ATMOSFERA BOSIMI
Atmosfera bosimi. Havo molekulalarining harakati va ular-ning o’z og’irligi,
ya’ni qattiq Yerga tortilishi atmosfera bosimini vujudga keltiradi. Havo tinch
turganda bosimning maydon birli-giga bo’lgan kattaligi shu maydon ustidagi havo
ustunining og’ir-ligiga teng bo’ladi. Bu havo ustunidagi havo massasining kama-
yishi bosimning kamayishiga, ko’payishi esa uning ortishiga olib keladi.
Berilgan nuqta dengiz sathidan qancha balandda (tog’larda) bo’lsa, bu nuqta
ustidagi havo ustuni shuncha kichik va, binobarin, atmosfera bosimi shuncha kam
bo’ladi. Havo qisilish xususiyatiga ega bo’lganligidan yuqoriga ko’tarilgan sari
bosim bir xilda kama-yib bormay, geometrik progressiya bo’yicha kamayadi, ya’ni
bosim pastki qatlamlarda tezroq, yuqori qatlamlarda sekinroq pasaya boradi.
Yuqoriga ko’tarilgan sari bosimning o’zgarishi barik bosqich bilan
ifodalanadi. Atmosfera bosimi yuqoriga ko’tarilganda 1 mm yoki 1 mb ra
kamayadigan yoki pastga tushganda shuncha miq-dorga ortadigan vertikal masofa (j
hisobida) barik bosqich deyiladi. Dengiz sathida bir barik bosqich 8 m/mb yoki 10,5
m/mm ga, 5 km balandlikda 15 m/mb ra, 18 km da esa kariyb 70 m/mb ga teng. Bir
xil balandlikda barik bosqichning katta-kichikligi havo haroratiga bog’liq: u iliq
havoda katta, salqin havoda kichik bo’ladi.
Havo ko’zga ko’rmmasa ham, lekin biz uni sezamiz. Havo har bir kvadrat
santimetr yuzaga 1033 gramm kuch bilan ta’sir etadi. Buni taqqoslash uchun havo
odam tanasiga qancha kuch bilan ta’sir etishini ko’raylik Odam tanasining tashqi sirt
yuzasi o’rtacha 15 000 sm2 ni tashkil etadi. Demak, havo odam tanasiga 12000 -
15000 kg yoki 12 - 15 t yuk og’irligiga teng bosim bilan ta’sir ko’rsatadi. Lekin bu
og’irlikni tanamiz sezmaydi, chunki tashqaridagi bosim gavdamiz ichidagi havo
bosimi bilan muvozanatlashadi.
Yerdagi hayot aynan ana shu bosimga moslashgan. Shuning uchun kishi
balandlikka ko’tarilgan sari faqat kislorod yetishmas-ligi uchungina emas, balki
bosimning kamayib borganligi sababli ham o’zini yomon his etadi. Bosim qancha
past bo’lsa, suv shuncha past haroratda qaynaydi. Masalan, 20 km balandlikda suv
harorat 37°C bo’lganda qaynaydi. Odamning normal tana harorati 36,6°C ekanligini
e’tiborga olsak, bu balandlikda qon bosimi ortishini kuzatish mumkin.
Shuning uchun ham fazogirlarga maxsus kiyim kiydirilib, kosmik kema ichida
harorat, namlik, bosim va shu kabi boshqa holatlarni bir xil me’yorda saqlaydigan
sharoit yaratiladi.
Xalqaro birliklar tizimi (SI) da bosim paskalda (Pa) o’lchanadi. Yaqin
vaqtgacha meteorologiyada bosim birligi sifatida millibarlar-dan (mb) foydalanilar
edi.
1 mb + 100 Pa = 1 gPa.
Hozir meteorologiyada bosim birligi etib paskal qabul qilingan. Lekin
amaliyotda bosim birligi sifatida millimetr simob ustuni (mm sim. ust.) keng
qo’llaniladi.
Bu birlikni boshqa birliklar bilan o’zaro bog’lanishini keltiramiz:
1 mm sim. ust. = 133,33 Pa = 1,3333 gPa;
1 gPa = 0,75 mm sim. ust. yoki
1 gPa = 3/4 mm sim. ust.
1 mm sim. ust. = 4/3 gPa.
Og’irlik kuchi turli kengliklarda turlicha ekanligi, havo ustunining vazni
dengiz sathidan balandlikka va haroratga bog’liq bo’lganligi sababli normal havo
bosimi deb 45° kenglikdagi dengiz sathida harorat 0°C ga teng bo’lgandagi
atmosfera bosimi qa-bul qilingan. Bunday holatda havo ustunining og’irligi 760 mm
li simob ustunining og’irligiga teng bo’ladi. Bunda o’rtacha havo bosimi dengiz
sathida 1013,3 gPa ga yaqin bo’ladi.
