АЁЛЛАР ТАНОСИЛ АЪЗОЛАРИ ФУНКЦИОНАЛ ВА КЛИНИК
АНАТОМИЯСИ. ОРАЛИҚ. СИЙДИК-ТАНОСИЛ ВА ЧАНОҚ
ДИАФРАГМАСИ.
Аёллар жинсий аъзолари.
Тухумдон. Оvarium
Тухумдон - ovarium - жуфт аъзо бўлиб, қуйидаги қисмлари бўлади:
бачадон найига қараган учи - extermitas tubaria; пастки бачадонга қараган
учи - extermitas uterina; латерал ва медиал юзалар - facies lateralis et medialis;
эркин чеккаси - margo liber; тутқичли чеккаси - margo mesovaricus бўлади.
Тутқичли чеккаси соҳасида қон томир ва нервларни сақлайдиган тухумдон
дарвозаси - hilum ovarii бўлади. Тухумдон бачадон билан тухумдоннинг
хусусий бойлами -- lig. ovarii proprium воситасида бириккан бўлади.
Тухумдоннинг бачадон найига қарага учига, найнинг шокиласи fimbria
ovarica ҳамда lig. suspensoriu ovarii – тухумдонни ушлаб турувчи бойлами
бирикади. Тухумдоннинг ташқи юзаси оқлик парда tunica аlbuginea билан
қопланган. Тухумдонда пўстлоқ қисми cortex ovarii ва мағиз қисми medulla
ovarii кўринади.
Тухумдон ичида тухумдоннинг пуфакчали халтачалари - folliculi ovarici
vesiculosi - бўлиб, унинг ичида тухум - аёллар жинсий ҳужайраси - ооцит -
етилади.
Пуфакли халтачалар ривожланиб, ёрилади ва унинг ичидаги тухум
ҳужайралари - ооцит - тухумдон юзасига чиқади. Пуфакли халтачалар соҳаси
қон ва сариқ тўқима билан тўлиб қизил тана cоrpus rubrum ва сариқ тана -
corpus luteum ҳосил бўлади. Тухум ҳужайраси уруғланиб ҳомила ҳосил
бўлса, сариқ тана катталашиб узоқ муддатга сақланиб қолади ва бу сариқ
танага corpus luteum graviditalis дейилади.
Агарда тухум ҳужайраси - ооцит - уруғланмаса, сариқ тана атрофияга
учрайди, сўрилади ва оқ тана - corpus albicans га айланиб, йўқолиб кетади.
Ҳар 28 кун ичида битта фолликула етишади. Тухумдон қорин парда билан
ўралмайди. Шу сабабли ооцит тухумдон юзасидан бачадон найига йўналади.
Бачадон найи -tuba uterina (salpinx)
Бачадон найи - tuba uterina - тухумдонда етилган ооцит хужайраларини
бачадонга ўтказиш вазифасини бажаради. Бачадон найининг қуйидаги
қисмлари бўлади: 1) найнинг бачадон деворидаги қисми - pars uterina; 2)
найнинг сиқилган (торайган) бўйин қисми – isthmus tubae uterina. ; 3) найнинг
кенгайган қисми - ampulla tubae uterina.; 4) найнинг қорин бўшлиғига
очиладиган воронкасимон кенгайган соҳаси – бачадон найининг қуйғичи -
infundibulum tubae uterina.. Infundibulum соҳасида бачадон найининг
шокилалари - fimbriae tubae uterina - бўлиб, уларнинг бири анча узунроқ
бўлади ва тухумдонга бирикканидан - fimbria ovaricа -- тухумдон шокиласи
дейилади. Бачадон найининг қорин бўшлиғига очилган тешиги - ostium
abdominale tubae uterina, бачадон найининг бачадон бўшлиғига очилган
тешиги - ostium uterinum tubae uterina дейилади.
Бачадон найининг ташқи сероз пардаси - tunica serosa - қорин парда
тўқимасидан ҳосил бўлади. Бу парданинг остида сероз парда ости асоси --
tunica subserosa жойлашади. Тunica muscularis – мушакли қаватида 2 турдаги
силлиқ мушак толалари (ташқи бўйлама ва ички халқасимон) жойлашади.
