ATMOSFERA HAWASIN QORǴAW 1. Qorshaǵan ortalıq pataslaniwhiniń sotsial - ekonomikalıq aqıbetleri. 2. Atmosfera pataslanıwı haqqındaǵı túsinik. 3. Atmosfera pataslaniwhiniń aqıbetleri. 4. İnsan talapları. 1 - tiykarǵı soraw : Átirap ortalıq pataslanishining sotsial - ekonomikalıq aqıbetleri. İnson iskerligi nátiyjesinde bir kárxana shıǵındıları menen atmosfera, dárya, kól pataslanıwı hám hátte Toǵaylar joǵalıp ketiwi múmkin. Bul lokal (jergilikli) ekologiyalıq mummolariga mısal bóle aladı. Paydalı qazilmalarni qazib alıw hám olardı qayta islew nátiyjesinde teńizler, suw háwizleri, qalalardıń tábiy ortalıǵı pataslanıwı, aymaqlardıń aynıwın aymaqlıq (regional) ekologiyalıq máseleler formasında qaraw múmkin. Biraq insannıń xojalıq iskerligi jáne de global xarakterge iye bolıp barıp, biosferada keshetuǵın processlerge ádewir ulken tasir kórsete baslaydı. İnsoniyat biosfera daǵı qatar processlerdiń barıwın, atap aytqanda, qatar elementler migratsiyasi hám ximiyalıq aylanshini sezilerli dárejede ózgertirip jiberdi. Házirgi waqıtta, garchan júdá aste menen bolsa -de, pútkil biosferada sapalı hám muǵdarlıq tárepten qayta qurıw júz berip atır. Keleside jaqın waqıtlarda hal etiliwi zárúr bolǵan qatar quramalı ekologiyalıq máseleleri júzege keldi. Sońǵı jıllarda alımllar atmosferanıń azan qatlamınıń juqalasıp, emirilib baratırǵanın bot - bot takidlashmoqdalar. Xolbuki azan qatlamı ultrafioletoviy nurlarınıń zıyanlı tasiridan tiri jonzotlarni qorǵaw etedi. Bul process penenásirese planetamız kutblarida tez kechmoqda. Ol erda " azan tuynigi" payda bolıwı gúzetilip atır. Ultrafioletoviy nurlar tasirida kislorod (O2) molekulaları erkin atomlarga bóleklenedi. Olar óz gezeginde kisloroddıń basqa molekulalarına birikib, ozon (O3) payda etedi. Kisloroddıń erkin atomlari azan molekulaları menen reakciyaǵa aralasıp, kisloroddıń eki molekulasın payda etedi. Sonday etip, kislorod hám azan ortasında teń salmaqlılıq ornatıladı hám taminlanadi. Biraq freon tipidagi pataslantiruvchilar azonning bólekleniw procesin tezlestiredi. Bul kislorod hám azan ortasındaǵı teń salmaqlılıqtı buzadı, yaǵniy azan kontsentratsiyası azayadı. Pútkil planeta kólemindegi qáwip - xaterdi itıbarǵa alıp, xalıq aralıq jámiyetshilik bul mashqalanı sheshiwge dáslepki qádemlerin qoydı. 1999 jılda freon islep shıǵarıwdı yarım barovar kemeytiw boyınsha xalıq aralıq shartnamaǵa qol qoyıldı. " Parnik effekt" - atmosferada temperaturanıń artpaqtası bolıp tabıladı. Jańa malumotlar boyınsha, XX ásirdiń 80 jıllarında XIX ásirdiń aqırındagiga qaraǵanda arqa yarım sharda temperatura 0, 5 - 0, 6 oS penenga kóterilgen. Boljaw boyınsha XXI ásir baslarında planeta daǵı ortasha temperatura taǵı 1, 2 oS penenga eliriwi múmkin. Ilimpazlar temperaturanıń bul tárzde eliriwin birinshi náwbette atmosferada karbonat angidrid gazı hám aerozol (freon) lar muǵdarınıń artıwına baylanıstırıp túsintirediler. Bunda Erning ıssılıq nurlanıwın hawa kúshli utadı. Bunı parnikdagi jaǵdayǵa uqsatıw múmkin. Ayqınki, bunday " parnik effekti" dıń yaralishida TETs penenhám AESdan ajraluvchi ıssılıq da malum rol oynaydı. İqlimning jılıwı mızlıqlardıń intensiv eriwi hám dúnya okeanı júzesiniń eliriwine alıp keliwi múmkin. Bunıń áqibetinde júzege keletuǵın ózgerislerdi aldınan boljaw qıyın. Áyne mashqalanı karbonat angidrid gazı hám basqa pataslantiruvchilarning atmosferaǵa tarqalıwın kemeytirip hám tábiyaat daǵı uglerod aylanıwında teń salmaqlılıqtı taminlab sheshiw múmkin. Toǵaylardıń jalpı tárzde joǵalıp ketiwi - házirgi zaman degi global ekologiyalıq máselelerden biri bolıp tabıladı. Toǵaylar tábiy ekosistemalarning normal " islewi" de zárúrli rol oynaydı. Olar antropogen tiykarda kelip shıqqan atmosfera daǵı pataslıqlardı utadı, topıraqtı erroziyadan saqlaydı, sırtqı suwning normal aǵısların tártipke saladı, topıraq suwi dárejesi tómenlewine, dáryalar, kanallar hám suw háwizleriniń qurib etiwine tosqınlıq etedi. Altıngugurt eki oksidi hám azot oksidi júzege keltiretuǵın kislota jawınları ekosistemalarga, ásirese Toǵaylarǵa úlken zálel keltiredi. Kislota jawınnan úlken japıraqlı tereklerden kóre iyne barglilari kóbirek zálel kóriwi anıqlanǵan. Kislota jawını átirap - ortalıqqa basqa zıyanlı tasirlar da kórsetedi. İshlab shıǵarıw shıǵındıları saldamlı ekologiyalıq mashqalaǵa aylandı. Házirgi waqıtta átirap - ortalıqtı pataslantıratuǵın sanaat hám awıl xojalıǵı kárxanaları shıǵındıları midoqorini kemeytiwge háreket etińip atır. Bul maqsette quramalı filtirlar islep shigılıp atır hám ornatılıp atır, qımbat bahalı tazalaw apparatları tındırgichlar júzege keliw etilip atır. Biraq tájiriybeler kórsetedi, olar garchan pataslanıw qáwpin pasaytirsa-de, lekin mashqalanı pútkilley sheshiwge járdem bere almaydı. Malumki, eń jetilisken tazalaw jumıslarınan keyin de, tazalanǵan aqaba suwda 10 % ga jaqın pataslantıratuǵın elementlar hám erigen mineral elementlar qaladı. Aftidan, mashqalanı chiqitsiz texnologiya islep shıǵıw jáne onı ámelge engiziw jolı menengine sheshiw múmkin. Awıl xojalıǵı óndiriste agrotexnikalıqa qaǵıydalarına hám tóginlew normalarına qatiy ámel qılıw zárúrli bolıp tabıladı. Sebebi zıyankesler hám jabayı ot menen ximiyalıq qurallar járdeminde gúresiw ekologiyalıq teń salmaqlılıqtıń aynıwına alıp keledi. Bul krizisti saplastırıw jolların izlew bir neshe jónelislerde alıp barılmaqta. Awıl xojalıǵı zıyankesleri hám keselliklerge shıdamlı ósimlik sortların ósiriw boyınsha ishlr etińip atır. Zıyanlı shıbın-shirkeylerdiń tábiy dushpanları ko'paytirilib, biologiyalıq kóbeyiw usılları boyınsha úlken izertlewler alıp barılmaqta. Tek, shıbın-shirkeylerdiń malum túrleriniń bioximiyalıq sistemasına tasir kórsetip basqa organizmlerge zálel keltirmeytuǵın joqarı, texnologiyalı pereparatlar islep shigılıp atır. Elektr stanciyalar hám elektr kárxanalarında elektr energiyası islep shıǵarıw quramalı ekologiyalıq máseleler menen baylanıslı. Energiya zárúrligi - insannıń tiykarǵı mútajliklerinen biri bolıp tabıladı. Energiya tekǵana házirgi zaman degi quramalı insan komandasınıń normal turmıslıq iskerligi ushın, bálki hár bir insannıń jasawı ushın da júdá zárúr bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta elektr energiya tiykarınan gidroelektr stanciyalar, ıssılıq hám atom elektr stanciyalarda alınadı. Gidroelektrstantsiyalar júzeki qaralganda tábiyaatqa zálel keltirmeytuǵın ekologiyalıq taza karxona esaplanadı. Adamlar úlken dáryalarda kóplegen iri gidroelektrstantsiyalar qurdi. Keleside bolsa, bul iri imaratlardıń da tábiyaat hám insanǵa úlken zálel alıp