ATMOSFERANING TARKIBI VA TUZILISHI
Reja:
1. Yerga tutash havo qatlamining tarkibi
2. Tuproq havosining tarkibi
3. Havo tarkibidagi asosiy gazlarning qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi
ahamiyati
4. Aerozollar. Atmosfera ifloslanishi va unga qarshi kurash choralari
1. Yerga tutash havo qatlamining tarkibi
Odamlar, hayvonlar va o‘simliklarning yashashi uchun eng zaruriy shartlardan
biri – Yerni o‘rab olgan havo qatlamining mavjudligidir. Odamlar ovqatsiz bir oydan
ko‘proq, suvsiz bir necha kun yashasa, havosiz esa bir necha daqiqa yashay oladi,
xolos.
Atmosfera Quyoshdan Yerga tushayotgan nuriy energiyaning, ya’ni quyosh
radiatsiyasining yerdagi hayot uchun zarur qismini o‘tkazib, uning tirik organizmlar
uchun zararli qismini to‘sib qoladi.
Yerni o‘rab olgan havo qatlami – atmosfera bo‘lmaganida yer yuzi quyosh
radiatsiyasining ta’sirida kunduzi +100S gacha isigan, kechasi esa -100S gacha
sovigan bo‘lar edi. Atmosfera borligi sababli yer yuzi kunduzi ortiqcha isib, kechasi
esa keskin sovib ketmaydi. Atmosfera borligidan Yer yuzining o‘rtacha yillik
harorati 15S ga teng.
Atmosfera Yerning o‘z o‘qi va Quyosh atrofidagi harakatida ishtirok etadi.
Bundan tashqari havo yer yuziga nisbatan gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda
uzluksiz harakat qiladi.
Yer sharini o‘rab turgan havo qobig‘i atmosfera deyiladi. Atmosferaning butun
massasi 5,157∙1018 kg ga teng bo‘lib, Yer massasi (5,9787∙1024 kg) ning milliondan
bir qismini tashkil qiladi.
Atmosfera butun massasining 50 foizga yaqin qismi yer yuzasidan 5 km gacha,
75 foizi esa 10 km gacha, 90 foizi esa 16 km gacha, 99 foizi yer yuzidan 30–35 km
gacha balandliklardagi qatlamlarda to‘plangan.
Bu hisobdan ko‘rinadiki, yer yuzidan 30–35 km balandlikdan yuqoridagi havo
qatlamlarining massasi nihoyatda oz bo‘lib, atmosfera butun massasining 1% inigina
tashkil qiladi.
Atmosferaning yuqoridan aniq chegarasi yo‘q, yuqoriga chiqqan sari atmosfera
siyraklasha borib, qalinligi bir necha ming km ga cho‘ziladi. Ba’zi ma’lumotlarda
atmosferaning vertikal cho‘zilganligi 60–70 ming km gacha yetadi va oxiri kosmik
muhitga o‘tadi deb ko‘rsatilgan.
Atmosfera Yerdagi barcha tirik organizmlarning yashash mu-hitidir (bunga
kislorodsiz anaerob yashaydigan bakteriyalar kirmaydi). Atmosferaning hozirgi
vaqtdagiday tarkibi million yillar ilgari vujudga kelgan. Atmosfera bilan biosfera
orasida tabiiy ravishda ta’minlangan dinamik muvozanat mav-jud. Insonlar va
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi ob’ektlari havoning hozirgi vaqtdagi mavjud
tarkibiga moslashgan.
Atmosferaning yer yuzidan 50–100 m balandlikkacha bo‘lgan qatlamini yerga
tutash qatlami deb yuritiladi. Bu qatlamning, ayniqsa uning yer yuziga juda yaqin
qismining qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uchun ahamiyati katta. Chunki bu
qatlamda o‘tuvchi atmosfera hodisalari o‘simliklar va hayvonot dunyosiga har doim
ta’sir qiladi, yanada aniqroq qilib aytganda o‘simliklar (hayvonlar) shu qatlamdagi
havoning turli fizik xossalari ta’sirida o‘sadi va rivojlanadi.
Atmosferani tashkil qilgan gazlarning mexanik aralashmasiga havo deb
yuritiladi.
Havoni asosan azot (N2), kislorod (O2), argon (Ar), karbonat angidrid gazi (SO2)
lari tashkil etadi.
