ATMOSFERADA SUV BUG‘I

Yuklangan vaqt

2024-12-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

193,1 KB


ATMOSFERADA SUV BUG‘I Yer sirtidan bug’lanish, suv bug’ining tarqalishi Kondensatsiyasi (yoki sublimatsiyasi) Bulutlar hosil bo’lishi va yog’inlar yog’ishi Havo namligining xarakteristikalari Yer sirtidan bug’lanish, suv bug’ining tarqalishi Yer atmosferasi tarkibida boshqa gazlar bilan bir qatorda, suv bug’i ham mavjud bo’lib, Yer atmosferasida muhim rol o’ynaydi. SHuni ta’kidlash joizki azot, kislorod va boshqa shu kabi gazlarning miqdori atmosferada deyarli o’zgarmaydi, lekin suv bug’ining miqdori juda katta chegarada o’zgarib turadi. Ayni paytda suv bug’i suyuqlik yoki qattiq fazaga o’tishi mumkin va u quruqlik va dengiz yuzasi bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi, undan suv bug’lanib, ma’lum sharoitlarda yog’in shaklida yana Yer sirtiga qaytib tushadi. Atmosferada kuzatiladigan ma’lum haroratlarda suvning barcha uch agregat holati mavjud bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan esa, suv bug’i butun fazoni to’yintirish imkoniga ega. Buning hammasi atmosferada suvning to’xtovsiz aylanishiga sharoit yaratadi. Dengiz va katta namlikka ega bo’lgan quruqlik ustida hosil bo’lgan suv bug’lari havoning ko’tariluvchi va gorizontal oqimlari, shuningdek turbulentlik harakatlar sababli atmosferaga tarqaladi. Suv aylanishining bo’g’inlaridan biri bug’larning kondensatsiyalanishi va bulutlarning shakllanishidan iborat bo’ladi. Bulutlar, asosan troposfera qatlamida havoning sovushi va suv bug’lariga to’yinishidan hosil bo’ladigan mayda suv tomchilari yoki muz kristallari yoxud ularning aralashmasidan iborat bo’ladi.
ATMOSFERADA SUV BUG‘I Yer sirtidan bug’lanish, suv bug’ining tarqalishi Kondensatsiyasi (yoki sublimatsiyasi) Bulutlar hosil bo’lishi va yog’inlar yog’ishi Havo namligining xarakteristikalari Yer sirtidan bug’lanish, suv bug’ining tarqalishi Yer atmosferasi tarkibida boshqa gazlar bilan bir qatorda, suv bug’i ham mavjud bo’lib, Yer atmosferasida muhim rol o’ynaydi. SHuni ta’kidlash joizki azot, kislorod va boshqa shu kabi gazlarning miqdori atmosferada deyarli o’zgarmaydi, lekin suv bug’ining miqdori juda katta chegarada o’zgarib turadi. Ayni paytda suv bug’i suyuqlik yoki qattiq fazaga o’tishi mumkin va u quruqlik va dengiz yuzasi bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi, undan suv bug’lanib, ma’lum sharoitlarda yog’in shaklida yana Yer sirtiga qaytib tushadi. Atmosferada kuzatiladigan ma’lum haroratlarda suvning barcha uch agregat holati mavjud bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan esa, suv bug’i butun fazoni to’yintirish imkoniga ega. Buning hammasi atmosferada suvning to’xtovsiz aylanishiga sharoit yaratadi. Dengiz va katta namlikka ega bo’lgan quruqlik ustida hosil bo’lgan suv bug’lari havoning ko’tariluvchi va gorizontal oqimlari, shuningdek turbulentlik harakatlar sababli atmosferaga tarqaladi. Suv aylanishining bo’g’inlaridan biri bug’larning kondensatsiyalanishi va bulutlarning shakllanishidan iborat bo’ladi. Bulutlar, asosan troposfera qatlamida havoning sovushi va suv bug’lariga to’yinishidan hosil bo’ladigan mayda suv tomchilari yoki muz kristallari yoxud ularning aralashmasidan iborat bo’ladi.