Yerdan yuqoriga ko’tarilgan sari havo bosimi pasayib, yerga yaqin
qatlamlarda har 10 – 11 metr balandlikda bir millimetr simob ustunining bosimiga
kamayadi. Havo bosimining bunday qonu-niyatidan foydalanib (haroratni nazarda
tutgan holda), samolyotlar, yer yuzasi va tog’larning dengiz sathiga nisbatan
balandligini o’lchash mumkin.
Toshkent shahri dengiz sathidan 470 m balandlikda joylash-gan deb olsak, u
holda havo bosimi dengiz sathiga nisbatan simob ustunining 38 – 40 mm ga
pasayadi. Ya’ni Toshkentda o’rtacha nor-mal havo bosimi 720 – 722 mm sim. ust.
ning bosimiga teng bo’ladi. Havo bosimi ob-havoning o’zgarishiga (siklon yoki
antisiklon-larning o’tishiga) bog’liq holda o’zgarib turadi.
Dengiz sathidagi o’rtacha bosim 760 mm sim.ust. yoki 1013,2 mb ga teng. Bu
miqdor standart, yoki «normal» deb qabul qilingan. Standart miqdor deb, 1000 mb
ga teng bosimni qabul qilish mumkin.
Havo
bosimini
kuzatish
muddatlari.
O’zbekiston
Respub-likasi
Boshgidrometida meteorologik stansiyalarda havo bosimini kuzatish har kuni 4
muddatda: Moskva vaqti bilan soat 0, 6, 12 va l8 larda olib boriladi.
Havo bosimining balandlik bo’yicha o’zgarishi. Kuzatish nuqtasi dengiz
sathidan qanchalik balandlikda joylashsa, havo ustunining balandligi shunchalik
kichik bo’ladi. Shuning uchun yuqoriga ko’tarilgan sari havo bosimi kamaya
boshlaydi. Baland tog’larda havo bosimi pasttekislik va tog’ oldi joylarga nisbatan
past bo’ladi. Balandlikka bog’liq holda bosimning o’zgarishi tufayli barometrni
barometrik nivelirlashda qo’llash mumkin. Bunda bo-sim miqdori bilan bir qatorda
havo harorati o’lchanadi. O’lchash natijalarini Babine formulasiga qo’yib, ikki
nuqta orasidagi balan-dlik farqi topiladi.
Izobarlar. Sinoptik xaritalarda bir xil bosim qiymatiga ega bo’lgan nuqtalarni
birlashtirilsa, teng bosimlar chizig’ini, ya’ni izo-barlarni hosil qilamiz (36-rasm).
36-rasm. Sinoptik xaritalarda izobarlar
Atmosfera bosimining O’rta Osiyo bo’ylab taqsimlanishi. O’rta Osiyodagi
mustaqil respublikalar hududlarida atmosfera bosimi bir xil taqsimlanmagan.
Yilning qish oylari, shu jumladan, yanvarda dengiz sathidagi eng yuqori havo bosimi
(1028,9 mb) Qirg’iziston Respublikasining shimolidagi Chu daryosi vodiysida
kuzatiladi.
Shu paytning o’zida past bosim (1022 - 1024 mb) Kaspiy dengizi-ning janubiy
qismida va Turkmaniston Respublikasining janubi-g’arbiy rayonlarida ko’proq
kuzatiladi. Farg’ona vodiysi ustida bir muncha yuqori atmosfera bosimi kuzatilsa,
uning geografik xususiyatlariga ko’ra pasttekislik joylari sovuq havo oqimining
yo’nalishiga to’sqinlik qiladi. Bunda bosim gradientlari past-tekisliklarda shimoli-
sharqdan janubi-g’arbga yo’nalgan bo’lsa, Turkmaniston Respublikasi janubida
sharqdan g’arbga yo’nalgan bo’ladi.
Tyan-Shan va Pomir usti markazida bosimi 1045 mb bo’lgan orografik
antisiklon mavjud bo’ladi. Bu yerda bosim gradienti pastga, pasttekisliklar tomon
yo’nalgan.
Issiqko’l va Fedchenko muzliklari ustida mahalliy depressiya kuzatiladi.
Xayrabod meteostansiyasi ma’lumotlariga ko’ra, Kopeddo-g’ning yuqori
mintaqalarida ham bosimning pasayishi kuzatiladi. Har qalay bu depressiya yuqorida
qayd etilgan Turkmaniston Respublikasining janubi-g’arbidagi past bosimning
davomi bo’lishi kerak.