Bundan tashqari, atmosfera tarkibiga asosiy bo‘lmagan juda oz miqdordagi
kripton (Kr), ksenon (Xe), neon (Ne), geliy (Ne), vodorod (N2), ozon (O3), iod (J2),
radon (Rn), metan (SN4), ammiak (NH3), is gazi (SO), oltingugurt (IV) oksid
(SO2),vodorod peroksid (N2O2) va boshqa gazlar kiradi.
Atmosfera tarkibida yuqorida aytilganlardan tashqari muallaq holatdagi tabiiy
yoki sun’iy ravishda (antropogen) kelib chiqqan qattiq yoki suyuq holatdagi
zarralar bor. Ularni aerozollar deb yuritiladi.
Quruq havo deb tarkibida suv bug‘i bo‘lmagan havoga aytiladi. Suv bug‘i,
chang va boshqa aralashmalardan tozalangan va yer yuziga yaqin joylashgan quruq
havo tarkibi 2.1–jadvalda keltirilgan. 2.1-jadvalda quruq va toza havoning tarkibini
hajmga nisbatan foizlarda ko‘rsatilgan.
Buning ma’nosi shuki, butun atmosfera hajmini 100% ga teng deb olsak, azot
uning 78,084%, kislorod 20,946%, argon esa 0,934 % qismini egallaydi. Yana 2.1-
jadvaldan ko‘rinadiki, atmosfera umumiy hajmining 99,96 foizi asosiy gazlar (N2,
O2, Ar) ga to‘g‘ri kelib, qolgan boshqa gazlarning hammasi hajmning 0,04% inigina
egallaydi.
Atmosferaning pastki qismida har doim gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda
havo massalarining harakati ro‘y berib turganligi uchun havo yaxshi aralashib turadi.
Natijada atmosferaning pastki qismida (25 km balandlikkacha) butun yer shari yuzi
bo‘ylab havo tarkibi bir xil saqlanadi.
Biz 2.1-jadvalda quruq va barcha aralashmalardan tozalan-gan havo tarkibini
ko‘rsatdik. Real sharoitda esa havo tarkibiga yana suv bug‘i ham kiradi. Shuning
uchun ham havo har doim oz yoki ko‘p darajada namlangan bo‘ladi.
1-jadval
Quruq havo tarkibi
Gaz
Nisbiy
moleku
lyar
massa
Hajmga
nisbatan
miqdori,
%
hisobida
Quruq
havoga
nisbatan
zichligi
Azot (N2)
28,106
78,084
0,967
Kislorod (O2)
32,000
20,946
1,105
Argon (Ar)
39,944
0,934
1,379
Karbonat
angidrid
gazi (SO2)
44,010
0,033
1,529
Neon (Ne)
20,183
18,18∙10-
4
0,695
Geliy (Ne)
4,003
5,24∙10-4
0,138
Kripton (Kr)
83,700
1,14∙10-4
2,868
Vodorod (N2)
2,016
0,5∙10-4
0,070
Ksenon (Xe)
131,30
0
0,087∙10-
4
4,524
Ozon (O3)
48,00
10∙10-4
1,624
Quruq havo
28,96
100
1,000
Havo tarkibidagi karbonat angidrid gazi, ozon va suv bug‘la-rining miqdori
vaqtga nisbatan va geografik kenglikka qarab o‘zgaradi.
Karbonat angidrid gazi odamlar va hayvonlarning nafas chiqarishida, mineral
yoqilg‘i (ko‘mir, neft, tabiiy gaz) larning yonishida, organik moddalarning chirishi
va parchalanishida ajraladi hamda turlicha yo‘llar bilan atmosferaga ko‘tariladi.
Natijada, yillar o‘tgan sari atmosferadagi SO2 miqdori ko‘paya boradi. Ammo
o‘simliklar fotosintez jarayonida havodan SO2 ni yutib, uning atmosferadagi
miqdorining oshib ketishiga to‘s-qinlik qiladi.
Insonlar sanoatning turli tarmoqlarida energiyaning qay-tadan tiklanmaydigan
manba (ko‘mir, neft, tabiiy gaz) larini qanchalik ko‘p yoqib ishlatsa, atmosferadagi
SO2 gazining miqdo-ri ham shunchalik ko‘payadi.