kelgeni malum bolıp qaldı. Birinshiden, dáryanıń úlken tegisliklerinde bógetler qurıw suw háwizleri astında úlken aymaqlar - paydalı erler qalıp ketiwine alıp keldi. Kóplegen adamlar óz jaylarınan kóshirildi hám jaylawlardan juda boldılar. İkkinchidan, dáryalar to'sib qóyılıp, bógetler balıqlar migratsiyasi ushın irkinish etti. Úshinshiden, háwizlerde suw toplanıp uzaq turıp qaladı hám sapası pasayadi. Suw háwizleriniń bekkemligi azayıp barıp, dárya hám dárya qasında jasawshı organizmlerge qáwip tuwdıradı, malum tasirlar kórsetedi. Tórtinshiden, jergilikli suwdiń kóbeyiwi topıraq suviga tasir etedi. Bunıń áqibetinde bolsa erlerdi suw basıwı, qıraqlar kóshiwi, hár túrlı erroziya júz bolıwı gúzetilip atır. İssiqlik elektrstantsiyalari (İES) da mámlekettiń elektr energiyaǵa bolǵan mútajliklerin qandırıwda zárúrli orın to'tadi. Kómirde malum dárejede radioaktivlik ózgesheligi bar ekenligin hámme de bilavermaydi. İESda úlken muǵdarda janar may janadı hám kóp muǵdarda radioaktiv shıǵındılar hawaǵa shıǵadı. Sonıń menen birge, organikalıq janar maylar janıwı sebepli de tábiyaatqa júdá kóp zálel keltiriledi. İESda janılg'i retinde mazut hám gazdan paydalanıladı. Ekologiyalıq kózqarastan suyıqlıq hám ásirese gaz menen isleytuǵın energetikalıq qurulmalar qattı janar maylar menen menen isleytuǵınlarına qaraǵanda tazalaw esaplanadı. İESlarni gaz menen islewge ótkeriw energetikalıq apparattıń FİK talay asıradı hám ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılaydı. Atom - energetikalıq stanciyaları ápiwayı elektr stanciyalarǵa salıstırǵanda ekologiyalıq tárepten talay taza. Biraq olar talay qáwipli bolıp tabıladı. Bunı Chernobil atom elektr stanciyasında júz bergen apat tastıyıqlaydı. Sonday etip, energetika, aftidan, insaniyat aldına hal etiliwi kerek bolǵan máseleler qóyadı. Bul mashqalalardi sheshiw boyınsha bir neshe jónelislerde jumıslar alıp barılmaqta. Ekologlar noananaviy, qayta tiklenetuǵın energiya dáreklerinen paydalanıwdıń perspektivalı ekenin takidlaydilar. Bular, bárinen burın, quyash hám samal energiyası, er bag'rining ıssılıǵı, okeanning mexanik hám ıssılıq energiyası bolıp tabıladı. Mámleketimizde quyash (ıssılıq ) energiyasınan paydalanıw boyınsha úlken jumıslar etińip atır. Radioaktiv pataslanıw basqa pataslanishlardan talay parıq etedi. Radioktiv nuklidlar - bul nobarqaror ximiyalıq elementlernig yadrosı bolıp tabıladı. Olar ózlerinen zaryadlı záleller shıǵaradı hám qısqa tolqınlı elektromagnit nurlanıwlar tarqatadı. Áyne tap áne sol bólekler hám nurlanıwlar insan organizmde túrli kesellikler, atap aytqanda, nurlanıw keselligi keltirip shıǵarıwı múmkin. Biosferada balshıq jerde radioaktivliktiń tábiy dárekleri bar. İnson hám taǵı basqa tiri organizmler sıyaqlı bárháma tábiy nurlanıwlarǵa dús boladı. Sırtqı nurlanıw kosmostan tarqalǵan nurlar hám átirap - ortalıqta ámeldegi bolǵan radioaktiv nuklidlar esabına júz boladı. İchki nurlanıwdı hawa, suw hám azıq elementları arqalı insan organizmine kirip qalǵan radioaktiv elementler keltirip shıǵaradı. Eń abırjısı biosferanıń anropogen radioaktiv, yaǵniy insan iskerligi nátiyjesinde pataslanıwı bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta radioaktiv elementlerden túrli tarawlarda keń paydalanıladı. Olardıń saqlawda hám tasıw daǵı itıbarsızliklar sebepli saldamlı radioaktiv pataslanishlar júz beredi. Chernobil atom stanciyasındaǵı jarılıw sebepli yadro janar maysınıń tek 5 % átirap - ortalıqqa tarqalǵan edi. Bul kóplegen adamlardıń nurlanıwına sebep boldı. Úlken aymaq radiatsiya menen sol dárejede pataslanadiki, ol orınlarda jasaw salamatlıq ushın qáwipli bolıp qaldı. Radiatsiya apat jayınnan júzlegen hám mińlaǵan kilometr uzaqlıqqa tarqaldı. Házirgi waqıtta áskeriy sanaat hám atom elektr stanciyaları shıǵındıların toplaw hám saqlaw keskin mashqala bolıp barıp atır. Hár jılı olar barǵan sayın átirap - ortalıq ushın úlken qáwip - xater tuwdırıp atır. Sonday etip, yadro energiyasılıqtan paydalanıw insaniyat aldına jańa saldamlı máseleler qoydı. 3 - tiykarǵı soraw : Tábiyiy soraw tuwıladı, hawanıń pataslanıwı jaqında payda boldıma yamasa biz bul mashqalaǵa endi itıbar berdikmi? Álbette, hawa pataslanishining fotokimyoviy tútin formasındaǵı kórinisi jańa xodisalardan bolıp tabıladı, biraq, onı tútin menen pataslanıwı bolsa áyyemginen bar bolıp tabıladı. Atmosfera haqqındaǵı birinshi ilimiy manaba bolıp, Arastuning dóretpeleri esaplanadı. Arastu óziniń dóretpelerinde, er shar formasındalıǵı jáne onı hawa kobig'i qorshap turıwı haqqında pikirler bildirgen. Atmosfera sózi grekshe sóz bolıp, atmos penen- puw, sfera - shar manosini ańlatadı. 14 - asirde Angliya parlamentiniń jıynalısında Kirol Eduard qalalar daǵı hawa pataslanıwın aldın alıw maqsetinde kómir yoqilishni qadaǵan etgen eken. “Hámmeńizge malum bolsınki, kómir yoqganlikda kim ayblansa, onıń bası denesinen judo bo'lar!” degen Kirol Eduard. 1661 jılda angiyalik alım Evelin óziniń shıǵarmasında hawa pataslanishining mashqalasın tarqatıp alıw maqsetinde bir neshe usınıs kirgizgen edi. Evelin hawanı pataslantıratuǵın zavod hám fabrikalar qaladan sırtda jaylasıwı hám qala átirapına terekler egiwdi usınıs etken edi. Sonda onıń usınısları biykarlaw etilgen edi, biraq xozirda olar mashqalaninig bir sheshimi retinde paydalanıp kelinip atır. Joqarıda keltirilgen faktlardan ko'rnib turıptı, olda, hawanıń pataslanıwı áyyemginde de xozirda da ámeldegi bolǵan insaniyattıń aktual máselelerinen bolıp tabıladı. Er kurrasini qorshap alǵan hawa oramı - atmosfera dep atalıb, erning landshaftı turmısında júdá zárúrli wazıypanı atqaradı. Atmosfera. Atmosfera erning qorǵaw qatlamı bolıp, tiri organizmlerdi túrli ultrafioletoviy nurlardan, samodan túsetuǵın meteortlarning bólekshelerinen saqlaydı. Eger atmosfera bolmaǵanda - er maydanı keshte - 100 °C sovib, kúndiz 100 °C ısıp ketken bolar edi. Tek atmosfera sebepli erda turmıs bar. Atmosfera tábiyaattıń eń zárúrli elementlerinen biri bolıp, tiri organizmlerdiń yavdashi ushın oǵırı zárúr bolıp tabıladı. Sebebi, organizm, atap aytqanda insan suwsız, awqatsız bir neshe kún jasawı múmkin, lekin Ol hawasız tek 5 minut jasaydı, tek. Sonday eken, erda turmıstıń, ásirese insan jasawı taza hawaǵa baylanıslı eken. Atmosfera pataslanıwı haqqındaǵı túsinik. Atmosferanıń pataslanıwı ózi ne? Injinerlerdiń Birlesken Xayati tómendegishe tarif beredi: atmosferanıń pataslanıwı dep, atmosferada insanǵa, ósimliklerge, haywanlarǵa, turmıs hám múlk arqayınlıǵına zálel etkaza alatuǵın bir yamasa bir neshe pataslantiruvchilarning bar ekenligine aytıladı. İfloslantiruvchilarga atmosferanıń ishki kobig'ida jaylasqan tútin, puw, janıp bolǵan kog'oz, shań, qurım, taslandıq, uglerod puwi, gazlar, rayon, xosh iyislilikler, arnawlı elementlar, radioaktiv materiallar, ximikatlar yamasa basqa elementlar kiredi. İfloslanish dárejesin anıqlawda “taza” hám “pataslangan” hawa quramın salıstırıwlaw usılınan paydalanıladı. Hawanı pataslantiruvchilar tómendegiler bolıp tabıladı: 1. Salmaqli bóleksheler, olarǵa : iri shań - diametri diametri 100 mkm den úlken bolǵan, mayda shań - diametri 100 mkm den kishi bolǵan, tútin - diametri 0. 