ATMOSFERANING TARKIBI VA TUZILISHI Reja: 1. Yerga tutash havo qatlamining tarkibi 2. Tuproq havosining tarkibi 3. Havo tarkibidagi asosiy gazlarning qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi ahamiyati 4. Aerozollar. Atmosfera ifloslanishi va unga qarshi kurash choralari 1. Yerga tutash havo qatlamining tarkibi Odamlar, hayvonlar va o‘simliklarning yashashi uchun eng zaruriy shartlardan biri – Yerni o‘rab olgan havo qatlamining mavjudligidir. Odamlar ovqatsiz bir oydan ko‘proq, suvsiz bir necha kun yashasa, havosiz esa bir necha daqiqa yashay oladi, xolos. Atmosfera Quyoshdan Yerga tushayotgan nuriy energiyaning, ya’ni quyosh radiatsiyasining yerdagi hayot uchun zarur qismini o‘tkazib, uning tirik organizmlar uchun zararli qismini to‘sib qoladi. Yerni o‘rab olgan havo qatlami – atmosfera bo‘lmaganida yer yuzi quyosh radiatsiyasining ta’sirida kunduzi +100S gacha isigan, kechasi esa -100S gacha sovigan bo‘lar edi. Atmosfera borligi sababli yer yuzi kunduzi ortiqcha isib, kechasi esa keskin sovib ketmaydi. Atmosfera borligidan Yer yuzining o‘rtacha yillik harorati 15S ga teng. Atmosfera Yerning o‘z o‘qi va Quyosh atrofidagi harakatida ishtirok etadi. Bundan tashqari havo yer yuziga nisbatan gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda uzluksiz harakat qiladi. Yer sharini o‘rab turgan havo qobig‘i atmosfera deyiladi. Atmosferaning butun massasi 5,157∙1018 kg ga teng bo‘lib, Yer massasi (5,9787∙1024 kg) ning milliondan bir qismini tashkil qiladi. Atmosfera butun massasining 50 foizga yaqin qismi yer yuzasidan 5 km gacha, 75 foizi esa 10 km gacha, 90 foizi esa 16 km gacha, 99 foizi yer yuzidan 30–35 km gacha balandliklardagi qatlamlarda to‘plangan. Bu hisobdan ko‘rinadiki, yer yuzidan 30–35 km balandlikdan yuqoridagi havo qatlamlarining massasi nihoyatda oz bo‘lib, atmosfera butun massasining 1% inigina tashkil qiladi. Atmosferaning yuqoridan aniq chegarasi yo‘q, yuqoriga chiqqan sari atmosfera siyraklasha borib, qalinligi bir necha ming km ga cho‘ziladi. Ba’zi ma’lumotlarda atmosferaning vertikal cho‘zilganligi 60–70 ming km gacha yetadi va oxiri kosmik muhitga o‘tadi deb ko‘rsatilgan. Atmosfera Yerdagi barcha tirik organizmlarning yashash mu-hitidir (bunga kislorodsiz anaerob yashaydigan bakteriyalar kirmaydi). Atmosferaning hozirgi vaqtdagiday tarkibi million yillar ilgari vujudga kelgan. Atmosfera bilan biosfera orasida tabiiy ravishda ta’minlangan dinamik muvozanat mav-jud. Insonlar va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi ob’ektlari havoning hozirgi vaqtdagi mavjud tarkibiga moslashgan. Atmosferaning yer yuzidan 50–100 m balandlikkacha bo‘lgan qatlamini yerga tutash qatlami deb yuritiladi. Bu qatlamning, ayniqsa uning yer yuziga juda yaqin qismining qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uchun ahamiyati katta. Chunki bu qatlamda o‘tuvchi atmosfera hodisalari o‘simliklar va hayvonot dunyosiga har doim ta’sir qiladi, yanada aniqroq qilib aytganda o‘simliklar (hayvonlar) shu qatlamdagi havoning turli fizik xossalari ta’sirida o‘sadi va rivojlanadi. Atmosferani tashkil qilgan gazlarning mexanik aralashmasiga havo deb yuritiladi. Havoni asosan azot (N2), kislorod (O2), argon (Ar), karbonat angidrid gazi (SO2) lari tashkil etadi. Bundan tashqari, atmosfera tarkibiga asosiy bo‘lmagan juda oz miqdordagi kripton (Kr), ksenon (Xe), neon (Ne), geliy (Ne), vodorod (N2), ozon (O3), iod (J2), radon (Rn), metan (SN4), ammiak (NH3), is gazi (SO), oltingugurt (IV) oksid (SO2),vodorod peroksid (N2O2) va boshqa gazlar kiradi. Atmosfera tarkibida yuqorida aytilganlardan tashqari muallaq holatdagi tabiiy yoki sun’iy ravishda (antropogen) kelib chiqqan qattiq yoki suyuq holatdagi zarralar bor. Ularni aerozollar deb yuritiladi. Quruq havo deb tarkibida suv bug‘i bo‘lmagan havoga aytiladi. Suv bug‘i, chang va boshqa aralashmalardan tozalangan va yer yuziga yaqin joylashgan quruq havo tarkibi 2.1–jadvalda keltirilgan. 