Ички қават эса шиллиқ қават - tunica mucosa бўлиб, киприкли эпителий
хужайралари билан қопланган ва бачадон бурмалари - plicae tubaria ҳосил
бўлади.
Бачадон -uterus
Бачадон - uterus - ҳомила тараққий этадиган мушакли, кичик чаноқ
бўшлиғидаги аъзодир. Бу аъзо сийдик қопчаси билан тўғри ичак орасида
жойлашади.
Бачадоннинг қуйидаги қисмлари бўлади: бачадон туби - fundus uteri
юқори соҳасида жойлашади; бачадон танаси - corpus uteri; бачадоннинг
бўйин қисми cervix uteri. Юқори соҳада бачадон шохи – cornu uteri,
бачадоннинг чеккаси – margo uteri бўлади.
Бачадонинг орқа юзаси ичак тарафда бўлганлигидан ичакларга қараган
юзаси facies intistenalis (posterior), олдинги юзаси сийдик қопчаси тарафида
бўлганлигидан facies vesicalis (anterior) дейилади.
Бачадан бўшлиғи cavitаs uteri -- ички анатомик тешик – ostium
anatomicum uteri internum воситасида бачадоннинг бўйин қисми cervix uteri га
давом этади.
Cervix uteri нинг қуйидаги қисмлари бўлади:
а) portio suprаvaginalis cervici – бачадон бўйнининг қин усти қисми. Бу
соҳада торайма isthmus uteri ҳосил бўлиб ички гистологик тешик ostium
histologicum uteri internum воситасида кейинги бўлимга давом этади;
б) portio vaginalis cervicis – бачадон бўйнининг қин қисми.
Бачадоннинг бўйин қисми, қин соҳасига бачадон тешиги - ostium uteri
ҳолида очилади. Бу тешик соҳасида олдинги лаб – lаbium anterius ва орқа
лаблар lаbium posterius лар бўлади.
Бачадон бўйнининг канали – canalis cervicis uteri ички юзасида
палмасимон бурмалар – plicae pаlmatae, бўйин қисмидаги безлар - glandulae
cervicales лар бўлади.
Бачадоннинг ташқи тарафини ёғ моддали бачадон атрофидаги клетчатка
parаmetrium ўраб туради. Бачадон бўйин соҳасидаги бу қават paracervix
дейилади.
Бачадон девори уч қаватдан ташкил топган.
1. Ташқи тарафдан бачадон сероз қорин парда tunica serosа билан
қопланган. Бачадоннинг бу ташқи қавати - perimetrium дейилади.
2. Ўрта қаватида - силлиқ мушак толаларидан иборат tunicа muscularis
бўлади. Бачадоннинг бу қаватини - myometrium дейилади.
3. Ички қават - шиллиқ қават - tunica mucosa билан қопланган бўлиб,
бачадонда бу қаватга - endometrium дейилади. Шиллиқ қаватда бачадон
безлари - glandulae uterinae учрайди.
Қорин парда бачадонни ўраб, икки ён тарафга йўналишидан
бачадоннинг кенг бойлами - lig. latai uteri ҳосил бўлади. Бачадон чов
каналидаги тери соҳаси билан lig. teres uteri - бачадоннинг юмалоқ бойлами
воситасида бирлашади. Бачадон билан тухумдон орасида эса lig. ovarii
proprium - тухумдоннинг ҳусусий бойлами тортилади. Қов суяги билан
бачадон бўйни орасида lig. pubocervicale, тўғри ичак билан бачадон орасида
lig. rectouterinum бойламлари тортилган бўлади.
Бачадоннинг бўйин соҳасида кўндаланг бойлам – lig transversum cervicis
(lig cardinale) бўлади.
Бачадон деворининг хусусий мушакларидан ташқари тўғри ичакдан
йўналувчи m. rectouterinus деворини мустаҳкамлайди.
Қин - vagina
Қин - vagina 8 см узунликга эга бўлган най бўлиб, бачадон бўйни билан
катта уятли лаблар соҳасини қўшиб туради. Пастки соҳада қин дахлизига
ostium vaginae тешиги очилади. Қизлар қининин ташқи тешиги ҳалқа
шаклидаги шиллиқ парда бурмаси hymen femininu билан беркилган бўлади.