Oddiy suv tomchilari uzluksiz o’zgarib turadi: ya’ni, hosil bo’ladi, kattalashadi, bug’lanadi, yo’qoladi; ularning o’lchami va miqdori o’zgarib turadi, ular bir-biriga to’qnashadi, qo’shiladi, muzlaydi, kristallanadi. SHartli ravishda aytish mumkinki, bulutlarning paydo bo’lishi o’zi murakkab termodinamik jarayon hisoblanadi. Bulutlarda hosil bo’ladigan oddiy mikrofizik jarayonlar, bu: birlamchi kondensatsiya, kondensatsiya tufayli tomchilarning kattalashuvi, tomchilar koagulyatsiyasi, ularning sovushi, kristallarning hosil bo’lishi, ularning rivojlanishi va bu elementlarning bulutlardan tushishidan iborat bo’ladi. Ma’lumki, havoda doimo qandaydir miqdorda suv bug’i bo’ladi. Suv bug’i havoda asosan yer yuzasining 70% dan ko’proq maydonini egallab turgan okean va dengizlardan suvning bug’lanishi orqali paydo bo’ladi. Yana quruqlikdagi ko’llar, sun’iy suv havzalari, daryolar, nam tuproq, sug’oriladigan maydonlardan bug’lanish va o’simliklar transpiratsiyasidan ham atmosferaga anchagina suv bug’i qo’shiladi. Har qanday gaz singari suv bug’i ham bosimga ega. Bu suv bug’ining partsial bosimi deyiladi va odatda ye bilan belgilanib, Pa, gPa (ilgari millimetr yoki millibar) da ifodalanadi. Suv bug’ining ko’payishi bilan uning bosimi ham ortib boradi. Suv bug’ining bosimi ma’lum bir haroratda shu haroratga mos miqdor Ye gacha ortib borishi mumkin. Bu kattalik shu haroratdagi suv bug’ining maksimal bosimi yoki to’yingan bug’ bosimi deyiladi. Agar suv bug’i to’yinmagan bo’lsa ye<E, to’yingan bo’lsa ye=E bo’ladi. To’yingan suv bug’ining bosimi asosan haroratga bog’liq bo’lib, uning ko’tarilishiga mos ravishda kattalashib boradi. Suv bug’ining har xil haroratdagi maksimal bosimi yoki to’yingan bug’ bosimi quyidagi qiymatlarga ega (2-jadval): 2-jadval Suv bug’ining har xil haroratdagi maksimal yoki to’yingan bug’ bosimi t, C -30 -20 -10 0 10 20 30 E, gPa 0,51 1,25 2,86 6,11 12,27 23,37 42,42
Oddiy suv tomchilari uzluksiz o’zgarib turadi: ya’ni, hosil bo’ladi, kattalashadi, bug’lanadi, yo’qoladi; ularning o’lchami va miqdori o’zgarib turadi, ular bir-biriga to’qnashadi, qo’shiladi, muzlaydi, kristallanadi. SHartli ravishda aytish mumkinki, bulutlarning paydo bo’lishi o’zi murakkab termodinamik jarayon hisoblanadi. Bulutlarda hosil bo’ladigan oddiy mikrofizik jarayonlar, bu: birlamchi kondensatsiya, kondensatsiya tufayli tomchilarning kattalashuvi, tomchilar koagulyatsiyasi, ularning sovushi, kristallarning hosil bo’lishi, ularning rivojlanishi va bu elementlarning bulutlardan tushishidan iborat bo’ladi. Ma’lumki, havoda doimo qandaydir miqdorda suv bug’i bo’ladi. Suv bug’i havoda asosan yer yuzasining 70% dan ko’proq maydonini egallab turgan okean va dengizlardan suvning bug’lanishi orqali paydo bo’ladi. Yana quruqlikdagi ko’llar, sun’iy suv havzalari, daryolar, nam tuproq, sug’oriladigan