O’lkamizga bahor kelisi bilan atmosfera bosmiining taqsim-lanisi keskin
o’zgaradi. Qozog’iston Respublikasi va Janubiy Ural ustida mustaqul antisiklon
bo’lganligi sababli yuqori bosim oqimi O’rta Osiyoning shimoliga suriladi. Izobarlar
1018, 1017, 1016 mb O’rta Osiyoda kenglik bo’ylab joylashib, Qozog’iston
Respublikasi ustidagi maksimal bosimning janubiy holatini aks ettiradi. Bosim
gradientlari shimoldan janubga yo’nalgan. Orol dengizi rayonida izobarlar 1017 va
1016 mb janubga qarab bukiladi. Izobar 1015 mb esa Turkmaniston
Respublikasining janubiy chegarasi va Eron bo’ylab o’tadi. Mart oyida
Amudaryoning o’rta oqimida hosil bo’lgan past bosim oqimi aprel oyida janubi-
g’arbga, Bayramali tomon tarqaladi.
Tojikiston Respublikasining janubiy-sharqiy hududlari usti-dagi depressiya
sekin-asta O’zbekiston Respublikasining janubiy rayonlari (Termiz) ni egallab oladi.
Farg’ona vodiysi ustidagi yuqori bosim sust depressiya bilan almashadi.
Tog’li joylar markazida (Qorako’l) 1022 mb dan yuqori bosimli orografik antisiklon
saqlanib qoladi.
Yoz oylarida havo bosimining taqsimlanishi qish oylariga nisbatan keskin farq
qiladi. Ularning mutlaq miqdorlari kamayadi.
Eng yuqori bosimli oqim pasttekisliklarida shimoliy-g’arbga (Ustyurt platosi)
tog’li joylarda esa, shimolga, markaziy Tyan-Shanga ko’chadi. lyul oyida Pomir
ustidagi maksimum bosim markazdagi bosim 2000 mb bo’lgan chuqur depressiyaga
alma-shadi.
Past bosimli oqim Pomirning janubiy rayonlaridan tashqari yana O’zbekiston
Respublikasining janubi-sharqiy va Tojikiston Respublikasining janubi-g’arbiy
hududlariga tarqaladi. Izobarlar 1000,1001,1002,1003 mb O’rta Osiyoning janubi-
sharqini janubi-g’arbdan, shimoli-sharqqa kesib o’tadi.
Shu bilan birgalikda markaziy Tyan-Shanda havo bosimi birmuncha yuqori
(markazda 1007 mb dan ko’p). Ikkinchi yuqori bosimli joy – Ustyurtning ustida
joylashgan. Bunday bosimning yu-qori miqdorlari O’rta Osiyoning shimoli-g’arbiy
qismida antisik-lonli sirkulatsiyani yuzaga chiqaradi. Farg’ona vodiysida past
bosimli (markazda 1003 mb dan kam) oqim kuzatiladi.
O’rta Osiyoda kuzgi davrda bosimning taqsimlanishi, birinchi navbatda Osiyo
antisiklonining yangitdan hosil bo’lishi bilan ifodalanadi.
Havo bosimini o’lchaydigan asboblar. Asbobning maqsadga muvofiqligiga
qarab atmosfera bosimini o’lchovchi asboblar xilma-xil modelda bo’lishi mumkin,
lekin ularning barchasi uch xil turga bo’linadi: simobli barometrlar (yoki
manometrlar), aneroidlar va gipsotermometrlar.
Simobli barometrlar eng aniq bo’lib, asosan, meteorologik stansiyalarda
atmosfera bosimini o’lchash uchun qo’llaniladi. Ular ichida eng ko’p ishlatiladigani
kosachali barometrdir.
Kosachali barometr - atmosfera bosimini meteorologik stan-siyalarda
o’lchaydigan asosiy asbobdir (37-rasm).
37-rasm. Simobli barometr turlari: a) kosachali; b) sifonli; d) sifonli-kosachali;
e) kosachali barometr.
Italiyalik olim Torichelli tajribasi asosida yaratilgan asbob uzunligi 80 sm va
diametri 8 mm shisha trubkadan (1) iborat bo’lib, uning ochiq tomoni barometrik
kosachaga (2) tushirilgan. Kosacha tashqi havo bilan vint (3) bilan bekitiladigan
teshikcha orqali bog’-langan. Shisha trubkaning yuqori qismi kovsharlangan, uning
ichi-da havo bo’lmaydi, shu sababli kosachadagi simob yuzasiga tashqi havo bosimi
ta’sirida trubkadagi simob ustuni ma’lum baland-likkacha ko’tariladi. Simob
ustunining og’irligi atmosfera bosimiga teng.