2.1-jadvalda quruq va toza havoning tarkibini hajmga nisbatan foizlarda ko‘rsatilgan. Buning ma’nosi shuki, butun atmosfera hajmini 100% ga teng deb olsak, azot uning 78,084%, kislorod 20,946%, argon esa 0,934 % qismini egallaydi. Yana 2.1- jadvaldan ko‘rinadiki, atmosfera umumiy hajmining 99,96 foizi asosiy gazlar (N2, O2, Ar) ga to‘g‘ri kelib, qolgan boshqa gazlarning hammasi hajmning 0,04% inigina egallaydi. Atmosferaning pastki qismida har doim gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda havo massalarining harakati ro‘y berib turganligi uchun havo yaxshi aralashib turadi. Natijada atmosferaning pastki qismida (25 km balandlikkacha) butun yer shari yuzi bo‘ylab havo tarkibi bir xil saqlanadi. Biz 2.1-jadvalda quruq va barcha aralashmalardan tozalan-gan havo tarkibini ko‘rsatdik. Real sharoitda esa havo tarkibiga yana suv bug‘i ham kiradi. Shuning uchun ham havo har doim oz yoki ko‘p darajada namlangan bo‘ladi. 1-jadval Quruq havo tarkibi Gaz Nisbiy moleku lyar massa Hajmga nisbatan miqdori, % hisobida Quruq havoga nisbatan zichligi Azot (N2) 28,106 78,084 0,967 Kislorod (O2) 32,000 20,946 1,105 Argon (Ar) 39,944 0,934 1,379 Karbonat angidrid gazi (SO2) 44,010 0,033 1,529 Neon (Ne) 20,183 18,18∙10- 4 0,695 Geliy (Ne) 4,003 5,24∙10-4 0,138 Kripton (Kr) 83,700 1,14∙10-4 2,868 Vodorod (N2) 2,016 0,5∙10-4 0,070 Ksenon (Xe) 131,30 0 0,087∙10- 4 4,524 Ozon (O3) 48,00 10∙10-4 1,624 Quruq havo 28,96 100 1,000 Havo tarkibidagi karbonat angidrid gazi, ozon va suv bug‘la-rining miqdori vaqtga nisbatan va geografik kenglikka qarab o‘zgaradi. Karbonat angidrid gazi odamlar va hayvonlarning nafas chiqarishida, mineral yoqilg‘i (ko‘mir, neft, tabiiy gaz) larning yonishida, organik moddalarning chirishi va parchalanishida ajraladi hamda turlicha yo‘llar bilan atmosferaga ko‘tariladi. Natijada, yillar o‘tgan sari atmosferadagi SO2 miqdori ko‘paya boradi. Ammo o‘simliklar fotosintez jarayonida havodan SO2 ni yutib, uning atmosferadagi miqdorining oshib ketishiga to‘s-qinlik qiladi. Insonlar sanoatning turli tarmoqlarida energiyaning qay-tadan tiklanmaydigan manba (ko‘mir, neft, tabiiy gaz) larini qanchalik ko‘p yoqib ishlatsa, atmosferadagi SO2 gazining miqdo-ri ham shunchalik ko‘payadi. Keyingi 70-80 yil davomida atmosferadagi SO2 ning ulushi 1900 yildagi 0,029% dan, 1980 yilga kelib 0,033% gacha oshgan yoki uning ulushi shu o‘tgan davrda 10 – 12% ga ko‘paygan. Agar havodagi SO2 miqdori 0,1% gacha oshsa, odamlarning nafas olishi juda qiyinlashadi. Ma’lumotlarga qaraganda 1987 yili butun dunyo davlatlari atmosferaga faqat SO2 ning o‘zidan 22 mlrd. t. chiqargan, shuning 23% ini – AQSH da, 19% ini – sobiq Ittifoqda, 13% ini - G‘arbiy Yevropada, 8.7% ini – Xitoyda, 7% ini Sharqiy Yevropa mamlakatlari, 23% ini qolgan barcha davlatlar tomonidan chiqarilgan. Atmosferadagi SO2 gazi quyoshning nuriy energiyasini Yerga tomon miqdor jihatdan biroz kamaytirib o‘tkazadi. Ammo Yer yuzining katta to‘lqin uzunlikli infraqizil nurlanishini yutib, atmosferadan tashqariga chiqarmaydi. Boshqacha aytganda, SO2 gazi ham issiqxona oynasi kabi vazifani bajarib, atmosferada «issiqxona effekti» ni vujudga keltiradi va Yerning nurlanish sababli ortiqcha sovib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bundan atmosferadagi SO2 gazi miqdori ko‘paygan sari Yerning isishi kuchayadi, degan xulosani ayta olamiz. Ma’lumotlarga qaraganda XXI asrda yer sirtidagi o‘rtacha harorat o‘tgan asr oxiridagiga nisbatan 2020 yillarda 2,5 ga, 2050 yillarda esa 3-4 ga oshishi kutilmoqda. Bunga yo‘l qo‘ymas-lik uchun insonlar atmosferadagi SO2 miqdorini kamaytirish choralarini jiddiy ravishda amalga oshirishi kerak. Yerning ortiqcha isishi quruqlik, dengiz va okean muzliklariga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Muzliklarning me’yoridan ko‘p erishi sababli maydoni kamayadi, shuningdek, abadiy muzgarchilik hududlar maydoni ham qisqaradi. Natijada toshqinlar ko‘payib, insonlar hayotiga juda katta iqtisodiy zarar keltiradi. Masalan, keyingi yillarda Yevropada, jumladan Fransiyada kuchli toshqinlar ro‘y berib, aholiga juda katta zarar yetkazdi. Umuman olganda, havo tarkibidagi karbonat angidrid gazining