Keyingi 70-80 yil davomida atmosferadagi SO2 ning ulushi 1900 yildagi 0,029%
dan, 1980 yilga kelib 0,033% gacha oshgan yoki uning ulushi shu o‘tgan davrda 10
– 12% ga ko‘paygan. Agar havodagi SO2 miqdori 0,1% gacha oshsa, odamlarning
nafas olishi juda qiyinlashadi.
Ma’lumotlarga qaraganda 1987 yili butun dunyo davlatlari atmosferaga faqat
SO2 ning o‘zidan 22 mlrd. t. chiqargan, shuning 23% ini – AQSH da, 19% ini – sobiq
Ittifoqda, 13% ini - G‘arbiy Yevropada, 8.7% ini – Xitoyda, 7% ini Sharqiy Yevropa
mamlakatlari, 23% ini qolgan barcha davlatlar tomonidan chiqarilgan.
Atmosferadagi SO2 gazi quyoshning nuriy energiyasini Yerga tomon miqdor
jihatdan biroz kamaytirib o‘tkazadi.
Ammo Yer yuzining katta to‘lqin uzunlikli infraqizil nurlanishini yutib,
atmosferadan tashqariga chiqarmaydi. Boshqacha aytganda, SO2 gazi ham issiqxona
oynasi kabi vazifani bajarib, atmosferada «issiqxona effekti» ni vujudga keltiradi va
Yerning nurlanish sababli ortiqcha sovib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Bundan atmosferadagi SO2 gazi miqdori ko‘paygan sari Yerning isishi
kuchayadi, degan xulosani ayta olamiz.
Ma’lumotlarga qaraganda XXI asrda yer sirtidagi o‘rtacha harorat o‘tgan asr
oxiridagiga nisbatan 2020 yillarda 2,5 ga, 2050 yillarda esa 3-4 ga oshishi
kutilmoqda. Bunga yo‘l qo‘ymas-lik uchun insonlar atmosferadagi SO2 miqdorini
kamaytirish choralarini jiddiy ravishda amalga oshirishi kerak. Yerning ortiqcha
isishi quruqlik, dengiz va okean muzliklariga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
Muzliklarning me’yoridan ko‘p erishi sababli maydoni kamayadi, shuningdek,
abadiy muzgarchilik hududlar maydoni ham qisqaradi. Natijada toshqinlar ko‘payib,
insonlar hayotiga juda katta iqtisodiy zarar keltiradi.
Masalan, keyingi yillarda Yevropada, jumladan Fransiyada kuchli toshqinlar
ro‘y berib, aholiga juda katta zarar yetkazdi. Umuman olganda, havo tarkibidagi
karbonat angidrid gazining ortishi, kislorod miqdorining kamayishi natijasida tirik
organizmlar zarar ko‘radi, ularning nafas olishi qiyinlashadi va boshqa fiziologik
funksiyalarning buzilishiga olib keladi.
Havo tarkibidagi suv bug‘i okeanlar, ko‘llar, daryolar, katta-kichik anhorlar, suv
havzalari, nam tuproq, o‘simliklarning bug‘lanishi (transpiratsiyasi) dan hosil
bo‘ladi va havoning is-siqlik konveksiyasi va turbulentligi yordamida atmosferada
bir muncha balandliklarga ko‘tariladi.
Bunda balandlik oshgan sari uning miqdori kamaya boradi. Yer yuzidan 10-15
km balandlikda suv bug‘ining miqdori juda ham kamayib ketadi.
Yerga yaqin havodagi suv bug‘ining miqdori eng ko‘pi bilan atmosfera umumiy
hajmining 4 foizgacha ortadi. Uning o‘rtacha miqdori qutb kengliklarida 0,02%,
tropik kengliklarda esa 2,5% ga teng.
Suv
bug‘ining
atmosferadagi
biror
balandlikda
kondensatsiyasi
va
sublimatsiyasi natijasida bulutlar paydo bo‘ladi va sharoit yetarli bo‘lganda u yoki
bu turdagi yog‘inlar yog‘adi. Bundan tashqari suv bug‘i infraqizil radiatsiyani yaxshi
yutadi va o‘zi ham uzun to‘lqinli infraqizil nurlarni chiqaradi.
Suv bug‘i (umuman atmosfera) nurlanishining Yerga tomon yo‘nalgan qismi
kechasi Yerning uzun to‘lqinli nurlanishdan sovishini kamaytiradi.