Қиннинг олдинги ва орқа деворлари - paries anterior et pоsterior ўзаро
қўшилади ва бачадон бўйинчаси соҳасида қин гумбази - fornix vaginae ҳосил
бўлади. Қинннинг олдинги девори юқори қисмида сийдик қопининг тубигача
бориб, юмшоқ қўшувчи тўқима воситасида ажралиб туради. Олдинги
деворнинг пастки учи эса сийдик чиқарув найи билан чегараланиб туради.
Қин орқа деворининг устки қисми қисман қорин парда билан қопланиб,
пастроқда тўғри ичак девори билан чегарадошдир.
Қин девори ташқи тарафдан пишиқ қўшувчи тўқима билан қопланади.
Деворнинг ўрта қаватини ички циркуляр ва ташқи бўйлама силлиқ мушак
тўқималари ҳосил этади ва tunica muscularis дейилади. Қин деворининг ички
қавати tunica mucosa бурмалар rugae vaginalis -ни ҳосил этган шиллиқ қават
билан қопланган бўлади. Қин деворида ғовакли қават tunica spongiosа ҳам
бўлади.
Аёллар ташқи жинсий аъзолари – organa genitalia feminina externa.
Аёллар жинсий аъзолари соҳаси – pudendum feminina (vulva).
Бу аъзоларни қов соҳаси mоns pubis ва катта жинсий лаблар – lаbium
majus pudendi ҳосил этади. Икки тарафдаги жинсий лабларнинг олдинги
бирикмаси comissura lаbiorum anterior, орқа бирикмаси comissura lаbiorum
posterior дейилади. Бу ҳосилалар орасидаги тирқиш rima pudendi дейилади.
Тирқишлар остида кичик жинсий лаблар labium minus pudendi жойлашади.
Кичик жинсий лаблар таркибида унинг юганчаси frenulum lаbiоrum pudendi,
дилоқ (клитор) ортиғи – preputium clitoridis, дилоқ (клитор) юганчаси
frenulum clitoridis бўлади.
Бу соҳаларни қин дахлизи vestibulum vaginae дейилади ва унинг
деворида катта безлар glandula vestibularis major ва майда безлар glandula
vestibularis minоres лар бўлади.
Дахлиз соҳаси қин тешиги ostium vaginae орқали қинга очилади.
Дилоқ (клитор) – clitoris.
Дилоқнинг оёқчаси crus clitoridis, танаси corpus clitoridis, танадаги бошча
glans clitoridis ҳосилалари бўлади.
Дилоқ ичида тўсиқлар septum corporum cavernosum, тўсиқлар орасида
ғовакли тана corpus cavernosum clitoridis мавжуд. Дилоқнинг ташқи юзаси
фасция - fascia clitoridis билан қопланиб, бойлам lig. suspensorium clitoridis да
осилиб туради.
Оралиқ - perineum
Оралиқ - perineum - кичик чаноқ бўшлиғидан чиқиш соҳасидаги
кўндаланг - тарғил мушаклар, фасциялар ва аъзолардан ташкил топади.
Оралиқ соҳаси қуйидагича чегараланади: олдиндан қов суякларининг
ўзаро бирикиш соҳаси - symphysis pubica; орқадан - дум умуртқалари; икки
ён тарафида ўтирғич суякларининг дўмбоқлари жойлашади.
Бу соҳани иккита тўсиқга ажратиш мумкин: сийдик чиқарув ва жинсий
аъзолар ўтадиган тўсиқ - diaphragma urogenitale; тўғри ичак жойлашган чаноқ
тўсиғи - diaphragma pelvis. Бу иккала тўсиқ орасидаги чегара - иккита
ўтирғич суякларини бирлаштирувчи чизиқ бўлиб ҳисобланади.
Ҳар бир тўсиқ ўз навбатида юзаки ва чуқур мушаклардан ҳосил бўлади.