ortishi, kislorod miqdorining kamayishi natijasida tirik organizmlar zarar ko‘radi, ularning nafas olishi qiyinlashadi va boshqa fiziologik funksiyalarning buzilishiga olib keladi. Havo tarkibidagi suv bug‘i okeanlar, ko‘llar, daryolar, katta-kichik anhorlar, suv havzalari, nam tuproq, o‘simliklarning bug‘lanishi (transpiratsiyasi) dan hosil bo‘ladi va havoning is-siqlik konveksiyasi va turbulentligi yordamida atmosferada bir muncha balandliklarga ko‘tariladi. Bunda balandlik oshgan sari uning miqdori kamaya boradi. Yer yuzidan 10-15 km balandlikda suv bug‘ining miqdori juda ham kamayib ketadi. Yerga yaqin havodagi suv bug‘ining miqdori eng ko‘pi bilan atmosfera umumiy hajmining 4 foizgacha ortadi. Uning o‘rtacha miqdori qutb kengliklarida 0,02%, tropik kengliklarda esa 2,5% ga teng. Suv bug‘ining atmosferadagi biror balandlikda kondensatsiyasi va sublimatsiyasi natijasida bulutlar paydo bo‘ladi va sharoit yetarli bo‘lganda u yoki bu turdagi yog‘inlar yog‘adi. Bundan tashqari suv bug‘i infraqizil radiatsiyani yaxshi yutadi va o‘zi ham uzun to‘lqinli infraqizil nurlarni chiqaradi. Suv bug‘i (umuman atmosfera) nurlanishining Yerga tomon yo‘nalgan qismi kechasi Yerning uzun to‘lqinli nurlanishdan sovishini kamaytiradi. Suvning bug‘lanishida energiya sarflanadi, yoki bug‘lanayotgan suyuqlik soviydi, natijada uning ustidagi havo qatlamlari ham soviydi. Suv bug‘ining kondensatsiyasi va sublimatsiyasi hodisala-rida esa, aksincha issiqlik ajraladi. Bulutli kunlari havoning bir muncha iliq bo‘lishining sababi ham shunda. Atmosfera havosi tarkibining yana bir o‘zgaruvchan qismi uch atomli kislorod molekulalari (O3) dan tashkil topgan ozon gazidan iboratdir. Ozon rangsiz, o‘tkir hidli gaz. Uning atmosferadagi umumiy massasi 3,2·1012 kg ga teng va atmosfera butun massasi (5,157∙1018 kg) ning 6·10-7% ulushini tashkil qiladi. Atmosfera tarkibida ozonning miqdori g‘oyat oz bo‘lishiga qaramasdan Yerdagi organik hayot uchun uning ahamiyati juda katta. Ozon atmosferada yer yuzidan 70 km balandlikkacha uchraydi, ammo uning eng ko‘p miqdori atmosferaning yer yuzidan 20-55 km balandliklardagi qatlamlarida to‘plangan. Ozonning atmosferadagi taqsimoti g‘oyat qiziq. Yuqorida ko‘rsatganimizdek yer yuzida uning miqdori juda oz. Balandlik oshgan sari uning miqdori (yoki zichligi) orta borib, 20-26 km balandliklarda maksimal qiymatga erishadi. So‘ngra uning miqdori balandlik bo‘ylab yana kamaya boshlaydi va yer yuzidan 70 km balandlikda esa deyarli nolga teng bo‘lib qoladi. Ozonning 0-70 km qatlamdagi o‘rtacha zichligi 9·10-8 kg/m3 (yoki 90 mkg/m3), maksimal zichligi esa 6·10-7 kg/m3 (yoki 600 mkg/m3) ga teng. Kisloroddan ozonning hosil bo‘lish jarayoni atmosferaning 70 dan 15 km gacha qatlamlarida kislorod molekula (O2) lariga quyosh ultrabinafsha radiatsiyasining fotokimyoviy ta’-siri natijasida vujudga keladi. Bu jarayonda ikki atomli kislorod (O2) molekulalarining bir qismi atomlarga parchalanadi (dissotsiatsiyalanadi) va bu uyg‘ongan atomlar saqlanib qol-gan (dissotsiatsiyalanmagan) boshqa O2 molekulalari bilan birikib O3 (ozon) molekulasini hosil qiladi. Ayni shu vaqtda ozonning spektr ultrabinafsha, binafsha va ko‘rinadigan qismlarida nur yutishi natijasida teskari jarayon - ozonning kislorod molekulasi va atomlariga parchalanish jarayoni ham ro‘y beradi. Agar ozon hosil bo‘lish jarayoni, ozonning parchalanishidan afzal bo‘lsagina atmosferada ozon miqdori ortadi. Ozon molekulalarining parchalanishi boshqacha yo‘l bilan o‘tishi mumkin. Masalan, ozon molekulalari o‘zaro bir-biri bilan yoki O2 molekulalari bilan to‘qnashuvida ham ro‘y beradi. Bunda ozon molekulalarini parchalash tezligi haroratga bog‘liq bo‘lib, harorat oshgan sari tezlashadi. Ozonning atmosferada 15 km dan pastki qatlamlarga o‘tishi yuqori qatlamlarning pastki qatlam bilan aralashuvidan kelib chiqadi. Ozon miqdorining balandlik bo‘ylab ortishi (26 km gacha) atmosfera tarkibidagi azot va kislorod ulushiga ta’sir qilmaydi, chunki ozonning miqdori ularning miqdoridan juda-juda oz. Agar ozonning umumiy miqdorini tik