Suvning bug‘lanishida energiya sarflanadi, yoki bug‘lanayotgan suyuqlik soviydi,
natijada uning ustidagi havo qatlamlari ham soviydi. Suv bug‘ining kondensatsiyasi
va sublimatsiyasi hodisala-rida esa, aksincha issiqlik ajraladi. Bulutli kunlari havoning
bir muncha iliq bo‘lishining sababi ham shunda.
Atmosfera havosi tarkibining yana bir o‘zgaruvchan qismi uch atomli kislorod
molekulalari (O3) dan tashkil topgan ozon gazidan iboratdir. Ozon rangsiz, o‘tkir hidli
gaz. Uning atmosferadagi umumiy massasi 3,2·1012 kg ga teng va atmosfera butun
massasi (5,157∙1018 kg) ning 6·10-7% ulushini tashkil qiladi.
Atmosfera tarkibida ozonning miqdori g‘oyat oz bo‘lishiga qaramasdan Yerdagi
organik hayot uchun uning ahamiyati juda katta.
Ozon atmosferada yer yuzidan 70 km balandlikkacha uchraydi, ammo uning eng
ko‘p miqdori atmosferaning yer yuzidan 20-55 km balandliklardagi qatlamlarida
to‘plangan.
Ozonning atmosferadagi taqsimoti g‘oyat qiziq. Yuqorida ko‘rsatganimizdek yer
yuzida uning miqdori juda oz. Balandlik oshgan sari uning miqdori (yoki zichligi)
orta borib, 20-26 km balandliklarda maksimal qiymatga erishadi. So‘ngra uning
miqdori balandlik bo‘ylab yana kamaya boshlaydi va yer yuzidan 70 km balandlikda
esa deyarli nolga teng bo‘lib qoladi.
Ozonning 0-70 km qatlamdagi o‘rtacha zichligi 9·10-8 kg/m3 (yoki 90 mkg/m3),
maksimal zichligi esa 6·10-7 kg/m3 (yoki 600 mkg/m3) ga teng.
Kisloroddan ozonning hosil bo‘lish jarayoni atmosferaning 70 dan 15 km gacha
qatlamlarida kislorod molekula (O2) lariga quyosh ultrabinafsha radiatsiyasining
fotokimyoviy ta’-siri natijasida vujudga keladi. Bu jarayonda ikki atomli kislorod
(O2) molekulalarining bir qismi atomlarga parchalanadi (dissotsiatsiyalanadi) va bu
uyg‘ongan atomlar saqlanib qol-gan (dissotsiatsiyalanmagan) boshqa O2
molekulalari bilan birikib O3 (ozon) molekulasini hosil qiladi.
Ayni shu vaqtda ozonning spektr ultrabinafsha, binafsha va ko‘rinadigan
qismlarida nur yutishi natijasida teskari jarayon - ozonning kislorod molekulasi va
atomlariga parchalanish jarayoni ham ro‘y beradi. Agar ozon hosil bo‘lish jarayoni,
ozonning parchalanishidan afzal bo‘lsagina atmosferada ozon miqdori ortadi.
Ozon molekulalarining parchalanishi boshqacha yo‘l bilan o‘tishi mumkin.
Masalan, ozon molekulalari o‘zaro bir-biri bilan yoki O2 molekulalari bilan
to‘qnashuvida ham ro‘y beradi. Bunda ozon molekulalarini parchalash tezligi
haroratga bog‘liq bo‘lib, harorat oshgan sari tezlashadi.
Ozonning atmosferada 15 km dan pastki qatlamlarga o‘tishi yuqori
qatlamlarning pastki qatlam bilan aralashuvidan kelib chiqadi. Ozon miqdorining
balandlik bo‘ylab ortishi (26 km gacha) atmosfera tarkibidagi azot va kislorod
ulushiga ta’sir qilmaydi, chunki ozonning miqdori ularning miqdoridan juda-juda oz.
Agar ozonning umumiy miqdorini tik yo‘nalishda 0S haroratda normal bosim (1013
gPa) da to‘plansa, hosil bo‘lgan ozon qatlamining qalinligi o‘rtacha 3 mm ga teng
bo‘lar edi (uni ozon qatlamining keltirilgan qalinligi deb yuritiladi).