maydonlardan bug’lanish va o’simliklar transpiratsiyasidan ham atmosferaga anchagina suv bug’i qo’shiladi. Har qanday gaz singari suv bug’i ham bosimga ega. Bu suv bug’ining partsial bosimi deyiladi va odatda ye bilan belgilanib, Pa, gPa (ilgari millimetr yoki millibar) da ifodalanadi. Suv bug’ining ko’payishi bilan uning bosimi ham ortib boradi. Suv bug’ining bosimi ma’lum bir haroratda shu haroratga mos miqdor Ye gacha ortib borishi mumkin. Bu kattalik shu haroratdagi suv bug’ining maksimal bosimi yoki to’yingan bug’ bosimi deyiladi. Agar suv bug’i to’yinmagan bo’lsa ye<E, to’yingan bo’lsa ye=E bo’ladi. To’yingan suv bug’ining bosimi asosan haroratga bog’liq bo’lib, uning ko’tarilishiga mos ravishda kattalashib boradi. Suv bug’ining har xil haroratdagi maksimal bosimi yoki to’yingan bug’ bosimi quyidagi qiymatlarga ega (2-jadval): 2-jadval Suv bug’ining har xil haroratdagi maksimal yoki to’yingan bug’ bosimi t, C -30 -20 -10 0 10 20 30 E, gPa 0,51 1,25 2,86 6,11 12,27 23,37 42,42
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, havodagi suv bug’i ma’lum bir haroratda to’yinish darajasiga yetadi. Bu harorat darajasi to’yinish nuqtasi yoki shudring nuqtasi harorati deb ataladi. Atmosferada suv bug’i Yuqorida sanab o’tilgan atmosferadagi gazlarga, xususan, atmosferaning quyi qatlamlarida, doim gaz holatidagi suv, ya’ni suv bug’i qo’shiladi. Tarkibida suv bug’i bo’lgan atmosfera havosi nam havo deb ataladi. Uni quruq havo va suv bug’ining mexanik aralashmasi deb qarash mumkin. Yer sirti yaqinida suv bug’i nam havo hajmining o’rtacha 0,2% dan (qutbiy kengliklarda) 2,5% gacha (ekvatorda) qismini tashkil etadi. Ba’zi hollarda suv bug’ining miqdori 0% dan 4% gacha o’zgarishi mumkin. Suv bug’i sayyoramizdagi fiziologik va atmosfera jarayonlarda nihoyatda katta rol o’ynaydi. Suv bug’i atmosferaga suv va nam yer sirtlardan bug’lanishi va o’simliklardan transpiratsiya yo’llari orqali uzluksiz kelib turadi. Yer sirtidan yuqoriga va bir joydan ikkinchi joyga havo oqimlari bilan tarqaladi (1 – rasm). Bulut hosil bo’lishining birlamchi manbai bo’lib suv bug’lari hisoblanadi. Bulutlar to’xtovsiz evolyutsiya jarayonida bo’lgan tomchi va kristallardan tarkib topadi. SHu sababli bulut hosil bo’lishini, suvning fazaviy o’tishi bilan bog’liq holda murakkab termodinamik jarayon sifatida qarash kerak, ya’ni bulutlar statik tushunchaga ega bo’lmaydi, balkim atmosferik jarayonlarning umumiy dinamikasini aks ettiradi. Atmosferada quyidagi fazaviy o’tishlar kuzatiladi: 1. Kondensatsiya – bug’lanish, ya’ni suyuqlik ↔ bug’. 2. Muzlash – erish, ya’ni qattiq holat ↔ suyuqlik. 3. Sublimatsiya – vozgonka (haydash,), ya’ni qattiq holat ↔ bug’. Sublimatsiya deb, suv bug’ini to’g’ridan-to’g’ri gaz holatidan qattiq holat (muz) ga o’tishi, ya’ni nam havoda bevosita muz va atmosferada kristallarning hosil bo’lishiga aytiladi. Vozgonka deb, qattiq jismni to’g’ridan-to’g’ri qattiq holatidan (muz) gaz holatiga (suv bug’i) o’tishiga aytiladi. Bulut hosil bo’lish jarayoni quyidagicha:
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, havodagi suv bug’i ma’lum bir haroratda to’yinish darajasiga yetadi. Bu harorat darajasi to’yinish nuqtasi yoki shudring nuqtasi harorati deb ataladi. Atmosferada suv bug’i Yuqorida sanab o’tilgan atmosferadagi gazlarga, xususan, atmosferaning quyi qatlamlarida, doim gaz holatidagi suv, ya’ni suv bug’i qo’shiladi. Tarkibida suv bug’i bo’lgan atmosfera havosi nam havo deb ataladi. Uni quruq havo va suv bug’ining mexanik aralashmasi deb qarash mumkin. Yer sirti yaqinida suv bug’i nam havo hajmining o’rtacha 0,2% dan (qutbiy kengliklarda) 2,5% gacha (ekvatorda) qismini tashkil etadi. Ba’zi hollarda suv bug’ining miqdori 0% dan 4% gacha o’zgarishi mumkin. Suv bug’i sayyoramizdagi fiziologik va atmosfera jarayonlarda nihoyatda katta rol o’ynaydi. Suv bug’i atmosferaga suv va nam yer sirtlardan bug’lanishi va o’simliklardan transpiratsiya yo’llari orqali uzluksiz kelib turadi. Yer sirtidan yuqoriga va bir joydan ikkinchi joyga havo oqimlari bilan tarqaladi (1 – rasm). Bulut hosil bo’lishining birlamchi manbai bo’lib suv bug’lari hisoblanadi. Bulutlar to’xtovsiz evolyutsiya jarayonida bo’lgan tomchi va kristallardan tarkib topadi. SHu sababli bulut hosil bo’lishini, suvning fazaviy o’tishi bilan bog’liq holda murakkab termodinamik jarayon sifatida qarash kerak, ya’ni bulutlar statik tushunchaga ega bo’lmaydi, balkim atmosferik jarayonlarning umumiy dinamikasini aks ettiradi. Atmosferada quyidagi fazaviy o’tishlar kuzatiladi: 1. Kondensatsiya – bug’lanish, ya’ni suyuqlik ↔ bug’. 2. Muzlash – erish, ya’ni qattiq holat ↔ suyuqlik. 3. Sublimatsiya – vozgonka (haydash,), ya’ni qattiq holat ↔ bug’. Sublimatsiya deb, suv bug’ini to’g’ridan-to’g’ri gaz holatidan qattiq holat (muz) ga o’tishi, ya’ni nam havoda bevosita muz va atmosferada kristallarning hosil bo’lishiga aytiladi. Vozgonka deb, qattiq jismni to’g’ridan-to’g’ri qattiq holatidan (muz) gaz holatiga (suv bug’i) o’tishiga aytiladi. Bulut hosil bo’lish jarayoni quyidagicha:
1. Suv yuzasi va taglik sirtdan suvlarning bug’lanishi. 2. Vertikal oqimlar bo’ylab suv bug’larining ko’chishi. 1– rasm. Iqlimiy tizimning sxematik tasviri Vertikal oqimlar quyidagi jarayonlarda hosil bo’ladi: a) siklon va antitsiklonlarda havoning vertikal ko’tarilishi va tushishi; b) Orografik ko’tarilishi; v) Konvektsiya; g) turbulentlik. Suv bug’ining kondensatsiya sathigacha ko’tarilishi quruq adaibatik jarayon bo’yicha sodir bo’ladi, ya’ni havo har 100 m ko’tarilganda 1°S ga sovuydi. 