yo‘nalishda 0S haroratda normal bosim (1013 gPa) da to‘plansa, hosil bo‘lgan ozon qatlamining qalinligi o‘rtacha 3 mm ga teng bo‘lar edi (uni ozon qatlamining keltirilgan qalinligi deb yuritiladi). Ozon miqdorining maksimumi bahorda, minimumi esa qish-da ro‘y beradi. Bunda yillik amplituda geografik kenglik oshi-shi bilan orta boradi. Ozon 0,22-0,29 mkm to‘lqin uzunlikdagi ultrabinafsha radiatsiyani to‘liq yutadi. Shuning uchun ham to‘lqin uzunligi λ=0,29 mkm dan kichik quyosh ultrabinafsha radiatsiyasi atmosferada yutilib yer yuziga yetib kelmaydi. To‘lqin uzunligi λ<0,29 mkm dan kichik ultrabinafsha radiatsiya yuqori biologik aktivlikka ega bo‘lib, tirik organizmlarni halokatga olib borish ta’sirini ko‘rsatadi. Yer yuziga to‘lqin uzunligi 0,29 mkm dan 0,39 mkm gacha bo‘lgan ultrabinafsha radiatsiyaning atmosferada yutilishidan qolgan juda oz qismigina yetib keladi. Shunday qilib, atmosferadagi ozon qatlami to‘lqin uzunligi λ = 0,29 mkm dan kichik ultrabinafsha radiatsiyani yutib, uning zararli ta’siridan yer yuzidagi tirik organizmlarni saqlaydi. Ozon qatlamining muhim ahamiyati xuddi shunda o‘z ifodasini topgan. 2. Tuproq havosining tarkibi Barcha tuproqlarda oz yoki ko‘p havo bor. Tuproqning nam bo‘l-magan g‘ovakliklari va bo‘shliklarini to‘ldirib turadigan turli-cha gazlar aralashmasiga tuproq havosi deb yuritiladi. Tuproq havosidagi asosiy gazlar bo‘lib kislorod va karbonat angidrid gazi hisoblanadi. Tuproqdagi havo o‘simlik hayoti uchun zarur omillardan biri bo‘lib, o‘simlik ildizlarining nafas olishini va tuproqdagi har xil mikroorganizmlar hamda jonivorlarni kislorod bilan ta’minlaydi, tuproqda havo yetarli bo‘lgandagina o‘simliklar yaxshi o‘sadi va rivojlanadi. Tuproq havosining tarkibidagi kislorod va karbonat angidrid gazining miqdori, ularning atmosfera tarkibidagi miqdoridan farq qiladi. Tuproq havosidagi SO2 miqdori, atmosfera havosidagi miqdori (0,033%) dan o‘nlab, hattoki yuzlab marta ham ortiq bo‘-lishi, kislorod miqdori esa atmosferadagi miqdori (20,946%) dan kamayib 15-10% largacha tushib qolishi mumkin. Tuproq ha- vosida O2 va SO2 lardan tashqari oz miqdorda ammiak, vodorod, vodorod sulfid, metan, argon, geliy va boshqa gazlar uchraydi. Ma’lumotlarga qaraganda fizik xossalari qulay bo‘lgan va havo yaxshi kirib turadigan sharoitda tuproq havosidagi SO2 miqdori o‘simliklarning vegetatsiyasi davrida 1-2% dan oshmaydi, O2 ning miqdori esa 18% dan kam bo‘lmaydi. Tuproq havosidagi O2 ning miqdori 20% ga yaqin bo‘lganida o‘simlik uchun eng qulay sharoit yaratiladi. Agar tuproq tarkibidagi karbonat angidrid gazi ko‘payib ketsa, kislorodni siqib chiqarib ildizning nafas olishini qi-yinlashtiradi. Atmosfera bilan tuproqning gaz almashinish hodisasiga aeratsiya deyiladi. Tuproqda SO2 ning oshishiga yo‘l qo‘ymaslik va tuproq aeratsiyasini yaxshilash uchun ekinlarda qator oralarini o‘z vaqtida ishlash kerak. Gaz almashinish omillariga: diffuziya, yog‘inlar yoki sug‘o-rish hisobiga namning tuproqqa kirishi, atmosfera bosimi va tuproq haroratining o‘zgarishi, shamolning ta’siri va sizot suvlarning ko‘tarilishlari kiradi. Diffuziya hodisasi gaz hajmining bir qismi zichligi katta, ikkinchi qismi zichligi kam bo‘lganda ro‘y beradi. Bunda zichligi katta tomondan kam tomonga ma’lum miqdordagi gaz massasi ko‘-chadi va bu jarayon yopiq idishdagi gaz zichligi bir xil bo‘lguncha davom etadi. Atmosfera havosiga nisbatan tuproq havosida kislorod kam bo‘lgani uchun O2 diffuziyalanib tuproqqa uzluksiz kirib turadi, SO2 esa atmosferada kam bo‘lganidan uzluksiz ravishda tuproqdan atmosferaga chiqadi. Qo‘llanilgan agrotexnik tadbirlarga bog‘liq ravishda atmosfera bilan tuproq havosining almashinish tezligi har xil bo‘-ladi. Yerlarni o‘z vaqtida haydash, sug‘orish, qator oralariga ishlov berish havo almashishni tezlashtiradi. Haydalgan va qator oralari ishlangan ekinzorlarda, hay-dalmagan va qator oralari ishlanmaydigan ekinzorlarga nisbatan tuproq havosi ko‘p bo‘ladi. Ma’lumotlarga qaraganda o‘simlik tuproqning umumiy g‘o-vakligi 25-40% ni havo, 75-60% ni suv egallaganda