Ozon miqdorining maksimumi bahorda, minimumi esa qish-da ro‘y beradi.
Bunda yillik amplituda geografik kenglik oshi-shi bilan orta boradi.
Ozon 0,22-0,29 mkm to‘lqin uzunlikdagi ultrabinafsha radiatsiyani to‘liq yutadi.
Shuning uchun ham to‘lqin uzunligi λ=0,29 mkm dan kichik quyosh ultrabinafsha
radiatsiyasi atmosferada yutilib yer yuziga yetib kelmaydi. To‘lqin uzunligi λ<0,29
mkm dan kichik ultrabinafsha radiatsiya yuqori biologik aktivlikka ega bo‘lib, tirik
organizmlarni halokatga olib borish ta’sirini ko‘rsatadi. Yer yuziga to‘lqin uzunligi
0,29 mkm dan 0,39 mkm gacha bo‘lgan ultrabinafsha radiatsiyaning atmosferada
yutilishidan qolgan juda oz qismigina yetib keladi.
Shunday qilib, atmosferadagi ozon qatlami to‘lqin uzunligi λ = 0,29 mkm dan
kichik ultrabinafsha radiatsiyani yutib, uning zararli ta’siridan yer yuzidagi tirik
organizmlarni saqlaydi.
Ozon qatlamining muhim ahamiyati xuddi shunda o‘z ifodasini topgan.
2. Tuproq havosining tarkibi
Barcha tuproqlarda oz yoki ko‘p havo bor. Tuproqning nam bo‘l-magan
g‘ovakliklari va bo‘shliklarini to‘ldirib turadigan turli-cha gazlar aralashmasiga
tuproq havosi deb yuritiladi. Tuproq havosidagi asosiy gazlar bo‘lib kislorod va
karbonat angidrid gazi hisoblanadi.
Tuproqdagi havo o‘simlik hayoti uchun zarur omillardan biri bo‘lib, o‘simlik
ildizlarining nafas olishini va tuproqdagi har xil mikroorganizmlar hamda
jonivorlarni kislorod bilan ta’minlaydi, tuproqda havo yetarli bo‘lgandagina
o‘simliklar yaxshi o‘sadi va rivojlanadi. Tuproq havosining tarkibidagi kislorod va
karbonat angidrid gazining miqdori, ularning atmosfera tarkibidagi miqdoridan farq
qiladi.
Tuproq havosidagi SO2 miqdori, atmosfera havosidagi miqdori (0,033%) dan
o‘nlab, hattoki yuzlab marta ham ortiq bo‘-lishi, kislorod miqdori esa atmosferadagi
miqdori (20,946%) dan kamayib 15-10% largacha tushib qolishi mumkin. Tuproq ha-
vosida O2 va SO2 lardan tashqari oz miqdorda ammiak, vodorod, vodorod sulfid,
metan, argon, geliy va boshqa gazlar uchraydi.
Ma’lumotlarga qaraganda fizik xossalari qulay bo‘lgan va havo yaxshi kirib
turadigan sharoitda tuproq havosidagi SO2 miqdori o‘simliklarning vegetatsiyasi
davrida 1-2% dan oshmaydi, O2 ning miqdori esa 18% dan kam bo‘lmaydi. Tuproq
havosidagi O2 ning miqdori 20% ga yaqin bo‘lganida o‘simlik uchun eng qulay
sharoit yaratiladi.
Agar tuproq tarkibidagi karbonat angidrid gazi ko‘payib ketsa, kislorodni siqib
chiqarib ildizning nafas olishini qi-yinlashtiradi.
Atmosfera bilan tuproqning gaz almashinish hodisasiga aeratsiya deyiladi.
Tuproqda SO2 ning oshishiga yo‘l qo‘ymaslik va tuproq aeratsiyasini yaxshilash
uchun ekinlarda qator oralarini o‘z vaqtida ishlash kerak.
Gaz almashinish omillariga: diffuziya, yog‘inlar yoki sug‘o-rish hisobiga
namning tuproqqa kirishi, atmosfera bosimi va tuproq haroratining o‘zgarishi,
shamolning ta’siri va sizot suvlarning ko‘tarilishlari kiradi.