3. Suv bug’larining kondensatsiyasi. Atmosferada to’yinish holati yuzaga kelishi mumkin. Bu holatda havo ko’rilayotgan haroratdagi maksimal mumkin bo’lgan suv bug’i miqdoriga ega bo’ladi. Bunda suv bug’i to’yintiruvchi, nam havo esa to’yingan deb ataladi. To’yingan holat odatda harorat pasayganida yuzaga keladi. To’yinish yuzaga kelgandan so’ng, haroratning pasayishi davom etsa, suv bug’ining ortiqcha qismi yoki kondensatsiyalanadi yoki sublimatsiyalanadi, ya’ni suyuq yoki qattiq holatga o’tadi. Natijada havoda tuman va bulutlarning suv tomchilari va muz kristallari paydo bo’ladi. Bundan tashqari bulutlarning tomchilari va kristallari yiriklashib yog’inlar ko’rinishida yerga tushadi. SHunday qilib, suv bug’i Yer sirtidan bug’lanish, suv bug’ining tarqalishi, uning kondensatsiyasi (yoki sublimatsiyasi), bulutlar hosil bo’lishi va yog’inlar yog’ishini o’z ichiga oladigan tabiatdagi suvning umumiy aylanishida ishtirok etadi. Bug’lanish, kondensatsiya va yog’inlar yog’ishi jarayonlari Yer sharining turli joylarida turlicha va vaqt bo’yicha notekis taqsimlanganligi uchun, Yer shari bo’yicha atmosfera namligi, yog’inlar va bulutlarning miqdori murakkab taqsimotga ega. Barcha sanab o’tilgan jarayonlar ob-havoning eng muhim elementlari
1. Suv yuzasi va taglik sirtdan suvlarning bug’lanishi. 2. Vertikal oqimlar bo’ylab suv bug’larining ko’chishi. 1– rasm. Iqlimiy tizimning sxematik tasviri Vertikal oqimlar quyidagi jarayonlarda hosil bo’ladi: a) siklon va antitsiklonlarda havoning vertikal ko’tarilishi va tushishi; b) Orografik ko’tarilishi; v) Konvektsiya; g) turbulentlik. Suv bug’ining kondensatsiya sathigacha ko’tarilishi quruq adaibatik jarayon bo’yicha sodir bo’ladi, ya’ni havo har 100 m ko’tarilganda 1°S ga sovuydi. 3. Suv bug’larining kondensatsiyasi. Atmosferada to’yinish holati yuzaga kelishi mumkin. Bu holatda havo ko’rilayotgan haroratdagi maksimal mumkin bo’lgan suv bug’i miqdoriga ega bo’ladi. Bunda suv bug’i to’yintiruvchi, nam havo esa to’yingan deb ataladi. To’yingan holat odatda harorat pasayganida yuzaga keladi. To’yinish yuzaga kelgandan so’ng, haroratning pasayishi davom etsa, suv bug’ining ortiqcha qismi yoki kondensatsiyalanadi yoki sublimatsiyalanadi, ya’ni suyuq yoki qattiq holatga o’tadi. Natijada havoda tuman va bulutlarning suv tomchilari va muz kristallari paydo bo’ladi. Bundan tashqari bulutlarning tomchilari va kristallari yiriklashib yog’inlar ko’rinishida yerga tushadi. SHunday qilib, suv bug’i Yer sirtidan bug’lanish, suv bug’ining tarqalishi, uning kondensatsiyasi (yoki sublimatsiyasi), bulutlar hosil bo’lishi va yog’inlar yog’ishini o’z ichiga oladigan tabiatdagi suvning umumiy aylanishida ishtirok etadi. Bug’lanish, kondensatsiya va yog’inlar yog’ishi jarayonlari Yer sharining turli joylarida turlicha va vaqt bo’yicha notekis taqsimlanganligi uchun, Yer shari bo’yicha atmosfera namligi, yog’inlar va bulutlarning miqdori murakkab taqsimotga ega. Barcha sanab o’tilgan jarayonlar ob-havoning eng muhim elementlari