yaxshi o‘sadi. Strukturali tuproqlarda havo rejimi eng qulay bo‘ladi va g‘ovakliklarda havo bilan suvning qulay nisbati uzoq vaqt davom etadi. Tuproqning havo rejimini yaxshilash uchun ishlab chiqarish sharoitida yerni chuqur va sifatli shudgorlash, boronalash, kul-tivatsiyalash va boshqa agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida qo‘l-lash kerak. Ekinlarning o‘sishi davrida esa tuproqning havo rejimini yaxshilash uchun hosil bo‘lgan qatqaloqni yumshatish, ekin ekilgan egatlarning esa qator oralariga vaqti-vaqti bilan kerakli muddatlarda ishlov berib turish kerak. Ekinlarni sug‘organdan keyin haydalma qatlamning zichlashib, aeratsiyasi yomonlashishidan qutilish uchun kultivatsiya o‘t-kazib turish lozim. Shunday qilib, tuproq havosi ham ekinlardan mo‘l-ko‘l hosil olishda ahamiyatga ega. 3. Havo tarkibidagi asosiy gazlarning qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi ahamiyati Atmosfera havosi tarkibiga kiruvchi barcha gazlardan qish-loq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uchun azot, kislorod, karbonat angidrid gazi va suv bug‘i eng katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ularning har biriga to‘xtalamiz. Azot. Ma’lumki, o‘simliklarning normal o‘sishi va rivojlanishi uchun yorug‘lik, issiqlik, suv va havo qanchalik zarur bo‘l-sa, oziq moddalar ham o‘shancha zarurdir. O‘simliklarning oziq moddalarning har biriga talabi qondirilsa va boshqa hayot omillari ham yetarli bo‘lsa, yaxshi o‘sadi va rivojlanadi. Azot o‘simliklarning tuproqdan o‘zlashtiradigan eng asosiy elementlaridan biri. O‘simliklar va hayvonlar oqsili tarkibida azot bor. O‘simliklar rivojlanishning dastlabki fazalarida azotga juda talabchan bo‘ladi. Agar azot yetishmasa o‘simlik sekin o‘sa-di, barglari och yashil, ba’zan sariq rangda bo‘lib qoladi. Agar yerlarga azotni me’yoridan ko‘p solib o‘simlikka oshiqcha azot berilsa, o‘simlik g‘ovlab ketadi, pirovardida hosili kamayadi. Ma’lumki, atmosfera havosi tarkibida azot miqdori ko‘p bo‘lsada yuksak o‘simliklar uni atmosferadan bevosita o‘zlash-tirishga moslashgan emas. Biroq, atmosfera azotini ba’zi turdagi o‘simliklar, o‘zlarining ildizida va ildiz rizosferasida erkin yoki bog‘liq holatda yashaydigan bakteriyalar yordamida to‘p-lay oladilar. Masalan, dukkakli o‘simliklar ildizida, ildiz rizosferasida simbiotik usulda oziqlanib, erkin yashaydigan azotobakter va klostridium bakteriyalar yordamida atmosfera molekulyar azotini yaxshi to‘playdi. Bundan tashqari, dukkakli o‘simliklarning ildizida yashaydigan tugunak bakteriyalar ham atmosfera azotini yaxshi o‘zlashtiradi. Atmosfera azoti ham o‘simlik bargiga SO2 gazi bilan aralashib diffuziyalanadi. Ammo bu azotni o‘simlikning o‘zi o‘z-lashtirmaydi, balki yuqorida ko‘rsatganimizdek ildizdagi turli bakteriyalar o‘zlashtiradi va ular azotni o‘simlik o‘zlashtira-oladigan holatga o‘tkazib to‘playdi. Ma’lumotlarga qaraganda, dukkakli o‘simliklardan biri bo‘lgan uch yillik bedaning har gektar maydoni tuproqda bir yilda 300-400 kg gacha azot to‘playdi. Bu azot miqdori bedadan bo‘shagan yerga ekilgan ekinlarni bir necha yil davomida yuqori hosil olish uchun yetarli bo‘ladi. Azot tuproqqa yog‘inlar bilan oz bo‘lsada tushadi. Azot har gektar yerga yog‘in bilan bir yilda 3-4 kg nitrat va ammiak ko‘ri-nishida tushadi. Shunday qilib, azot tuproq unumdorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Kislorod. O‘simlik hayotidagi eng muhim jarayonlardan biri-fotosintez jarayonidir. O‘simliklarning yashil bargida karbonat angidrid gazi va suvdan quyosh yorug‘ligi ta’sirida organik moddalarning hosil bo‘lishi jarayoniga fotosintez deyiladi. Bu jarayonda havoga erkin kislorod ajralib chiqadi. Tabiatdagi kislorodning yagona manbai yashil o‘simliklardir. Demak, qayerda yashil o‘simliklar qalin bo‘lsa, o‘sha yerning havosida kislorod shunchalik ko‘p bo‘ladi. Tabiatdagi kislorod o‘simliklar va hayvonlarning nafas olishiga, tuproqdagi organik moddalarning chirishiga va yonishiga sarflanadi. O‘simliklar uzluksiz nafas oladi va u jarayon to‘xtasa o‘simlik nobud