001 - 1 mkm bolǵan, rayon - diametri 0. 001 - 10 mkm bolǵan bóleksheler kiredi. 2. Altınugurt birikpeleri. 3. Organikalıq birikpeler. 4. Azotli birikpeler. 5. Uglerodlı birikpeler. 6. Galogenler birikpeleri. 7. Radioaktiv birikpeler. Atmosfera hawası insandı qorshap turıwshı ortalıqtıń zárúrli komponentlerinen hám tábiyaattıń zárúrli resurslarınan esaplanadı. Temperaturanıń ózgeriwine qaray atmosfera bir neshe kobig' (sfera) lardan ibarat esaplanadi. Erga birikib turıwshı bólegi troposfera dep ataladı. Troposferada atmosferanıń 75 % suw bug'i hám mayda suw bóleksheleri qarıwmalarininng tiykarǵı bólegi jaylasqan bolıp tabıladı. Troposferaning joqarıǵı shegarası tropopauza dep ataladı. Tropopauzada temperaturanıń tómenlewi toqtaydı. Troposfera erdan ortasha 11 km biyiklikte jaylasqan bolıp tabıladı. Odan 50 km biyiklikge shekem stratosfera jaylasqan. Kiyim-kenshek hawa aǵısları, kambulutlik hám temperaturanıń 25 km ge shekem ózgermeytuǵınlıǵı stratosferaga tán ózgeshelik bolıp tabıladı. Odan joqarıda temperatura kóterilip barıp stratopauza dárejesine kelip nolǵa shekem túsedi. Stratopauzadan keyin mezosfera keledi. Ol jaǵdayda temperatura tómenlep barıp joqarıǵı shegarası (mezopauza) ga etkende minus penen85 - 90 ǵa shekem túsedi. Odan keyin (90 km den 450 km ge shekem ) termosfera jaylasqan. Termosferada meteoritlarning tiykarǵı bólegi janıp ketedi hám quyashdan kiyatırǵan kosmik nurlanıw jutıladı. Atmosferanıń ionlasqan bólegi ionosfera 50 - 60 km biyiklikten baslap atmosferanıń joqarıǵı shegarasıǵa shekem baradı. Atmosferanıń eń joqarı bólegi ekzosfera bolıp tabıladı. Atmosfera tekǵanaǵana Erning ıssılıq rejimin basqaradi, bálki Er júzindegi ıssılıqtı bólistiriliwine járdem beredi. Erdagi dawıs penentarkaluvchi ortalıq bolıp atmosfera esaplanadı. Áyyemginde talay waqıtqa shekem hawanıń salmaǵı joq dep kelingen, biraq XvII asrga kelip 1 kub metr qurǵaqlay hawa, eger temperatura 0 0 S penenbolıp, teńiz júzesi esesinde ulchansa, 1293 g ga teńligi anıqlandi. Er júzesiniń hár bir kv. santımetriga 1033 g hawa tuwrı keledi. Atmosfera erning gaz qabıǵı esaplanıp, onıń salmaǵı 515 x 1015 t ga teń bolıp tabıladı. Tek ǵana XvIII asrga kelip francuziz alımı Lavuaze atmosfera hár túrlı gazlardıń mexanik qospasınan ibarat ekenligin anıqladi. Kislorod. Ortasha esaplanǵanda, kisloroddıń atmosfera kólemindegi úlesi 20, 95 % ni quraydı. Jasıl ósimliklerdiń fotosintez yaǵniy iyis penengazın yutib, kislorodtı ajıratıp shıǵarıwı esabına, kislorod atmosferanıń turaqlı ajıralmaytuǵın bólegi bolıp kelip atır. Kisloroddıń 80 % yaǵniy tiykarǵı bólegin teńiz fitoplanktonlari ajıratıp shıǵaradı, qalǵan bólegi qurǵaqlıqtaǵı ósimliklerge túri keledi. Hár jılı fotosintez esabına 60 - 240 mlrd. t.ge shekem erkin kislorod ajralıp shıǵadı. Azot. Azot massası jixatidan atmosferanıń tiykarǵı (78, 09 %) bólegi esaplanadı. Fotosntezning juwmaqlawshı ónimlerinen bolǵan erkin kislorod, ammiak menen tez reakciyaǵa kirisiwi nátiyjesinde molekulyar haldaǵı azot payda boladı : SO2+2 N2 O fotosintez NSOON+N2 O+O2 4 NH3+3 O2--------2 N2+6 H2 O Ápiwayı sharayatta kislorod hám de azot bir- biri menen reakciyaǵa kirispeydi, usınıń nátiyjesinde, olardıń hawa quramındaǵı úlesi ózgermay turadı. Atmosfera daǵı azot ósimlik hám de haywanlardıń azıǵı bolǵan, birikkan azotning dáregi retinde úlken biologiyalıq áhmiyetke iye esaplanadı. Onıń fiziologikalıq áhmiyeti bolsa, atmosfera basımınıń turmıslıq processlerinde qatnasıwında bolıp tabıladı. İs penengazı. Atmosfera daǵı CO2 dıń úlesi 0, 03 % yamasa 2. 3 x1012 tonnanı quraydı. vulkon gazları, yonar bulaqlar, insanlar, haywanlar hám ósimliklerdiń dem shıǵarıwı, janılg'i hám janar maylardı insan tamonidan yoqilishi iyis penengazınıń tiykarǵı dáregi bolıp esaplanadı. Hár jılı fotosintez nátiyjesinde 170 mlrd. t.ga jaqın iyis penengazı atmosferadan ósimlikler tamonidan jutıladı. vodorod hám inert gazlar. Atmosfera daǵı vodoroddıń atomlar sanı boyınsha úlesi 0. 0001 % ni quraydı. Odan tısqarı atmosfera daǵı radioaktiv prachalanish processinde qatnasuvshı geliy, neon, argon, kripton, ksenon sıyaqlı inert gazlar da júdá az muǵdarda bar bolıp tabıladı. Atmosfera ızǵarlıǵı. Atmosferada keshetuǵın hámme processler, erning quyashdan alıwshı energiyası esabına ámelge asadı. Hár jılı er maydanınan milliard tonnalap suw naǵız ózi energiya esabına bug'lanib ketedi. Er júzindegi ızǵarlıq bólistiriliwinde atmosferanıń roli kútá úlken bolıp tabıladı. Atmosferada suwdiń suyıq (jawın tamshıları ), gazsimon (suw bug'i) hám qattı (qar hám muz kristallari) jaǵdayları bar bolıp tabıladı. Atmosfera daǵı hawa ızǵarlıǵı tábiyaat daǵı suw aylanıwınıń eń aktiv bolǵan sheńbersi esaplanadı. Atmosfera pataslanishining aqıbetleri. Atmosferanıń pataslanıwı global jılıw yamasa muzlawǵa alıp keliwi múmkin. Ilimpazlardıń anıqlawısha, 3 - 5 mln.jıl aldın dúnya ıqlımı jıllı bolıp, mızlıqlar ámeldegi bolmaǵan. Buǵan sebep sol waqıttaǵı atmosfera quramındaǵı iyis penengazı kontsentratsiyasınıń joqarı bolǵanlıǵı, dep shama etiledi. Xozirdagi CO2 dıń atmosfera daǵı muǵdarı XXI asrga kelip eki ese asıwı kutilyapti. Bunıń nátiyjesinde global jılıw vujudga kelip, arktik mızlıqlar erip ketiwi múmkin. Eger bul shamalar tuwrı shıqsa (sebebi buǵan teris shamalar da ámeldegi), ol halda insannıń xojalıq Ámeliyatında kútá úlken ózgerisler júz bolıwı múmkin. Aqıbette, er júzindegi jawıngarchiliqlar muǵdarınıń asıwı, qalalar daǵı quyash radiatsiyası aǵımınıń azayıwı múmkin. Kosmostan alıp barılǵan gúzetisler nátiyjeleri, er maydanınıń 31 procenti bultlar menen jabılǵanlıǵın kórsetedi. Atmosferanıń 20 - 30 km aralıǵinda jaylasqan qorǵaw qabıǵı ozon (O3) qatlamınıń siyreklashuvi da aktual ekologiyalıq máselelerden biri esaplanadı. Ozon qatlamınıń áhmiyetin siz jaqsı bilesiz. Ozon qabıǵınıń bólekleniwi jaman aqıbetlerge alıp keliwi múmkin, sebebi ozonning 1 % ga azayıwına ultrafioletoviy nurlar aǵımınıń 2 % ga artıwına alıp keledi. Ultrafioletoviy nurlar aǵımınıń kóbeyiwi bolsa, xalıqta teriniń rak keselliginiń 4 % artıwına alıp keledi. Atmosfera pataslanıwı nátiyjesinde keletuǵın zálel kútá úlken bolıp tabıladı hám ol menen esaplawmaslikka ılajımız joq. Sol sebepli, qánigelerdiń háreketi bir tárepden záleldi joytıwǵa qaratılǵan bolsa, ekinshi tárepden onı aldın alıwǵa qaratılıwı kerek. Záleldi joytıw onı aldın alıwdan qımbatqa túsiwin esapqa alǵanda, kelesinde ámelge asırilatuǵın proektlerde, shıǵındısız texnologiyalardı qóllawdı ámelge asırıwımız kerek. Atmosferanıń tábiy pataslanıwında - kosmik shańlar, vulkonlarning otilishidan payda bolǵan elementlar, taw jınısları hám topıraqtıń unırawınan payda bolǵan elementlar, ósimlik hám haywanlardıń qaldıqları, Toǵay hám sahralar daǵı órtdan, teńiz suwınıń mavjlanishi menen hawaǵa chiqgan duz bóleksheleri zárúrli rol oynaydı. Suwret1. ______________________ifloslanish Suwret2.