Diffuziya hodisasi gaz hajmining bir qismi zichligi katta, ikkinchi qismi zichligi
kam bo‘lganda ro‘y beradi. Bunda zichligi katta tomondan kam tomonga ma’lum
miqdordagi gaz massasi ko‘-chadi va bu jarayon yopiq idishdagi gaz zichligi bir xil
bo‘lguncha davom etadi.
Atmosfera havosiga nisbatan tuproq havosida kislorod kam bo‘lgani uchun O2
diffuziyalanib tuproqqa uzluksiz kirib turadi, SO2 esa atmosferada kam bo‘lganidan
uzluksiz ravishda tuproqdan atmosferaga chiqadi.
Qo‘llanilgan agrotexnik tadbirlarga bog‘liq ravishda atmosfera bilan tuproq
havosining almashinish tezligi har xil bo‘-ladi. Yerlarni o‘z vaqtida haydash,
sug‘orish, qator oralariga ishlov berish havo almashishni tezlashtiradi.
Haydalgan va qator oralari ishlangan ekinzorlarda, hay-dalmagan va qator oralari
ishlanmaydigan ekinzorlarga nisbatan tuproq havosi ko‘p bo‘ladi.
Ma’lumotlarga qaraganda o‘simlik tuproqning umumiy g‘o-vakligi 25-40% ni
havo, 75-60% ni suv egallaganda yaxshi o‘sadi. Strukturali tuproqlarda havo rejimi
eng qulay bo‘ladi va g‘ovakliklarda havo bilan suvning qulay nisbati uzoq
vaqt davom etadi.
Tuproqning havo rejimini yaxshilash uchun ishlab chiqarish sharoitida yerni
chuqur va sifatli shudgorlash, boronalash, kul-tivatsiyalash va boshqa agrotexnik
tadbirlarni o‘z vaqtida qo‘l-lash kerak. Ekinlarning o‘sishi davrida esa tuproqning
havo rejimini yaxshilash uchun hosil bo‘lgan qatqaloqni yumshatish, ekin ekilgan
egatlarning esa qator oralariga vaqti-vaqti bilan kerakli muddatlarda ishlov berib
turish kerak.
Ekinlarni sug‘organdan keyin haydalma qatlamning zichlashib, aeratsiyasi
yomonlashishidan qutilish uchun kultivatsiya o‘t-kazib turish lozim.
Shunday qilib, tuproq havosi ham ekinlardan mo‘l-ko‘l hosil olishda ahamiyatga
ega.
3. Havo tarkibidagi asosiy gazlarning qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi
ahamiyati
Atmosfera havosi tarkibiga kiruvchi barcha gazlardan qish-loq xo‘jaligi ishlab
chiqarishi uchun azot, kislorod, karbonat angidrid gazi va suv bug‘i eng katta
ahamiyatga ega. Shuning uchun ularning har biriga to‘xtalamiz.
Azot. Ma’lumki, o‘simliklarning normal o‘sishi va rivojlanishi uchun yorug‘lik,
issiqlik, suv va havo qanchalik zarur bo‘l-sa, oziq moddalar ham o‘shancha zarurdir.
O‘simliklarning oziq moddalarning har biriga talabi qondirilsa va boshqa hayot
omillari ham yetarli bo‘lsa, yaxshi o‘sadi va rivojlanadi. Azot o‘simliklarning
tuproqdan o‘zlashtiradigan eng asosiy elementlaridan biri. O‘simliklar va hayvonlar
oqsili tarkibida azot bor. O‘simliklar rivojlanishning dastlabki fazalarida azotga juda
talabchan bo‘ladi. Agar azot yetishmasa o‘simlik sekin o‘sa-di, barglari och yashil,
ba’zan sariq rangda bo‘lib qoladi. Agar yerlarga azotni me’yoridan ko‘p solib
o‘simlikka oshiqcha azot berilsa, o‘simlik g‘ovlab ketadi, pirovardida hosili
kamayadi.
Ma’lumki, atmosfera havosi tarkibida azot miqdori ko‘p bo‘lsada yuksak
o‘simliklar uni atmosferadan bevosita o‘zlash-tirishga moslashgan emas. Biroq,
atmosfera azotini ba’zi turdagi o‘simliklar, o‘zlarining ildizida va ildiz rizosferasida
erkin yoki bog‘liq holatda yashaydigan bakteriyalar yordamida to‘p-lay oladilar.