Shisha trubka kosachaga ulangan metaldan qilingan g’ilofga (4) o’rnatilgan,
uning yuqorigi qismida trubkadagi simob ustu-nining holatini kuzatish uchun darcha
qoldirilgan. Darchaning yon tomonida mm sim.ust. yoki mb da berilgan shkala
o’rnatilgan. Olinadigan sanoqning o’ndan bir bo’lagini topish uchun vint (5)
yordamida shkala bo’yicha harakat qiladigan, g’ilof ichida konusli uzuk o’rnatilgan.
G’ilof o’rtasidagi termometr (6) yordamida sanoq olinishidan oldin asbob harorati
o’lchanadi.
Kosachali
barometrlar
meteorologik
stansiyalarda
harorati
deyarli
o’zgarmaydigan ichki xonalarning birida devorga mahkam-langan maxsus qutichaga
joylashtiriladi.
Atmosfera bosimi barometrik kosachadagi simob ustuni sathi-dan to
trubkaning meniskigacha bo’lgan balandlikka teng. Ammo bu o’lchashlarda bosim
o’zgarib turganda kosachadagi simob sat-hining o’zgarishi e’tiborga olinmaydi,
natijada shkalaning nol da-rajasi har doim kosachadagi simob sathiga to’g’ri
kelavermaydi.
Shunday usul bilan o’lchangan bosim har qalay aniqroq bo’lishi uchun o’rnini
bosuvchi shkaladan foydalaniladi, uning har bir bo’linmasi l mb ga teng bo’lmagani
sababli, quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:
2
1
r
r
R
n
Bu yerda: R - kosachaning ichki radiusi; rx va r2 - barometrik trubkaning ichki
va tashqi radiuslari.
MDHdagi
o’rnatilgan
kosachali
barometrlarning
o’rnini
bosuvchi
shkalasining bir bo’linmasi 0,98 mb (l mb deb sanoq-lanadi) ga teng. Kosachali
barometr bo’yicha olingan sanoq oxirgi natija hisoblanmaydi. Unga quyidagi
tuzatmalar kiritilishi kerak: asbobiy, haroratga va joyning kengligi va uning dengiz
sathidan balandligiga bog’liq holda kiritilgan erkin tushish tezligi.
Tuzatilgan bosim (sanoqdan tuzatma) stansiya sathidagi havo bosimini
ko’rsatadi. Agar turli xil balandliklarda joylashgan meteo-rologik stansiyalardagi
atmosfera bosimi bo’yicha ma’lumotlarni taqqoslash kerak bo’lib qolsa, o’lchangan
bosim dengiz sathiga "keltiriladi". Dengiz sathiga keltirish – stansiya sathidagi
atmosfera bosimi miqdoriga stansiya sathidan dengiz sathigacha bo’lgan bosim
birligidagi havo ustuni og’irligrni qo’shish demakdir:
Pden.s = Pst.s+∆P.
Har turli bosim va havo harorati miqdorlari uchun P miqdorini maxsus jadval
yordamida topish mumkin.
Gipsotermometr - yoki termobarometr atmosfera bosimini o’lchaydigan
asbob bo’lib, suvning qaynash nuqtasi bilan tashqi bosim o’rtasidagi bog’lanishdan
foydalanishga asoslangan (38-rasm).
38-rasm. Gipsotermometr
O’lchash paytida simobli termometr qaynab turgan suvga solinadi va termometr
ko’rsatgan sanoq bo’yicha bosim miqdori P quyidagi imperik formula bo’yicha
hisoblanadi:
0375
,
0
100
760
t
P
Gipsotermometr tog’li joylarga uyushtirilgan ilmiy safarlarda ishlatiladigan
qulay va aniq asbobdir.
Atmosfera bosimini o’lchash uchun simobli barometrlar bilan bir qatorda
batometr-aneroidlardan foydalaniladi. Barometr – aneroid ko’proq ilmiy safarlar
sharoitlarida ishlatiladi. Undan olingan sanoq aniqlagichi simobli barometrga nisbatan
pastroq bo’lgani uchun meteorologik stansiyalarda qo’llanilmaydi. Aneroidning qabul
qismi metalli yupqa devorli quticha bo’lib, uning ichida havo siyraklashtirilgan. Havo
bosimi ko’tarilganda quticha pasayadi va aksincha, bosim pasayganda quti prujinalari
bo’shashib, quticha ko’tariladi. Bu o’zgarishlar richaglar tizimi bo’yicha strelkaga
uzatiladi. Strelka esa, doirali shkala bo’yicha harakat qiladi. Shkala bo’linmasining
qiymati 0,5 mm. Aneroid siferblatiga shkalasi har 1° da bo’lingan termometr
mahkamlangan. Aneroidning barcha mexanizmi metalli yoki plastmassali g’ilofga
solingan.
Kuzatish paytida aneroid gorizontal holatda bo’lishi kerak. Aneroid bo’yicha
kuzatish termometrdan sanoq olishdan boshla-nadi, so’ngra shishali qopqoqga bir