________________________ifloslanish Álemnen hár jılı 106 t shań atmosferaǵa túsedi. Kúshli vulqan otilganda átirap - ortalıqqa 75 mln. m3 shań shıǵadı. Teńiz suwı mavjlanganda hawaǵa kóplegen duz bóleksheleri ajralıp shıǵadı. Bulardan tısqarı hawaǵa unıraw sebepli samallar hám de órt nátiyjesinde shań, qum hám basqa kattiq bóleksheler, ósimlik shańları kelip ko'shiladi. Atmosfera quramındaǵı tábiy shańlar er maydanında júz bolatuǵın processler ushın úlken áhmiyetke iye. Sebebi shańlar suw puwi ushın kondensatsiya yadrosı esaplanıp, jawınlardı payda etedi, quyashdıń tuwrı radiatsiyasın yutib, er maydanı daǵı organizmlerdi artıqsha nurlanıwdan saqlaydı. Sonnan kórinip turıptı, olda, atmosfera daǵı tábiy shańlar malum dárejede bolsa, atmosfera quramınıń zárúrli elementi esaplanıp, odaǵı hádiyse hám processlerdiń barıwın tártipke salıp turadı. Lekin ayırım jaǵdaylarda vulqanlardıń otilishi, kúshli shań - shańlardıń eliriwi sebepli hawa normasınan artıq pataslanıp, apatlarǵa sebep bolıwı múmkin. Atmosferanıń suniy pataslanıwı Keyingi jıllarda óndiristiń intensiv túrde rawajlanıwı (bul hal hámme rawajlanǵan mámleketlerge tán) atmosfera hawasınıń pataslanıwın tezlatdi. Suniy pataslanıw dáreklerine - energetika, sanaat kárxanaları, transport, xojalıq shıǵındılar hám basqalar kiredi. Atmosferanıń suniy pataslanıwında avtomobil transportı birinshi orındı (40 procent); energetika sanaatı (20 procenti) ekinshi orındı ; karxona hám shólkem óndirisi úshinshi orındı (14 procent) iyeleydi. Awıl xojalıǵı óndirisi, xojalıq - kommunal xojalıǵı hám basqalar moynına bolsa atmosfera suniy pataslanishining 26 procenti tuwrı keledi. Atmosfera pataslanishining ósiwi hátte insan jasawı kem bolǵan orınlarda da derlik sezilerli eken. Mısalı : AQShning İellouston milliy baǵı - amerikada eń taza hawası menen ajralıp turatuǵın, keyingi 5 jıl ishinde bólekshelerdiń ortasha sanı 10 ret asqan. Suwret3.__________________________ifloslanish Suwret4. ________________________ifloslan Kavkaz tawları shıńlarında o'rnashib alǵan shań bóleksheleri 1930 - 1960 jıllarda 20 ret artqan. Bunı ilimpazlar sol davralarda sanaat óndiristiń artıwına baylanıstırǵan. Atmosfera pataslanishining artıwın kóplegen faktorlardıń házirgi zaman rawajlanıwına tán bolǵan, energiya hám metallurgiya sanaatı óndirisi, avtomobil hám samolyotlar sanınıń ósiwi, minglagan tonna shıǵındılarınıń yondirilishi hám taǵı basqalardıń nátiyjesinde dep qaraw kerek bolıp tabıladı. Házir er kurrasida adamlardıń xojalıq iskerligi menen baylanıslı halda atmosferaǵa hár jılı 500 mln. t. átirapında altıngugurt gazı, sulfad oksidi, azot oksidi, karbonat angidrid hám pestitsidlar shıǵarılıp atır. Bulardan tısqarı, tsement, kómir, metallurgiya hám basqa sanaat kárxanalarınan kóplegen atmosferaǵa kúl, rux, qorǵasın, mıs, shań hám basqa qattı elementlar shıǵarılıp atır. Sonıń menen birge, úlken maydanlardaǵı Toǵaylardı kesip, erlerdi xaydash sebepli topıraq erroziyası hám deflyatsiyasi kúshaydi, Toǵay - otlaqlarda órt kóbeydi, awıl xojalıǵında kóplegen pestitsidlarni isletiw áqibetinde atmosfera quramında shań, tútin, qurımlar, uwlı zatlı ximikatlar muǵdarınıń kóbeyiwine alıp keldi. Hawanı pataslaytuǵın tiykarǵı element hám birikpelerge aerozollar, kattiq bóleksheler, qurım, azot oksidleri, uglevodorod hám altıngugurt oksidleri, metal oksidleri hám basqalar kiredi. Sońǵı jıllarda atmosferanıń pataslanıwında transport qurallarınıń úlesi artıp barıp atır. Sebebi avtomashina, samolyot, teplovoz, awıl xojalıq mashinaları hám basqalar kútá úlken muǵdarda kislorodtı sarplap, atmosferaǵa (quramında 200 ge jaqın uwlı zatlı elementlar ushraytuǵın ) hár túrlı gazlardı (iyis penengazı, azot oksidi, uglevodorodlar, ko'rg'oshinning uwlı zatlı birikpeleri, shań, qurım hám basqalar ) shıǵarıp, onı pataslaydı. Házir er sharı daǵı 400 mln. den artıq avtomobil atmosferaǵa jılına 300 mln. t.ga.jaqın hár túrlı uwlı zatlı gazlar, shań, qurım hám basqa kattiq bóleksheler shıǵarıp pataslamoqda. Sonnan 200 mln. t. uglerod oksidine, 50 mln. t. uglevodorodga. 30 mln. t. azot oksidine, qalǵanı basqa gaz, shań, kurum hám qattı bólekshelerge tuwrı keledi. Avtomobiller atmosfera hawasın hár túrlı uwlı zatlı gazlar menen bılǵawınan tısqarı dúnya xalqınıń dem alıwına ketetuǵın kisloroddan 3 - 4 ret kóp kislorodtı sarplaydı. Odan tısqarı atmosferanıń pataslanıwında hám kóplegen kislorodtı sarıplanıwında samolyotlardıń roli úlken. Mısalı : Amerika - Evropa arasında uchadigan superreaktiv layner 8 saat ishinde 50 - 75 t. kislorod sarplaydı. Bul muǵdardaǵı kislorodtı 25-30 mıń ga maydan daǵı Toǵay 8 saat dawamında jetkizip beredi. Atmosferanıń pataslanıwında raketalardıń úlesi artıp barıp atır. Amerika ilimpazlarınıń malumotiga kóre «Shatl» kosmik apparatın orbitaga shıǵarǵan raketa atmosferanıń joqarı qatlamına 300 t. alyuminiy oksidin, aq, poroshoqga o'xgan modlani shıǵarǵan. Bul element bulktlar quramında muz kristallarining muǵdarın 2 ret asırǵan, aqıbette quyash nurınıń qaytıwı kóbeygen. Raketalar júdá kóp kislorodtı sarplaydı hám hátte ozon qatlamı haloqatiga da tasir etedi: AQSHning «Skayleb» stanciyasınıń orbitaga shıǵarǵan «Saturn-5» raketası ionsoferada keńligi 1800 km «deraza» «teshik» payda etip, ol 1, 5 saattan keyin tolǵan. Ilimpazlardıń esabına kóre, eger qısqa waqıt ishinde bul raketaǵa uqsas 125 raketa uchirilsa, Erning ozon qatlamın joq etip jiberiwi nátiyjesinde planetamızda organizmler qirilib ketiwi múmkin. Atmosferanıń pataslanıwında taw - kán sanaatı, xojalıq - kommunal xojalıǵı (úy - jaylar ) da qatnasadı. Bunda hár túrlı janar maylardı qosıw sebepli atmosferaǵa uwlı zatlı gazlar, tútin, qurım, kúl