Masalan, dukkakli o‘simliklar ildizida, ildiz rizosferasida simbiotik usulda oziqlanib,
erkin yashaydigan azotobakter va klostridium bakteriyalar yordamida atmosfera
molekulyar azotini yaxshi to‘playdi. Bundan tashqari, dukkakli o‘simliklarning
ildizida yashaydigan tugunak bakteriyalar ham atmosfera azotini yaxshi
o‘zlashtiradi.
Atmosfera azoti ham o‘simlik bargiga SO2 gazi bilan aralashib diffuziyalanadi.
Ammo
bu
azotni
o‘simlikning
o‘zi
o‘z-lashtirmaydi,
balki
yuqorida
ko‘rsatganimizdek ildizdagi turli bakteriyalar o‘zlashtiradi va ular azotni o‘simlik
o‘zlashtira-oladigan holatga o‘tkazib to‘playdi.
Ma’lumotlarga qaraganda, dukkakli o‘simliklardan biri bo‘lgan uch yillik
bedaning har gektar maydoni tuproqda bir yilda 300-400 kg gacha azot to‘playdi. Bu
azot miqdori bedadan bo‘shagan yerga ekilgan ekinlarni bir necha yil davomida
yuqori hosil olish uchun yetarli bo‘ladi.
Azot tuproqqa yog‘inlar bilan oz bo‘lsada tushadi. Azot har gektar yerga yog‘in
bilan bir yilda 3-4 kg nitrat va ammiak ko‘ri-nishida tushadi.
Shunday qilib, azot tuproq unumdorligini oshirishda katta ahamiyatga ega.
Kislorod. O‘simlik hayotidagi eng muhim jarayonlardan biri-fotosintez
jarayonidir.
O‘simliklarning yashil bargida karbonat angidrid gazi va suvdan quyosh
yorug‘ligi ta’sirida organik moddalarning hosil bo‘lishi jarayoniga fotosintez
deyiladi. Bu jarayonda havoga erkin kislorod ajralib chiqadi. Tabiatdagi
kislorodning yagona manbai yashil o‘simliklardir. Demak, qayerda yashil
o‘simliklar qalin bo‘lsa, o‘sha yerning havosida kislorod shunchalik ko‘p bo‘ladi.
Tabiatdagi kislorod o‘simliklar va hayvonlarning nafas olishiga, tuproqdagi organik
moddalarning chirishiga va yonishiga sarflanadi.
O‘simliklar uzluksiz nafas oladi va u jarayon to‘xtasa o‘simlik nobud bo‘ladi.
O‘simliklarda nafas olish jarayoni fotosintez jarayoniga teskari bo‘lib, bu jarayonda
organik moddalar anaerob sharoitda oksidlanib, karbonat angidrid gazini va suvni
hosil qiladi va energiya ajralib chiqadi. Ajralgan bu energiya o‘simlikning o‘sish,
rivojlanish, harakatlanish jarayonlari va boshqalarga sarflanadi.
Ekinlarning yaxshi o‘sishi va rivojlanishi uchun tuproqqa kis-lorodning kirish
sharoitini yaxshilash kerak. Bunga tuproqning aeratsiyasini kuchaytirish orqali
erishiladi. Tuproqda kislorod qanchalik ko‘p va oziq moddalar yetarli bo‘lsa,
tuproqdagi bakteriyalarning faoliyati uchun qulay sharoit yaratiladi.
Karbonat angidrid gazi. Karbonat angidrid gazi yashil o‘simliklardagi
fotosintez jarayoni uchun zarur. Bu jarayonda o‘simlik havodagi SO2 gazini iste’mol
qiladi, havoga esa erkin kislorod ajralib chiqadi.
Ma’lumotlarga qaraganda, Yer sharidagi barcha o‘simliklar yil davomida
fotosintez natijasida 450 milliard tonna organik modda hosil qiladi. Bu jarayonda
o‘simliklar 174 milliard tonna SO2 ni o‘zlashtirib, havoga 500 milliard tonnaga yaqin
erkin kislorod ajratadi.
Karbonat angidrid gazi qishloq xo‘jalik ekinlari hosilining shakllanishida muhim
omil hisob-lanadi. O‘simliklar, hayvonlarning nafas olishida, tuproqdagi organik
moddalarning chirishida, yoqilg‘ilar yonishida havoga karbonat angidrid gazi
ajraladi.
