vositalar o’zining хizmat muddatlarini o’tab bo’lgan hamda eskirgan asosiy vositalar hisoblanadi. Korxonada asosiy vositalarning texnik holati ijobiy tomonga o’zgargan bo’lsada, asosiy vositalarning umumiy texnik holati etarli darajada deb baholay olmaymiz. Chunki, asosiy vositalarning teng yarmiga yaqini eskirganligi yaxshi natija emas. Shu sababli ham korxona ma’muriyati 9asosiy vositalarning yanada ko’proq qismini yangilab borish choralarini izlab topishi maqsadga muvofiq bo’ladi. 3.Texnik holat: Uskunalar va vositalarning texnik holatini baholash metodlari. 3.Texnik holat: Uskunalar va vositalarning texnik holatini baholash metodlari. Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlari ularning harakat ko’rsatkichlarini o’rganish asosida to’ldiriladi.Asosiy vositalarning harakat ko’rsatkichlariga ularning yangilanishi va chiqib ketish koeffistientlari kiritiladi. Asosiy vositalarning yangilanish koeffistienti joriy davrda yangidan kiritilgan asosiy vositalar qiymatini asosiy vositalarning yil oxiriga bo’lgan qiymatiga bo’lish orqali topiladi. Asosiy vositalarning chiqib ketish koeffistienti joriy davrda chiqib ketgan asosiy vositalar qiymatini ularning yil boshiga bo’lgan qiymatiga bo’lish asosida aniqlanadi. Ya’ni ushbu koeffistientlarning aniqlashni quyidagi formulalar orqali ham ifodalashimiz mumkin:Bu tarkiblashni asosiy vositalarning jami qatori va har bitta tarkibi bo’yicha berib o’tish mumkin. Tahlil jarayonlarida asosiy vositalarning yangilanish va ishlab chiqarishdan olib tashlash sabablariga ham e’tibor beriladi. Bunda korxonaning asosiy vositalarini yangilash manbalari bo’lib: kapital qo’yilmalar va investistiyalar; xususiy kapitalning o’sishi; uzoq muddatli kreditlar va qarzlar; maqsadli moliyalash va subsidiyalar; tekinga olingan asosiy vositalar; grantlar va boshqa manbalar hisoblanadi. Asosiy vositalarni ishlab chiqarishdan olib tashlash sabablariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: -asosiy vositalarning ma’naviy eskirishi; -asosiy vositalarning jismoniy eskirishi va foydalanish uchun yaroqsiz holatga kelishi; -asosiy vositalarning ortiqchaligi; -asosiy vositalarni sotish; -o’g’irliklar, yo’qotishlar va boshqa chiqimlar. «ABS» aksionerlik jamiyatida asosiy vositalarning harakat ko’rsatkichlari tahlili (qoldiq qiymatida) Asosiy vositalar Asos iy vosit a-lar yil bosh iga qoldi g’i Yangid an qabul qilinga n asosiy vosital ar Chiqi m qiling an asosiy vosita - lar Aso siy vosita-lar yil oxiriga qoldig’i Yan gi- lani sh koe ff. Ch iqib ket ish ko eff. 1 2 3 4 5 6 7 O’tgan yil 7687 5 8469 4362 809 82 0,1 05 0,0 54 Hisobot yili 8098 2 27918 13133 912 53 0,3 06 0,1 44 Фarqi (+,-) +410 7 + 19449 +8771 +10 271 +0, 201 +0, 090 Biz tahlil qilayotgan «ABS» akstionerlik jamiyatida asosiy vositalaming harakat ko’rsatkichlari o’zgarishini tahlili shuni ko’rsatadiki, joriy davrda asosiy vositalarning yangilanish darajasi oldingi yilga nisbatan 0,201 koeffistientga o’sgan. Hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning o’tgan yilga nisbatan o’zgarishi esa +0,090 koeffistientga ortgan. Umuman olganda korхonadagi asosiy vositalarning yangilanish darajasini o’tgan yilga nisbatan yaхshilanganligini ijobiy baholamoq lozim bo’ladi. Demak, korxona ma’muriyati eskirgan asosiy vositalarini yangilash bo’yicha amaliy choralar ko’rayotganligidan dalolatdir. Ammo, bunday sur’atdagi yangilanish darajasi bugungi kun talabiga mos kelmaydi. Chunki, fan-texnika taraqqiyoti rivojlanib borayotgan bugungi kunda korxona asosiy vositalarining to’liq bir marta yangilanish davri 3-4 yildan ortib ketmasligi lozim bo’ladi. Bunday natijalarga erishish uchun esa korxona o’z asosiy vositalarining 20—25 foizini har yili yangilab borishi lozim bo’ladi.Bugungi kunda korxonalardagi asosiy vositalarning texnik holati va harakat ko’rsatkichlarini tahlil qilib borish bilan bir qatorda, korxonaning asosiy vositalar bilan ta’minlanganligi darajasini hamda xodimlarning asosiy