shıǵadı. tıǵız jasaytuǵınlıq rayonlar hám úlken qalalar atmosferasınıń pataslanıwında adamlardıń roli úlken. Sebebi bir kisi sutkada 10 m3 islengen patas hawanı dem alıw shólkemleri arqalı shıǵaradı. Tashkent shaxridan sutkada 20 mln. m3 islengen, patas hám quramında (SO2) 4 procent bolǵan hawa atmosferasına shiǵarıladı. Bulardan tısqarı kanalizaciya, avtomobil dóńgeleklerinen, asxanalardan, taslandıq trubalarınan hám taǵı basqalardan shıqqan shań, gazlar, xidlar, mayda bóleksheler de atmosferanı pataslaydı. Atmosferanıń pataslanıwında chekuvchilarning roli de kúnden - kunga asıp barıp atır. BMTning malumotiga kóre, xozir dúnyada jılına tek sigaret chekiliwi nátiyjesinde atmosferaǵa 10, 5 t. kadmiy, 14, 8 t. ko'rg'oshin, 48, 4 t. mıs, 203, 5 t. rux, 966 t. marganets penenhám basqa uwlı zatlı elementlar shiǵarıladı. Awıllıq jaylarında atmosferanıń pataslanıwında ásirese qusshılıq hám sharbashılıq kompleksleri, gósh kombinatları, awıl xojalıq mashinaları, ximiyalıq tóginler hám uwlı zatlı ximikatlar kóbirek tasir etedi. Ximiyalıq ug'itlardan hám ásirese pestitsidlardan nadurıs, normasınan artıqsha paydalanıw áqibetinde ol ekologiyalıq sistemanıń aynıwına sebep bolıp atır. Pestitsidlarning bir bólegi hawaǵa shań, mayda bóleksheler kórinisinde yamasa erip bug'ga aynalǵan halda atmosfera hawasın pataslamoqda. Usınıń sebepinen sońǵı jıllarda oǵada uwlı zatlı hám bólekleniwi qıyın bolǵan ximikatlar kem islep shıǵarılıp atır, olardıń bazilarini (DDT) islep shıǵarıw pútkilley qadaǵan etilgen. Endigidengi wazıypa - awıl xojalıq zıyankeslerine qarsı gúresde biologiyalıq hám ekologiyalıq usıllardan kóbirek paydalanıwǵa ótiw bolıp tabıladı. Atmosfera quramındaǵı gazlar ishinde planetamizning organikalıq turmısı ushın eń zárúr bolǵanı kislorol bolıp tabıladı. Sońǵı 50 jıl dawamında adamlardıń xojalıq iskerligi sebepli (transportda, sanaatda, dem alıwda, yokilg'ilarni qosıwda hám basqalarda paydalanıw nátiyjesinde) 246 milliard, t. kislorod qaytalanbaytuǵın halda sarp etiw etildi. Bul bolsa atmosfera quramındaǵı kislorod muǵdarınıń 0, 02 procentke azayıwına alıp keldi. Eger Er kurrasidagi jasıl ósimlikler jılına 550 milliard t. karbonat angidridti yutib, fotosintez arqalı 460 milliard t. kislorodtı islep bermegende edi, ol táǵdirde atmosfera daǵı kisloroddıń muǵdarı 200 jıl ishinde tugab qalǵan bo'lar edi. Qalalar qurılısı nátiyjesinde de er maydanı tegislenedi, jarlar toldırıladı, aqıbette relef, ósimlik hám tiri janzatda ózgeris penenjúz beredi. Qalalarda jaylasqan sanaat obiektlerinen, transporttan, xojalıq - kommunal xojalıǵınan, átirap - ortalıqqa júdá kóplab pataslar, uwlı zatlı gazlar, qattı. bóleksheler shiǵarıladı, aqıbette qala atmosferası, suw háwizi, topıraq oramı pataslanadı. Malumotlarga kóre qala atmosferası okeanlıq ústindegi atmosferaǵa salıstırǵanda 150 ret patas eken. Hawanıń kúshli pataslanıwı insanlar sog'ligiga, barlıq jonzotlarga unamsız tasir kórsetedi. Qalalar hám sanaat rayonlarında kisiler ortasında sozılmalı bronxit, dem qısıwı hám ókpe raki keselliklerdiń kóbeyiwi gúzetiledi. Eger hawada altıngugurt oksidi kóp toplanıp qalsa kisilerde bronxit, gastrit, ókpe kesellikleri payda boladı. Uglerod oqsidining hawada kóbeyiwi nátiyjesinde kisi organizminde gemoglobin azayadı.júrek, qan - tamır sistemaları buz'ladı, bas penenaylanadı, júrek tez urib, uyku buz'ladı. vodorod sulfid gazınıń artıp ketiwi nátiyjesinde adamdıń bası og'riydi, qayt etedi, mazasızlanadı, iyis penenbiliw qábileti zaiflashadi; ftor birikpeleri tasirida murınnan qan keledi, tımaw payda boladı. Azot oqsidlari sebepli ókpe kesellenedi, qan basımı azayadı. Atmosfera daǵı túrli uwlı zatlı gazlar ósimlik hám haywanlarǵa da zálel etkazadi. Hawaǵa shıǵıp atırǵan shań, qurım, tútin hám altıngugurt gazları, xlor, uglevodorod birikpeleri, mishyak, surma, ftor hám basqalar taǵı erga qaytıp tushgach ósimlik japıraqlarına, topıraq hám suw arqalı ósimlik túbirine ótedi. Nátiyjede ósimliklerdiń nobud bolıwı, ónimdiń azayıwı, fotosintezning ózgeriwi gúzetiledi, ósimliklerdiń hawanı O2 menen taminlash qábileti pasayadi. Bul bolsa óz gezeginde insan salamatlıǵına úlken zálel keltiredi. Hawanıń kúshli pataslanıwı bazi úy haywanlarınıń nobud bolıwına alıp keledi. Tursunzoda alyuminiy zavodınıń uwlı zatlı gazları tasirida onıń átirapındaǵı rayonlarda buyımlar uwlı zatlanıp, qaramallardıń tisi to'qilib ketmekte. Hawanıń uwlı zatlı shań hám gazlar menen pataslanıwı pal hárreleriniń kóplegen qirilib ketiwinen tısqarı, asalini sapasına da tasir etedi. Atmosfera havosidagi ifloslantiruvchi elementlardıń insan organizmine tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan zıyanlı tasir kórsetpeyligan muǵdarı ruxsat etilgen muǵdar (REM) dep júritiledi. Bunda zıyanlı birikpelerdiń adamdıń mexnat iskerligine hám keyipine ziyan etkazmasligi názerde tutıladı. Hawa pataslanishining úzliksiz REMdan joqarı bolıwı xalıq keselleniw dárejesiniń keskin artıwına alıp keledi. Xalıq jasaw jaylarında hawanıń pataslanganlik dárejesi hám tasiri REM kórsetkishleri boyınsha belgilenedi. Túrli modadlarning tasir dárejesine qaray xilma - qıylı REM kórsetkishleri belgilengen. Mısalı : İs penengazı - 0, 01 mg/m3; altıngugurt gazı - 0, 05 mg/m3; xlor - 0, 03 mg/m3; fenol - 0, 01 mg/m3; formaldegid - 0, 003 mg/m3 hám taǵı basqa. REM kórsetkishleri túrli mámleketlerde parıqlanishi múmkin. Házirgi kunge shekem atmosfera hawası daǵı 600 dane ximiyalıq elementtıń REMlari islep shıǵılǵan, sonıń menen birge 38 elementlardıń birlesip tasir etiwi úyrenilgen bolıp, olar ushın normalar belgilengen. İnson talapları. İnsonning taza hawa daǵı bolǵan talapları nelerden ibarat? İnson denesiniń kislorodqa bolǵan bir kúnlik talabı 25 kg ga teń bolıp tabıladı. Sol sannı endi dúnyanıń 6 mil-liardlik xalqına ko'paytirsak, hár kúni insaniyatqa 300 mln. t hawa kerekligi anıqlanadı. Jasaw tárizimizni joqarı dárejege alıp shıǵıw yaǵniy, mısalı, hár bir shańaraqta bir yamasa eki avtomobil bolıwı yulida biz tábiyaatqa da úlken zálel etkazyapmiz. İnsonga bir kúnde ortasha 1. 5 kg egulik kerek. Sonday eken, insan hár kúni egulik retinde hawanı 10 - 15 ese kóbirek tutınıw eter eken. Sol sebepli, biz hawa daǵı pataslantiruvchilar muǵdarı azıq - awqatlarda ruxsat etiletuǵın normaǵa teń yamasa odan kishi bolıwın talap etemiz. Biz balıq hám teńiz shayanımonlardagi sınaptıń muǵdarı 50 ppm (yamasa 0. 