bo‘ladi. O‘simliklarda nafas olish jarayoni fotosintez jarayoniga teskari bo‘lib, bu jarayonda organik moddalar anaerob sharoitda oksidlanib, karbonat angidrid gazini va suvni hosil qiladi va energiya ajralib chiqadi. Ajralgan bu energiya o‘simlikning o‘sish, rivojlanish, harakatlanish jarayonlari va boshqalarga sarflanadi. Ekinlarning yaxshi o‘sishi va rivojlanishi uchun tuproqqa kis-lorodning kirish sharoitini yaxshilash kerak. Bunga tuproqning aeratsiyasini kuchaytirish orqali erishiladi. Tuproqda kislorod qanchalik ko‘p va oziq moddalar yetarli bo‘lsa, tuproqdagi bakteriyalarning faoliyati uchun qulay sharoit yaratiladi. Karbonat angidrid gazi. Karbonat angidrid gazi yashil o‘simliklardagi fotosintez jarayoni uchun zarur. Bu jarayonda o‘simlik havodagi SO2 gazini iste’mol qiladi, havoga esa erkin kislorod ajralib chiqadi. Ma’lumotlarga qaraganda, Yer sharidagi barcha o‘simliklar yil davomida fotosintez natijasida 450 milliard tonna organik modda hosil qiladi. Bu jarayonda o‘simliklar 174 milliard tonna SO2 ni o‘zlashtirib, havoga 500 milliard tonnaga yaqin erkin kislorod ajratadi. Karbonat angidrid gazi qishloq xo‘jalik ekinlari hosilining shakllanishida muhim omil hisob-lanadi. O‘simliklar, hayvonlarning nafas olishida, tuproqdagi organik moddalarning chirishida, yoqilg‘ilar yonishida havoga karbonat angidrid gazi ajraladi. Masalan, V.N. Makarov ma’lumotiga binoan 1 gektar yerdan sutkasiga 400-600 kg karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi. Tuproq yuzasidagi havoda SO2 miqdori, o‘simliklar qopla-mi ustidagi havodagi SO2 miqdoridan 2-3 marta ko‘p bo‘ladi. Karbonat angidridning bunday taqsimlanishi fotosintez jarayonining faol o‘tishiga yordam beradi. Suv bug‘i. Suv bug‘i tabiatdagi suv aylanishning muhim qis-mi. Suv bug‘ining atmosferadagi kondensatsiyasi va sublimatsiyasi natijasida bulutlar paydo bo‘ladi, muayyan sharoitlarda esa bulutlardan u yoki bu turdagi yog‘inlar yog‘adi. O‘simliklar yozda ko‘proq bug‘lanib o‘zining haroratini boshqaradi. Bundan tashqari suv bug‘i atmosferada «issiqxona effekti» ni yaratishda ham ishtirok etadi. Havodagi suv bug‘ining miqdori havo namligi deb ataladi (6-bobga qarang). Havoning ortiqcha yoki kam namligi o‘simliklarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, g‘alla ekinlaridan bug‘doy pishib yetilayotgan davrda uzoq vaqt havoning harorati yuqori va nisbiy namligi 30% dan kam bo‘lib tursa, yetishtirilgan donning ancha qismi puch bo‘lib qoladi. Ortiqcha nisbiy namlik esa o‘simliklarning turlicha kasallanishiga sabab bo‘ladi. 4. Aerozollar. Atmosfera ifloslanishi va unga qarshi kurash choralari Real sharoitlarda atmosfera tarkibida asosiy va juda oz miqdordagi boshqa asosiy bo‘lmagan gazlar, suv bug‘i, turli xil qattiq va suyuq zarralar bor. Atmosferada muallaq holatda mavjud bo‘lgan qattiq va suyuq zarralarga aerozollar deyiladi. Atmosfera, aerozollarning borligi sababli doimo oz yoki ko‘p darajada ifloslangan bo‘ladi. Kelib chiqishiga qarab aerozollar quyidagi turlarda uchraydi: Tabiiy aerozollar. Ularga: a) suv bug‘ining atmosferada kondensatsiyasi va sublimatsiyasi natijasida hosil bo‘lgan suv tomchilari va muz kristallchalari; b) o‘rmonlarning yonishidan atmosferaga ko‘tarilgan tutun, qurum va kul zarralari; v) cho‘llar va tuproqlardan atmosferaga ko‘tarilgan qum va chang zarralari; g) kosmik fazodan kelgan va vulqonlarning portlashidan hosil bo‘lgan qum va chang zarralari; d) okean va dengiz suvlari to‘lqinlanganda yuqoriga sachragan suv tomchilarining bug‘lanishidan keyin qolgan tuz zarralari; j) atmosferadagi turli-tuman bakteriyalar, o‘simliklar guli changlari, sporalar va boshqalar kiradi. Insonlarning xo‘jalik faoliyati natijasida (antropogen) hosil bo‘lgan aerozollarga: a) ko‘mir bilan ishlaydigan elektr stansiyalar, ko‘mir, metallurgiya, kimyo sanoati korxonalari, sement, ohak, neftni qay-ta ishlash va boshqa zavodlar, isitish tizimlari qozonlaridan atmosferaga ko‘plab miqdorda turli xildagi aerozollar ko‘ta- riladi. Ularning asosiylariga quyidagilarni ko‘rsatsak bo‘la-di: azot