vositalar bilan qurollanganligi darajasini ham tahlil qilib borish maqsadga muvofiqdir. Korxona (firma)ning asosiy vositalar bilan ta’minlanganlik yoki qurollanganlik darajasi deb, ishlab chiqarishning me’yor darajasida mehnat vositalari bilan ta’minlanganligiga aytiladi. Avvalo, korxona (firma)ning mehnat vositalari bilan ta’min-langanligida quyidagi jihatlarini farqlash lozim: • o’ziga tegishli bo’lgan mehnat vositalari bilan ta’minlanganligi; • ij araga olingan mehnat vositalari hisobiga ta’minlanganligi. Demak, korхona har ikkala holatda ham asosiy vositalar bilan ta’minlantanlikning me’yor ko’rsatkichlariga ega bo’lishi mumkin. Аsosiy vositalar bilan ta’minlanganlik taхlilida korxona (firma) da asosiy vositalarning rejaga va o’tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy o’zgarishlariga baho beriladi.Asosiy vositalar bilan qurollanganlik ko’rsatkichlari sifatida bitta ishchiga to’g’ri keladigan mehnat vositalari, bir ish o’rniga to’g’ri keladigan asosiy vositalar bilan qurollanganlik darajasi aniqlanadi. Asosiy vositalar bilan qurollanganlik darajasi ularning samaradorlik ko’rsatkichlarini o’rganish asosida to’ldiriladi. Ya’ni, korxona faoliyatiga faqat miqdor ko’rsatkichlar orqaligina emas balki sifat ko’rsatkichlarini ham o’rganish asosida baho beriladi. Ko’rsatkichlar O’tga n yil Hisob ot yili farqi 1 2 3 4 Asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymati, ming so’mda 16238 7 17316 1 + 10774 Sanoat ishlab chiqarish xodimlari soni, kishi 838 814 -24 Bir xodimga to’g’ri keladigan asosiy vositalarning o’rtacha yillik qiymati, so’m 19377 9 21272 8 +1894 9 4. Samarali Foydalanish Tahlili Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish va uning holatiga baho berishga iqtisodiy tahlidda a’lohida ahamiyat beriladi. Korxona ishlab chiqarish quvvati deganda, uning to’la ish bilan bandlik holatiga aytiladi. Bu holat nafaqat mahsulot ishlab chiqarish darajasiga, balki uning хarajatlar tarkibiga, moliyaviy natijaviyligiga ham ta’sir etuvchi birlik sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish quvvatlari va uning foydalanish darajalariga baho berish asosida korхonaning joriy davrdagi iqtisodiy potenstiali hamda uni maqsadli boshqaruvi belgilanadi. Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish tahlilining quyidagi qatorlarini хarakterlash mumkin: — korхona ishlab chiqarysh quvvatlarining teхnik iqtisodiy ko’rsatkichlari tizimi; — teхnik iqtisodiy ko’rsatkichlar va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishying qiyosiy taхlili; — ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning korхona хarajatlariga ta’sirining tahlili; — ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning korхona ishlab chiqarish samaradorligiga va faoliyat natijaviyligiga ta’sirining tahlili. Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishda korxona tomonidan oshkor etiladigan 2-b фorma “Korxonaning ijtimoiy iqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi” muhim e’tibor beriladi. Tahlilda asosiy vositalarning samaradorlik ko’rsatkichlari va ularning ta’sir etuvchi omillari ikkita tarkib bo’yicha o’rganiladi. 1. Asosiy vositalarning samaradorligi va uning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili. 2. Asosiy vositalar va ulardan samarali foydalanish ko’rsatkichlarining mahsulot hajmining o’zgarishiga ta’sirining tahlili. Asosiy vositalarning samaradorlik ko’rsatkichlari va ularning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar qatoriga quyidagilar kiritiladi: «ABS» akstionerlik jamiyatida asosiy vositalarning samaradorlik qo’rsatkichlari va ularning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili Ko’rsatkichlar Mahsulot hajmi, kor- xona ulgurji bahosida, ming so’m Sanoat ishlab chiqarish fondlari o’rtacha yillik qiymati Fond qayti mi Fon d sig’i mi 1 2 3 4 5 O’tgan yil 2113430 166100 12,72 4 0,07 9 SHartli, hisobot yili 2357682 173596 13,58 1 0,07 4 Hisobot yili 2553967 180222 14,17 1 0,07 1