5 ppm) bolıwına ruxsat beremiz, biraq, hawanıń pataslıǵın esapqa almaymız. Keling, qumirni janıwın kórip shıǵayıq, C+O2=CO2 Quwatı 500 - 750 megavatt bolǵan zavod bir kúnde 21 mıń t. kómir yoqadi. Kisloroddıń kútá úlken muǵdarı bunda nobud boladı hám nátiyjede azotni azot oksidine aylanıwına qolay sharayat jaratıladı. YOki Los penen- Anjelesdagi 4 x106 bolǵan avtomobillerdi alaylıq. Bir funt yokilg'ini tolıq janıwı ushın 15 funt hawa kerek boladı. AQSh dagi avtomobiller hár kúni ortasha 12 funt gaz isletedi. Sonday eken, hár bir avtomobil bir kúnde 180 funt hawa talap eter eken. Tórt million avtomobiller ushın bul san 720. 000. 000 funtni quraydı. Erning suniy yuldoshlari, raketalar hám kosmonavtlarning malumotiga qaraǵanda, atmosferanıń 100 km ge shekem bálent bóleginde de onıń quramı joqarıda belgilengen gazlardan ibarat esaplanadi. 1000 - 1200 km biyiklikte atmosfera tiykarınan kislorod hám azotdan; odan joqarıda - 2500 km ge shekem bolǵan bóleginde geliy gazı ; 2500 km den joqarıda bolsa eń kiyim-kenshek gaz - vodoroddan ibarat. Kislotalı jawınlar keyingi 10 - 15 jıl ishinde ayırım mámleketlerde xaqiqiy ekologiyalıq páleketke aylanıp qaldı. Hár qanday qazilma janar may yondirilganda shıǵındı gazlar quramında altıngugurt hám azot qos oksidleri boladı. Atmosferaǵa millionlap tonna shıǵarılıp atırǵan bul birikpeler jawındı kislotaǵa aylantıradı. Sońǵı jıllarda AQSH, Kanada, Germaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Rossiya hám basqa rawajlanǵan mámleketlerde kislotalı jawınlar tasirida úlken maydan daǵı Toǵaylar quriy basladı. Bunday jawın hasıldarlıqtı pasaytiradi, ımaratlar, tariyxıy esteliklerdi emiradi, insan sog'ligiga zálel etkazadi. Kislotalı jawınlardıń uzaq aralıqqa kóshiwi nátiyjesinde túrli mámleketlikler ortasında kelispewshilikler júzege kelip atır. Ayırım aymaqlarda hawanıń háreketsiz turıp qalıwı áqibetinde gúzetiletuǵın uwlı zatlı rayon - smog insanlar sog'ligiga oǵada unamsız tasir kórsetedi. 1952 jılı 5-9 dekabrde Londonda júz bergen smog áqibetinde 4000 den artıq kisi nobud bolǵan. Keyingi jıllarda dúnyanıń túrli iri qalalarında London tipidagi, Los penen- Anjeles penentipidagi smoglar belgilengen fotoximik smog - degende sanaat hám transport shıǵındı gazlarınıń quyash nurları tasirida reakciyaǵa aralasıp qáwipli birikpelerdi payda etiw túsiniledi. Mısalı ; formaldegid. Er júzinde atmosfera hawasınıń pataslanıwın kemeytiw ushın tezlik menen zárúr sharalar kóriliwi kerek, keri jaǵdayda Amerika alımı, meteorolog Luis penenBatton (1967) aytqanı sıyaqlı : «İkkalasidan birewi boladı, adamlar soǵan erisediki, hawa kem pataslanadı, yamasa hawanıń pataslanıwı soǵan alıp kelediki, Er júzinde adamlar kem qaladı». İnsonlar sog'ligining jamanlashuvi, ımaratlar, tariyxıy estelikleriniń emirilshi, ósimlik hám haywanlardıń nobud bolıwı hám basqa hádiyseler úlken ekonomikalıq zálel etkazadi. Tek ǵana AQSh de hawanıń pataslanıwı insan sog'ligiga etkazilgan ziyoini esapqa almaǵanında, jılına 30 milliard dollardan artıq materiallıq zálel etkazadi. Atmosfera hawası pataslanishining aldın alıw hám kemeytiwdiń túrli jolları bar bolıp tabıladı. Kárxanalarda tazalaw apparatları ornatıladı, zıyanlı kárxanalar qala shetsine shiǵarıladı. İshlab shıǵarıw texnologiyasın ózgertiw, ásirese mashqalanı sheshiwdiń eń perspektivalı jolı esaplanadı. Atmosfera hawasınıń pataslanıwında avtotransportnik úlesi asıp barıp atır. Tashkent qalasında hawa pataslanishining 70 % ten artıqı avtotransport úlesine tuwrı keledi. Transport háreketin tártipke salıw, metro, elektr transportın rawajlandırıw, yoqilki sapasın jaqsılaw hám basqa ilajlar iri qalalar hawasınıń pataslanıwın kemeytiwde zárúrli áhmiyetke iye. Ózbekistan Respublikasında atmosfera hawasınıń pataslanıwı eń tiykarǵı ekologiyalıq máselelerden biri esaplanadı. Qalalardıń tiykarınan taw aldı hám taw aralıq oyıqlarında jaylasqanlıǵı, ıqlımdıń ıssı hám qurǵaqlaylıǵı Ózbekstanda atmosfera hawası pataslanishining salıstırǵanda joqarı bolıwına alıp kelgen. Hawa ásirese xalıq, sanaat hám transport joqarı dárejede tóplanǵan Tashkent hám Ferǵanada kúshli pataslanǵan. Metallurgiya, ximiya hám mashinasozlik orayları bolǵan Almalıq, Tashkent, Ferǵana, Bekobod, Andijan, Chirchiq, Navaiy qalalarında hawanıń pataslanıw dárejesi talay joqarı. Bir qatar zıyanlı birikpeler boyınsha kórsetkishleri REMdan joqarı bolǵan bul qalalardıń bazilarida fotoximik smog qáwipi bar. 2jılı atmosferaǵa háreketlenetuǵın hám turaqlı dereklerden 4 mln. tonnadan artıq zıyanlı birikpeler shıǵarılǵan bolsa, bul kórsetkish 1995 jılda 2 mln. tonnaǵa shekem azayǵan. Mámleketimiz tap Rossiya, Kozog'iston, Tadjikistan hám basqa ko'shni mámleketlerden keletuǵın zıyanlı birikpeler menen de pataslanadı. Aral teńiziniń qurigan tubidan kóterileip atırǵan shań hám duzlar da kútá úlken maydanda hawanıń pataslanıwına sebep bolıp atır. Bizde hawa pataslanıwın baqlaw hám baqlaw - monıtorıń jaqsı yulga qoyılǵan. Kárxanalar ushın hawanı belgilengen muǵdardan artıqsha pataslangani qallarında tólew hám járiymalar belgilengen. Ózbekstanda «Atmosfera hawasın qorǵaw tuwrısında» arnawlı nızam qabıl etilgen. Bul nızam 1996 jıl 27 dekabrde qabıl etilgen. Bul nızamda atmosfera hawasınıń tábiy quramın saqlaw, onı zıyanlı moldalar menen pataslanishining aldın alıw, mámleket shólkemleri, kárxanalar hám fukarolarning hawanı qorǵaw daǵı xuquqiy wazıypaların tártipke salıw hám basqalar belgilengen. №10 JER RESURSLARINI QORǴAW. 1. Topraqlardı qorǵaw. Onıń tábiyaatdaǵı hám insannıń ómirindegi roli. 2. Topıraqtıń pataslanıwı hám onı qorǵaw. 3. Topıraqtı shorlanıwı. Temaǵa tiyisli tayansh túsinik hám sóz dizbegiler: Gumus, erroziya, shorlanıw, shóllanish, fotosintez, bakteriya,... Oqıtıwshınıń maqseti: Studentlerge topıraqtıń biosfera, jámiyet turmısındaǵı áhmiyetin túsindiriw. Erroziya, shorlanıw processleriniń aldın alıw, Topraqlardı pataslanishdan saqlaw, shóllanish procesiniń aldın alıw sıyaqlılar haqqında túsinik beriw. O’zbekistanda jer resurslarınan paydalaniwdın’ mashqalaları. O’zbekistan Respublikası jer fondı 44,9 mln ga dı iyeleydi. Jer fondı to’mendegi tiplerge ajıratıladı: 1. Awıl xojalıg’ına mo’lsherlengen jerler; 2. Jasawshılar punktlerinin’ jerleri; 3. Sanaat, transport, baylanis, qorg’anıw h’a’m basqa ma’qsetlerge mo’lsherlengen jerler; 4. Tabiyattı qorg’aw, salamatlastırıw, rekreatsiya ma’qsetlerine mo’lsherlengen jerler; 5. Tarixiy-ma’deniy a’h’miyetke iye jerler; 6. Tog’ay fondi jerleri; 7. Suw fondı jerleri; 8. Qosımsha jerler. Awıl xojalıg’ında paydalanılatug’ın jer fondı u’sh tipke bo’linedi: suwg’arılatug’ın jerler, lalmikar jerler, tabiyiy jaylawlar. Tabiiy jaylawlar 50,1%, suwg’arılatug’ın jerler 9,7%, lalmikar jerler 1,7%, tog’aylar 3,2%, basqa paydalanalmaytug’ın jerler 35,3 % ti quraydi. Suwg’arılatug’ın jerler 4,3mln ga dı quraydi h’a’m awıl xojalıq o’nimlerinin’ 93% ten artıg’ın beredi (48-su’wret). O’zbekstandag’ı suwg’arılatug’ın jerlerdin’ 50% ten artıg’ı shorlang’an. A’sirese Qaraqalpaqstan Respublikası, Buxara h’a’m Sırda’rya wa’layati topıraqlari ku’shli shorlang’an. Topıraqlarda shirindi mug’darı 30-50% ge shekem kemeygen. 