I. Diaphragma urogenitale мушаклари.
Чуқур гуруҳ мушаклари:
1. M. transversus perinei profundus - оралиқнинг кўндаланг чуқур мушаги
- ўтирғич суякларини ўзаро бирлаштиради. Иннервацияси: n. pudendus
2. Тўсиқдан сийдик чиқарув найининг ўтиш соҳасида, найнинг атрофида
халқасимон мушак толалари - m. sphincter urethrae externus ҳосил бўлади.
Юзаки мушаклар.
1. M. bulbospongiosus - эркакларда олатга бирикса, аёлларда қин
соҳасида тугайди.
2. M. ichiocavernosus - ўтирғич суягидан бошланган мушак эркакларда
олатга бирикса, аёлларда клитор соҳасида тугайди. Иннервацияси: n.
pudendus
3. M. transversus perinei superficialis - тўсиқнинг кўндаланг юзаки мушаги
- ўтирғич суяклари орасида тортилади. Иннервацияси: n. pudendus
II. Чаноқ тўсиғи - diaphragma pelvis - мушаклари.
Чуқур гуруҳ мушаклари:
1. M. levator ani - тўғри ичакни кўтарувчи мушак. Қов суяклари ва
ўтирғич суякларининг ички юзасидан бошланиб, тўғри ичакдан чиқиш
соҳасида тугайди. Иннервацияси: plexus sacralis (S2 – S4), n. pudendus
2. M. coccygeus - ўтирғич суягидан бошланиб, думғаза ва дум
умуртқаларида тугайди. Иннервацияси: plexus sacralis (S2 – S4)
3. M. rectococcygeus – тўғри ичак - дум мушаги. Бошланиш соҳаси: дум
умуртқаларидан ва lig. аnococcygeum бойламидан бошланади.
Бирикиш соҳаси: canalis analis нинг бўйлама мушак тутамларига
бирикади.
Вазифаси: тўғри ичакни ва canalis analis ни кўтаради. Иннервацияси:
plexus sacralis (S2 – S4).
Юзаки мушак.
1. M. sphincter ani externus - тўғри ичак чиқиш тешигини қисувчи
мушаги - шу тешик атрофида жойлашади.
Оралиқ фасциялари.
Чаноқ тўсиғини ташкил этган мушаклар ички тарафдан fascia
diaphragmatis pelvis superior фасцияси билан қопланган. Бу мушаклар ташқи
тарафдан fascia diaphragmatis pelvis inferior билан қопланади. Натижада чаноқ
тўсиғи мушаклари икки фасция варақларининг орасида жойлашади.
Diaphragma urogenitalis мушаклари ҳам фасциялар орасида жойлашади.
Чуқур гуруҳ мушаклари fascia diaphragmatis urogenitali superior et inferior
қўшувчи тўқима билан қопланади.
Юзаки гуруҳ мушаклари эса fascia perinei superficialis билан қопланади.
Тўғри ичак ва чаноқ деворлари орасида қўйидаги ҳосилалар мавжуд:
а) corpus anococygeum (lig. anococygeum) тўғри ичакдан чиқиш тешиги
ва дум умуртқалари орасида қўшувчи тўқима ва мушак тўқималаридан ҳосил
бўлган гўштдор ҳосила жойлашади;
б) corpus аdiposum fоssae ischioanalis ўтирғич суяги билан тўғри ичакдан
чиқиш тешиклари орасида ёғ тўқимаси жойлашади.
Тавсия этилган адабиётлар:
1. Баходиров Ф.Н. Одам анатомияси. Ташкент, 2005, 2006
2. Худайбердыев Р. И., Захидов Х. З. , Ахмедов Н. К. , Аляви Р. А. Одам
анатомияси. Тошкент, 1975, 1993 й.
3. Ахмедов Н.К. Одам анатомияси. Атлас., 1997 2005 й.
4. Ахмедов Н. К. , Шамирзаев Н. Х. Нормал ва топографик анатомия.
Тошкент, 1991.
5. Привес М. Г. Анатомия человека. М., 1985, 1997 г. г.
6. Синельников Р. Д. Атлас анатомии человека. М., 1979, 1981 г. г.
7. Михайлов С. С. Анатомия человека. М., 1973 г.
8. Крылова Н.В., Наумец Л.В. Анатомия в схемах и рисунках. Москва, 1991