oksidlari, ammiak, uglerod oksidi, ftor, ftoridlar, oltingugurt dioksidi, oltingugurt uglerodi, oltingugurt vodorodi, sulfat kislotasi, vodorod ftoridi (freon), oltingugurt oksidi, rux, mis, xlor, xrom, kadmiy, qo‘rg‘oshin, simob, kremniy va boshqalar; b) avtotransport vositalaridan chiqadigan is gazi, azot oksidi, sulfat angidrid va qo‘rg‘oshin zarralari kiradi. Atmosferaning ifloslanishi odamlarning sog‘ligiga, ekin-larning o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tabiiy yo‘sinda vujudga kelgan aerozollarning zararli ta’sirini tushunish uchun quyidagi misollarni keltiramiz. Hozirgi vaqtda Orol dengizining sathi 17 m dan ko‘proq pasaygan, uning sohillari 60-80 km ga chekingan. Orol dengizining qurib qolgan tubidan har yili atmosferaga 70 mln. tonnaga qadar tuz changi ko‘tarilmoqda. Bu tuz – to‘zonlar shamol bilan katta masofalarga tarqaladi. Ular Buxoro, Qashqadaryo viloyatlaridagi ekin maydonlariga ham tushib yerlarni sho‘rlantirmoqda, natijada o‘simliklar ildiz tizimining rivojlanishini susaytirmoqda. Surxondaryo viloyatining Termiz, Angor, Jarqo‘rg‘on va Muzrabod tumanlarida deyarli har oyda takrorlanib turadigan chang bo‘ronlari qishloq xo‘jalik ekinlariga katta zarar yetkaz-moqda. Qum va chang bo‘ronlari o‘simliklarga salbiy ta’sir qilib, fotosintez va nafas olish jarayonlarining buzilishiga sabab bo‘lmoqda. Hozirgi vaqtda atmosferani ifloslantirishda asosiy o‘rinni sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqariladigan aerozollar tashkil qiladi. Insonlarning sanoat va transport sohasidagi faoliyati natijasida atmosferada aerozol zarralari miqdori ko‘payishini quyidagi misollarda ko‘rsatamiz. 1000 t po‘lat eritishda havoga 40 t chang, 30 t oltingugurt (IV) oksid va 50 t uglerod oksidi chiqariladi, yoki AQSH da bir yilda sanoat korxonalari tomonidan atmosferaga 142,2 mln. t uglerod oksidi, 33,9 mln. t oltingugurt oksidi, 22,7 mln. t azot oksidi va 25,4 mln. t chang zarralari chiqarib tashlangan. Agar butun dunyo mamlakatlarining sanoatdagi faoliyatini e’tiborga olsak, atmosferaga har yili juda ko‘p million tonnalab turli moddalar chiqarilishini tasavvur qilaolamiz. Ularning ko‘pchiligi zaharli bo‘lib odamlar, hayvonlar va o‘simliklarga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, Tojikiston alyuminiy zavodidan atmosferaga chiqadigan zaharli chiqindilar ta’siridan Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy tumanlarida yashovchi odamlar orasida havoning ifloslanishidan hosil bo‘lgan zararli moddalar ta’siridan kasallanganlar bor, hayvonlardan ham kasallanganlari uchraydi. Ayniqsa, qishloq xo‘jalik ekinlariga alyuminiy zavodidan chiqib havoda tarqaladigan ftorli birikmalar yuqoridagi tumanlar ayrim xo‘jaliklarining ekinzorlariga zarar keltirmoqda. Atmosferani radioaktiv moddalar ham ifloslantiradi. Atmosferaga yadro va termoyadro portlashlardan, shuningdek uran konlaridan ko‘plab miqdorda radioaktiv zarralar ko‘tariladi va shamol ta’sirida katta hududlarga tarqaladi va uzoq vaqt saqlanadi. Hozirgi kunda respublikamizga atmosferaning radioaktiv ifloslanish xavfini tahdid solayotgan manbalardan biri Qirg‘iziston Respublikasidagi «Moylisuv» radioaktiv moddalar qoldiqlari qabristonidir. Umuman olganda yer yuzasidagi har bir 1 sm2 yuzaga to‘g‘ri kelgan atmosfera ustunida 108-109 dona aerozol zarralar bor. Atmosferadagi aerozol zarralarning umumiy massasi 1011 kg ga yaqin bo‘lsada, biroq atmosferaning umumiy massasidan juda ham kichik. Aerozollardan ko‘pchilik turlarining havodagi konsentra-siyasi ma’lum qiymatidan oshib ketsa insonlar, hayvonlar va o‘simliklarga zararli ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklar uchun havoni ifloslantiruvchi oltingugurt, ftor birikmalari, uglerod oksidi, xlor, uglevodorod va boshqalar eng ko‘p zarar yetkazadi. Ular fotosintez jarayonining normal o‘tishini buzib, o‘simliklarning o‘sish va rivojlanish jarayonini sekinlashtiradi. Tekshirishlar sabzavot ekinlaridan-shpinat, karam, salat, rediskalarning oltingugurt uglerodga juda ham sezgirligini ko‘rsatadi. Atmosfera bu gaz bilan