2 mln gektardan artıq jerler eroziyag’a ushırag’an. Samal eroziyası u’lken maydandı iyelegen. Suw eroziyası tiykarınan taw aldı, tawlı jerlerde ku’zetiledi h’a’m jaylawlardan nadurıs paydalanıw, tik janbawırlardı naduris aydaw h’a’m o’simlik qaplamının’ kemeyiwi na’tiyjesinde a’melge asadi. Bunday jerler Ferg’ana, Surxanda’rya, Qashqada’rya wa’layatlarında ken’ tarqalg’an. O’zbekstanda topıraqlardin’ mineral o’git h’a’m za’h’a’rli ximiyaliq zatlar menen pataslanıw da’rejesi h’a’r dayım joqarı bolg’an. Bunday awh’aldın’ tiykarg’ı sebebi uzaq waqıt dawamında joqarı o’nim alıw h’a’m parazitlerge qarsı gu’res ma’qsetlerinde ximiyalıq zatlardın’ h’a’dden tıs artıqsha isletilgenliginen. Aqırg’ı jıllarda paxta maydanlarının’ kemeyiwı, almasıp egiwdin’ ken’irek ko’rsetip beriliwi, mineral to’ginler, pestitsid h’a’m gerbitsidler isletiliwinin’ normallasıwı h’a’m basqa tadbirler topıraqlar jag’dayın jaqsılanıwına alıp kelmekte. Qalalar h’a’m sanaat protsesslerinde topıraqlardın’ awır metallar h’a’m basqa za’h’a’rli birikpeler, sonday-aq qorg’asın, mis, kadmiy menen ku’shli pataslanıwı bayqaladı. A’sirese Almalıq, Nawayı, Tashkent qalası h’a’m a’tirapi topıraqları ku’shli pataslang’an. Jer quramındag’ı o’zgerislerdi o’z waqtında anıqlaw, jerlerge bah’a beriw, keri h’a’reketlerdin’ aldın alıw h’a’m aqıbetlerin tamamlaw ushın jer fondinın’ h’alatın baqlap turiw sisteması jer monitoringi keriledi. O’zbekstan ju’da’ bay jer resurslarına iye. Biraq usı ku’nge shekem olardan o’nimli paydalanıw jaqsı jolg’a qoyılmag’an. Respublikada 160 mın’ gektardan artıq jerler texnogen buzılg’an. Jer h’a’m jer resurslarınan paydalanıwdı ta’rtipke salıw ma’qsetinde O’zbekistan Respublikasında 1998-jılı “Jer kodeksi” qabıl qılıng’an. Topraqlardı qorǵaw. Topıraq - tariyxıy quram tapqan quramalı, ǵárezsiz tábiy dene bolıp, ol tábiy landshaftlardıń hasası esaplanadı. Biosfera daǵı atqaratuǵın iskerligine qaray, topıraqtı organikalıq turmıs shınjırınıń eń zárúrli sheńbersi dep yuritsa boladı. Biosferada topıraqtıń eń zárúrli roli sonda, barlıq organizmlerdiń qaldıqları topıraqta bóleklenedi hám taǵı mineral birikpelerge aylanadı. Topıraq qatlamisiz er júzinde turmıstı oyda sawlelendiriw de etip bolmaydı. Topıraq pataslanıwın aldın alıw hám topıraqtı qorǵaw házirgi kúnde tekǵana Respublikamızda bálki dúnyada eń aktual máselelerden birine aylanıp qaldı. Topıraqtıń pataslanıwın tekǵana insan bálki pútkil haywanot, ósimlik dúnyasına hám ulıwma átirap -ortalıqqa unamsız tasirini tariflash júdá qıyın. Topıraq pataslanıwı áqibetinde ókpe raki allergiya, bronxit, pnevmoniya, tuberkulyoz, gúzek kesellikleri, salmaqli ishek kesellikleri hám basqa bir qatar salmaqli kesellikler kelip shıǵadı. Ásirese islep shıǵarıw kárxanalarınıń jumıs penenprocessinde salmaqli metall shańları hám sonıń menen birge qattı hám suyıq shıǵındılar menen átirap -ortalıqtı pataslanıwı, awıl xojalıǵında topıraqǵa pestitsidlarni qóllaw saldamlı zálel etkazadi. Sol menen birge awıl xojalıǵı eginlerin hár túrlı ximiyalıq elementlar menen qayta islew erga óz unamsız tasirini ótkeredi. Topraqlardıń tábiyaat hám jámiyettegi roli. Topıraq organizmler ushın turmıs ortalıǵı, azıq dáregi esaplanadı. Elementlardıń kishi biologiyalıq hám úlken geologik aylanba háreketinde zárúrli rol oynaydı. Topıraq qattı, suyıq hám gazsimon komponentlerden ibarat bolıp, ıqlım, taw jınısları, ósimlikler hám haywanlar, mikroorganizmlarning óz-ara quramalı tasiri nátiyjesinde payda boladı. Dexqonchiliqning júzege keliwi menen topıraqtıń kisiler turmısındaǵı áhmiyeti keskin asıp barǵan. İnson ózi ushın zárúr bolǵan barlıq azıq ónimleri hám kóplegen basqa qurallardı tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan topıraqtan aladı. Er júziniń házirgi ámeldegi topıraq qatlamı jámiyet rawajlanıwı nátiyjesinde kúshli ózgergen. İnsoniyat tariyxı dawamında 2 milliard gektar den artıq ónimli topıraqlı erler jaramsız halǵa keltirilgen. Hár jılı planetamızdaǵı awıl xojalıǵı ushın jaramlı erler maydanı shor basıwı, shóllashish, emirilish nátiyjesinde 5-7 mln.gektarǵa kamaymoqda. Topraqlarǵa insan tasirining kusheytiwi suwǵarılatuǵın dexqonchilik hám sharbashıliqning rawajlanıwı menen baylanıslı. Topıraq tawsılatuǵın hám tiklenetuǵın resurslarǵa kiredi. Er júzinde dehkonchiliq maqsetlerinde isletiletuǵın erler ámeldegi erler taptıń 10 % ni quraydı hám dúnya xalqı jan basına 0, 5 ke den tuwrı keledi. Keyingi waqıtta alıp barılǵan tekseriwler nátiyjesinde topıraqtıń tábiyaatda tutqan ornı kútá úlken ekenligi anıqlandi. Litosfera, gidrosfera hám atmosferada kesheip atırǵan júdá kóp processler topıraq menen tikkeley baylanıslı halda ámelge asadı. Litosferada túrme-túr minerallar, shógindiler payda bolıwı hám aqırında, energiyanıń litosfera qatlamlarında qaytaldan bólistiriliwi de topıraq payda bolıwı procesi menen baylanıslı. Topıraq er qabıǵınıń eń ústki ónimli bólegi bolıp, litosfera, gidrosfera, atmosfera hám biosferada uzaq waqıt dawamında bir-biri menen baylanıslı halda júz bergen ximiyalıq, fizikaviy hám biologiyalıq processler nátiyjesinde payda bolǵan. Topıraq ońimdarlıǵınıń payda bolıwında tiri janzattıń, ásirese eń ápiwayı organizmlerdiń roli úlken bolıp tabıladı. Sebebi, bul organizmler turmıs iskerligi hám xalok bolıwı nátiyjesinde topıraqtı malum muǵdarda organikalıq elementlar menen boyitadi. Mikroorganizmlarning xalok bolıwı sebepli payda bolǵan organikalıq elementlardıń bólekleniwinen ósimliklerdiń ósiwi hám azıqlanıwı ushın zárúr bolǵan mineral ónimler payda boladı. Topıraqtıń ónimli ústki bólegindegi organikalıq elementlardıń bazilari, bir tárepden, suw tasirida erip sizot suw júzesige shekem juwılıp tusse, ekinshi tárepden, ósimlik túbirleri arqalı sol topıraqtıń tereń bóleginde ósiw ushın zárúr bolǵan birikpelerdi biriktirip beredi. Nátiyjede ósimlik topıraqtan alǵan mineral elementlar ósimlik xalok bolǵandan keyin topıraqtıń ústki qatlamında qaladı. Ósimliklerdiń túbirleri hám er ústindegi shólkemleri topıraq ústinde jáne onıń joqarı qatlamlarında bakteriya hám zamarıqlar tasirida bóleklenedi. Topıraqtaǵı sol organikalıq qaldıqlardıń bólekleniwi