Masalan, V.N. Makarov ma’lumotiga binoan 1 gektar yerdan sutkasiga 400-600
kg karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi.
Tuproq yuzasidagi havoda SO2 miqdori, o‘simliklar qopla-mi ustidagi havodagi
SO2 miqdoridan 2-3 marta ko‘p bo‘ladi. Karbonat angidridning bunday
taqsimlanishi fotosintez jarayonining faol o‘tishiga yordam beradi.
Suv bug‘i. Suv bug‘i tabiatdagi suv aylanishning muhim qis-mi. Suv bug‘ining
atmosferadagi kondensatsiyasi va sublimatsiyasi natijasida bulutlar paydo bo‘ladi,
muayyan sharoitlarda esa bulutlardan u yoki bu turdagi yog‘inlar yog‘adi.
O‘simliklar yozda ko‘proq bug‘lanib o‘zining haroratini boshqaradi. Bundan
tashqari suv bug‘i atmosferada «issiqxona effekti» ni yaratishda ham ishtirok etadi.
Havodagi suv bug‘ining miqdori havo namligi deb ataladi (6-bobga qarang).
Havoning ortiqcha yoki kam namligi o‘simliklarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Masalan, g‘alla ekinlaridan bug‘doy pishib yetilayotgan davrda uzoq vaqt havoning
harorati yuqori va nisbiy namligi 30% dan kam bo‘lib tursa, yetishtirilgan donning
ancha qismi puch bo‘lib qoladi. Ortiqcha nisbiy namlik esa o‘simliklarning turlicha
kasallanishiga sabab bo‘ladi.
4. Aerozollar. Atmosfera ifloslanishi va unga qarshi kurash choralari
Real sharoitlarda atmosfera tarkibida asosiy va juda oz miqdordagi boshqa asosiy
bo‘lmagan gazlar, suv bug‘i, turli xil qattiq va suyuq zarralar bor.
Atmosferada muallaq holatda mavjud bo‘lgan qattiq va suyuq zarralarga
aerozollar deyiladi. Atmosfera, aerozollarning borligi sababli doimo oz yoki ko‘p
darajada ifloslangan bo‘ladi.
Kelib chiqishiga qarab aerozollar quyidagi turlarda uchraydi:
Tabiiy aerozollar. Ularga:
a) suv bug‘ining atmosferada kondensatsiyasi va sublimatsiyasi natijasida hosil
bo‘lgan suv tomchilari va muz kristallchalari;
b) o‘rmonlarning yonishidan atmosferaga ko‘tarilgan tutun, qurum va kul
zarralari;
v) cho‘llar va tuproqlardan atmosferaga ko‘tarilgan qum va chang zarralari;
g) kosmik fazodan kelgan va vulqonlarning portlashidan hosil bo‘lgan qum va
chang zarralari;
d) okean va dengiz suvlari to‘lqinlanganda yuqoriga sachragan suv tomchilarining
bug‘lanishidan keyin qolgan tuz zarralari;
j) atmosferadagi turli-tuman bakteriyalar, o‘simliklar guli changlari, sporalar va
boshqalar kiradi.
Insonlarning
xo‘jalik
faoliyati
natijasida
(antropogen)
hosil
bo‘lgan
aerozollarga:
a) ko‘mir bilan ishlaydigan elektr stansiyalar, ko‘mir, metallurgiya, kimyo
sanoati korxonalari, sement, ohak, neftni qay-ta ishlash va boshqa zavodlar, isitish
tizimlari qozonlaridan atmosferaga ko‘plab miqdorda turli xildagi aerozollar ko‘ta-
riladi. Ularning asosiylariga quyidagilarni ko‘rsatsak bo‘la-di: azot oksidlari,
ammiak, uglerod oksidi, ftor, ftoridlar, oltingugurt dioksidi, oltingugurt uglerodi,
oltingugurt vodorodi, sulfat kislotasi, vodorod ftoridi (freon), oltingugurt oksidi, rux,
mis, xlor, xrom, kadmiy, qo‘rg‘oshin, simob, kremniy va boshqalar;
b) avtotransport vositalaridan chiqadigan is gazi, azot oksidi, sulfat angidrid va
qo‘rg‘oshin zarralari kiradi.
Atmosferaning ifloslanishi odamlarning sog‘ligiga, ekin-larning o‘sishi va