ifloslanganda kartoshka, qand lavlagi, pomidor, tok va bedalarning hosildorligining kamayishini ko‘rsatadi. Azot oksidining havodagi konsentratsiyasi 0,08 mg/m3 va undan oshiq bo‘lsa, sabzavot ekinlarining o‘sishi va rivojlanishi sekinlashadi va hosildorligi pasayadi. Bunday misollarni ko‘p-lab keltirish mumkin. Umumlashtirib aytganda, havoni ifloslantiruvchi aerozollarning o‘simlikka zararli ta’sir etmasligi uchun uning qiymati ruxsat etilgan miqdori (REM) dan oshiq bo‘lmasligi kerak. Odamlar bilan o‘simliklar uchun REM miqdori o‘zaro bir xil emas. Har bir sanoat korxonasi, har bir avtomobil ishlayotganda atmosferaga chiqadigan zaharli gazlarni kamaytirish hozirgi davrning eng asosiy talabidir. Atmosfera havosini tabiiy yo‘l bilan tozalashda o‘simliklarning xizmati juda katta. Chunki o‘simliklarning ko‘pchiligi atmosfera gazlarini, shu jumladan zaharli gazlarni yutib ularning havodagi miqdorini kamaytiradi. Yashil o‘simliklar atmosfera havosidagi chang miqdorini 2-3 marta kamaytiradi. Atmosfera havosining tozalanishida yog‘inlar ham muhim rol o‘ynaydi. Qor va yomg‘ir atmosferadagi zaharli moddalarning ma’lum qismini yer yuziga olib tushadi. Yog‘ingarchilik qancha ko‘p bo‘lsa, havo tarkibi shuncha tozalanadi. Ammo atmosferaning tabiiy yo‘l bilan tozalanishi sekinlik bilan o‘tadi. Shuning uchun insonlar tabiiy tozalanish bilan cheklanmasdan, atmosferani zaharli aerozollardan tozalash yo‘llarini ishlab chiqishi kerak. Hozirgi vaqtda barcha davlatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida ham atmosferaga chiqariladigan zararli aerozollarning miqdorini kamaytirish yoki butunlay yo‘qotish choralari amalga oshirilmoqda. Buning uchun sanoat korxonalaridagi texnologik jarayonlarni takomillashtirish hisobiga kam chiqindili yoki chiqindisiz korxonalar qurilmoqda. Chiqindili zavodlarga maxsus moslamalar ishlatilib, ajralib chiqayotgan gazlar, shuningdek, yarim mahsulotlar zararli moddalardan tozalanib, ushlab qolinmoqda va mahsulot ishlab chiqarishga qaytadan ishlatilmoqda. Atmosferani tozalashda ahamiyatga ega bo‘lgan texnologik jarayonlardan yana biriga ishlab chiqarishda zaharli moddalarni zahari kam moddalar bilan almashtirishni ko‘rsatish mumkin. Masalan, sanoat korxonalaridagi qozonlarni ko‘mir yoki mazut yoqib emas, balki gaz yoqib ishlatilsa, atmosferaga chiqarib tashlanadigan zararli moddalar 70-90% ga kamayadi. Avtomobillarga benzin o‘rniga siqilgan gaz ishlatilsa, atmosferaga chiqariladigan zararli chiqindilar kamayib, atrof muhit ancha kam ifloslanadi, yoki karbyuratorli dvigatellar o‘rniga injektorli dvigatellar ishlatilsa, atmosferaning ifloslanishi kamayadi. Shunday qilib, atmosferani ifloslantiruvchi zaharli aerozollardan butunlay tozalash (yoki keskin kamaytirish) davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan ishdir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida» gi hamda 1996 yil 27 dekabrda qabul qilingan «Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida» gi Qonunlari respublikamizda atmosfera havosini ifloslantirishga qarshi kurashishning huquqiy asoslarini belgilab beradi. Hozirgi vaqtda respublikamizda atmosfera havosini muhofaza qilish sohasida barcha tadbirlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Savol va topshiriqlar 1. Havo tarkibiga kirgan asosiy gazlarni tushuntiring. 2. Atmosfera tarkibidagi suv bug‘i va karbonat angidrid gazining rolini bayon qiling. 3. Yer shari bo‘ylab atmosfera tarkibidagi suv bug‘i hajm bo‘yicha qanday chegaralarda (foiz hisobida) o‘zgaradi? 4. Atmosferada ozon gazi qanday hosil bo‘ladi va u atmosfera yuqori qatlamlari haroratiga qanday ta’sir ko‘rsatadi? 5. Nima uchun atmosferadan o‘tib yer yuziga tushgan quyosh radiatsiyasi tarkibida to‘lqin uzunligi 0,3 mkm dan kichik ultrabinafsha nurlar bo‘lmaydi? Ultrabinafsha nurlar tirik organizmga qanday ta’sir ko‘rsatadi? 6. Aerozollar deb nimaga aytiladi va ular atmosferaga qan-day usullarda o‘tadi? 7. Tuproq havosining tarkibi atmosfera havosiniki bilan bir xilmi yoki farqi bormi? Agar farqi bo‘lsa uni qanday tushuntirasiz?