menen menen bir qatarda, bólekleniwden payda bolǵan ónimler bir-birleri menen qosılıp, ximiyalıq birikpeler payda etedi. Nátiyjede jańa, quramalı organikalıq elementlar payda boladı. Sonday etip, topıraq quramında ósimlik hám haywan qaldıqlarınıń shırıwınan payda bolǵan ónimlerden hám de bul ónimlerdiń sintezi (qosılıwı ) den shirindi dep atalǵan qaralaw organikalıq element payda bolǵan. Joqarıda aytılǵan protsesslardan kórinip turıptı, olda, elementlardıń aylanba háreketinde topıraq da qatnasadı. Onı v. R. vilyams penenbiologiyalıq (kishi) aylanba háreket dep atalǵan. Bul aylanba protsesslar sebepli topıraqtıń ónimlilik ózgesheligi mudami saqlanıp turadı. Dexqonchilik mádeniyatınıń ósiwi nátiyjesinde topıraq menen eginler arasında júz bolatuǵın biologiyalıq aylanba háreket sebepli jańa azıq elementlar payda boladı. Bul tarawda organikalıq hám mineral tóginlerdiń roli kútá úlken bolıp tabıladı. Topıraq tábiyaattıń basqa elementleri menen mudami baylanısda bolıp, elementlardıń ulıwma aylanba háreketinde zárúrli rol oynaydı. Topıraq bárinen burın ósimlik, haywanlar hám mikroblar menen birge quramalı ekologiyalıq sistemanı (biogeotsenoz) payda etedi hám planatemiz biosferasında turmıstıń jasaytuǵının taminlashdek zárúrli wazıypasın atqaradı. Topıraqtıń biologiyalıq yamasa kishi aylanba háreketinen tısqarı onıń úlken yamasa geologik aylanba háreketi de bar. Bunda oqar suw hám jawın suwining jumısı sebepli topıraqtaǵı azıq elementler eritilip, juwılıp ketedi hám okean, teńiz kól tubiga shógindi jınıs penenretinde jatqızıladı. Keyininen tektonik processler hám de teńiz regressiyasi nátiyjesinde sol jaylar qurǵaqlıqqa aylanadı hám ósimlikler ósip, topıraqtıń ónimli bólegi payda boladı. Lekin bul process penenuzaq waqıt dawamında, geologik dáwirlerde júz boladı. Litosfera hám atmosfera ortasında elementlardıń almasınıwı da topıraq tasirida júz boladı. Samal nátiyjesinde topıraq ústinen kóterilgen shań shańlar atmosferaǵa etip, hawanıń tınıqlıǵına ziyan etkazadi, er maydanına kiyatırǵan jaqtılıq energisi tasirini susaytiradi, jawınlardıń payda bolıwına tasir etkazadi. Atmosferadan topıraq ústine hár túrlı bóleksheler túsip, topıraq, ósimlik hám haywanot álemine túrlishe tasir etedi. Jawın suwi hám samal tasirida topıraq mikrorelefi ózgeredi. Litosferanıń ónimli qatlamı esaplanǵan topıraq menen gidrosfera, biosfera hám de atmosfera arasında ajıralmas baylanıs ámeldegi bolıp, olar arasında mudami elementlar almasınıp turadı. Topıraq kisiler turmısı ushın ásirese zárúrli bolıp tabıladı. İnson ózi jasawı ushın zárúr bolǵan azıq resurslarini topıraqtan aladı. Sebebi, topıraq eginlerdiń tiykarǵı dáregi bolıp tabıladı. Okean hám teńiz resurslarini esapqa almaǵanda, insan óz turmısı ushın kerek bolǵan hámme zattı topıraqtan aladı. Xozir Er sharı qurǵaqlıq maydanınıń 10, 8 % i xaydab egin egiletuǵın erler bolıp tabıladı. Antarktida maydanı esapqa alinbasa, egin egiletuǵın erler dúnya qurǵaqlıq maydanınıń 11, 5 payızın basıp aladı. Mısalı, Qubla Amerika materigi ulıwma er maydanıń atiga 5 procentidagina xozirda awıl xojalıǵında paydalanılıp atır. Er sharı daǵı egislikler ulıwma maydandıń tek 14 % i suwǵarılatuǵın erler bolıp tabıladı. Áne sol suwǵarılatuǵın erlerden alınatuǵın ónim xozir dúnya xalqınıń 50 payızın azıq-túlik menen taminlamoqda. Xaqiqatdan da topıraq payda bolıw processinde hár túrlı ximiyalıq hám biologiyalıq aktiv elementlar - quramalı shirindi kislotaları, ápiwayı organikalıq kislotalar, biogen sıltılar hám soǵan uqsas túrme-túr unıraw elementleri payda boladı. Bular fizikalıq unıraw elementleri hám mikroorganizmlar menen bir qatarda taw jınıslarına júdá kúshli tasir etip, túrli saz, qum hám maydalanǵan taslardan shólkemlesken. Er sharınıń unıraw qabıǵın payda etedi. Aqırında topıraq gewek bolǵanlıǵı ushın jawın -shashin suwini sorıp alıw, saqlaw hám ostki qatlamlarǵa ótkeriw ózgeshelikine iye. Topıraqtıń tereń qatlamlarına suwdiń shimilib barıwı menen ol erda da suwda eruvchi túrme-túr ximiyalıq birikpeler payda bolıwına sharayat tuwıladı. Bul erning tereń qatlamlarında payda bolǵan jańa birikpeler tábiyaat daǵı túrli processlerde qatnasıw etip, taǵı jańa minerallar payda etedi. Eger suwdı shimib, onı ostki qatlamlarına shekem jetkizip bere alıw ózgeshelikine iye bolǵan gewek topıraq qabatı bolmaǵanda edi, jawın -shashin suwi er maydanı arqalı oqib ketken bo'lar edi. Topıraqǵa tuwrı munasábette bólinse, ol mudami jaqsılanıp baradı. Onıń ushın topıraqtı islewde aldıńǵı agrotexnikalıqaga ámel qılıw, erni mudami tóginlab turıw, topıraqta ılajı bolǵanınsha kóbirek ızǵar saqlaw, almaslap egiwdi engiziw zárúr. Eger bul ilajlar ámelge asırilmasa, topıraqta azıq elementlar azayıp ketedi, strukturası ózgeredi hám aqıbette erroziyaǵa tez ushraydı, yaǵniy topıraq jarlılasıp baradı. Nátiyjede, ónimli erler kem ónim bolıp qaladı hám adamlıq jámiyeti ushın unamsız aqıbetler kelip shıǵadı, keleshek áwladqa tábiy jaǵdayı ózgerip, jamanlasqan, kem ónim erlergine miyraslar bolıp qaladı. Sol sebepli planetamızdaǵı hár bir kisiniń múqaddes minneti, keleshek áwladqa erlerimizni jaqsı saqlanǵan halda qaldırishdan ibarat esaplanadi. İnsanniń topıraqqa táasiri jáne onıń tiykarǵı formaları. İnsanniń topıraqqa unamlı hám unamsız tasiri ajratıladı. İnsan topraqlardıń zúráátliligin asırıwı, erlerdiń jaǵdayın jaqsılawı múmkin. Sonıń menen birge qorshaǵan - ortalıqtıń pataslanıwı, agrotexnikalıq ilajlardıń talapǵa juwap bermesligi nátiyjesinde topraqlar tikkeley joq etiliwi, jaramsız halǵa keliwi, jemiriliwi múmkin. Házirgi kúnde topraqlar maydanınıń azayıwı onıń tikleniwine qaraǵanda mińlaǵan ret tezirek ámelge asıp atır. Jer sharında topıraq qatlamı tábiyaattıń basqa komponentleri sıyaqlı ekvatordan arqaǵa hám qublaǵa qarap zonal ózgerip baradi, tawlıq jerlerde bolsa biyiklik regionların payda etedi. Orınnıń geologik dúzilisi, ıqlımı, ósimlikleri hám basqa tábiyaat komponentleri tasirinde hár bir tábiyaat zonalarınıń topraqları túrlishe bolıp tabıladı. Jer sharı qurǵaqlıq maydanı ulıwma maydandıń 31 procentke jaqinı topraqları onsha rawajlanbaǵan jaylarǵa tuwrı keledi ( 15 payızın muz hám tundra zonaları, 1, 2 payızın tawlar, 0, 7 payızın qurǵaqlıqtaǵı suw basıp aladı ). Qalǵan 60 procenti bolsa topıraǵı jaqsı rawajlanǵan Toǵay, Toǵaylı sahra, shala shól, shól, savannlar, subtropik, tropik zonalar hám dárya oypatlıqlar daǵı allyuvial topıraqlı erler bolıp tabıladı. Biraq hár tábiyaat zonasında topıraq oramınıń xarakteri hám awıl xojalıǵında paydalanıwı tábiy faktorlar tasirida túrlishe boladı.