AYRIM TERGOV HARAKATLARINI AMALGA OSHIRISHNING ETIK VA AXLOQIY ASOSLARI

Yuklangan vaqt

2025-03-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

90,5 KB


1 AYRIM TERGOV HARAKATLARINI AMALGA OSHIRISHNING ETIK VA AXLOQIY ASOSLARI Reja: 1. Dastlabki tergov harakatlarini olib borishning umumiy qoidalari 2. Ayrim tergov harakatlarini olib borishga bo’lgan axloqiy talablar 3. Ehtiyot chorasini tanlashning axloqiy asoslari
1 AYRIM TERGOV HARAKATLARINI AMALGA OSHIRISHNING ETIK VA AXLOQIY ASOSLARI Reja: 1. Dastlabki tergov harakatlarini olib borishning umumiy qoidalari 2. Ayrim tergov harakatlarini olib borishga bo’lgan axloqiy talablar 3. Ehtiyot chorasini tanlashning axloqiy asoslari
2 1. Dastlabki tergov harakatlarini olib borishning umumiy qoidalar Sud bosqichiga qadar isbot qilishdagi dastlabki tergovni “dastlabki” deyilishiga sabab, aksariyat hollarda, u sudda ishni ko’rib chiqishdan oldin olib boriladi”.1 Ba’zi olimlar uni suddan oldin va sud uchun xizmat qilyotgan faoliyat2, deb qarashadi. Mazmunan qaralganda “dastlabki tergov” quyidagi faoliyatlarni o’z ichiga oladi, ya’ni protsessual qonunda belgilangan tartibda vakolarli davlat organlari tomonidan jinoyatlarni tez va to’la ochish, aybdorlarni fosh etish, jinoyat ishi bo’yicha ishda qatnashayotgan fuqoralarning huquq va manfaatlarini ta’minlash va adolatli qarorlar qabul qilish shular jumlasiga kiradi. Tergov harakatlari deb jinoyat protsessual qonunda ko’zda tutilgan va davlat tomonidan majburiyligi ta’minlanadigan operatsiya va usullar yig’indisiga aytiladi. Jinoyat-protsessual qonunda to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatilganki, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud ishdagi barcha holatlarni sinchkovlik bilan, to’la, har tomonlama va xolisona ko’rib chiqishga asoslangan holda qonunga hamda huquqiy onga amal qilib o’zlarining ichki ishonchlari bo’yicha dalillarga baho beradilar. Ichki ishonch bu - kishining shunday holatiki, u mavjud dalillar yig’indisidan, tizimidan kelib chiqadigan yagona mumkin bo’lgan xulosa borligini bildiradi. Dalillarni qabul qilish va tekshirishni o’z ichiga olgan tergov harakatlari qonun bilan tartibga solinadi. Jinoyat-protsessual normalardagi axloqiy mezonlar odatda ta’qiqlar shaklida bo’ladi. Bunday taqiqlar sha’n va qadr-qimmatni kamsitishga qaratilgan harakatni taqiqlash, ko’rsatuvlarni kuch ishlatib, qo’rqitish va boshqa shunga o’xshash choralar orqali olishning, sir saqlanishi kerak bo’lgan ma’lumotlarni tarqatishning ta’qiqlanishida ko’rinadi. D. P. Kotov o’rinli ta’kidlaganidek, adolat va insonparvarlik tamoyillari, sha’n va qadr-qimmatni hurmat qilish kabilar qatoriga quyidagi axloqiy normalarni 1 Aлексеев Н.С. tahriri ostida. Уголовный процесс. М.,1989, -209 b. 2 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса 2 том М.1970.-40 b.
2 1. Dastlabki tergov harakatlarini olib borishning umumiy qoidalar Sud bosqichiga qadar isbot qilishdagi dastlabki tergovni “dastlabki” deyilishiga sabab, aksariyat hollarda, u sudda ishni ko’rib chiqishdan oldin olib boriladi”.1 Ba’zi olimlar uni suddan oldin va sud uchun xizmat qilyotgan faoliyat2, deb qarashadi. Mazmunan qaralganda “dastlabki tergov” quyidagi faoliyatlarni o’z ichiga oladi, ya’ni protsessual qonunda belgilangan tartibda vakolarli davlat organlari tomonidan jinoyatlarni tez va to’la ochish, aybdorlarni fosh etish, jinoyat ishi bo’yicha ishda qatnashayotgan fuqoralarning huquq va manfaatlarini ta’minlash va adolatli qarorlar qabul qilish shular jumlasiga kiradi. Tergov harakatlari deb jinoyat protsessual qonunda ko’zda tutilgan va davlat tomonidan majburiyligi ta’minlanadigan operatsiya va usullar yig’indisiga aytiladi. Jinoyat-protsessual qonunda to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatilganki, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud ishdagi barcha holatlarni sinchkovlik bilan, to’la, har tomonlama va xolisona ko’rib chiqishga asoslangan holda qonunga hamda huquqiy onga amal qilib o’zlarining ichki ishonchlari bo’yicha dalillarga baho beradilar. Ichki ishonch bu - kishining shunday holatiki, u mavjud dalillar yig’indisidan, tizimidan kelib chiqadigan yagona mumkin bo’lgan xulosa borligini bildiradi. Dalillarni qabul qilish va tekshirishni o’z ichiga olgan tergov harakatlari qonun bilan tartibga solinadi. Jinoyat-protsessual normalardagi axloqiy mezonlar odatda ta’qiqlar shaklida bo’ladi. Bunday taqiqlar sha’n va qadr-qimmatni kamsitishga qaratilgan harakatni taqiqlash, ko’rsatuvlarni kuch ishlatib, qo’rqitish va boshqa shunga o’xshash choralar orqali olishning, sir saqlanishi kerak bo’lgan ma’lumotlarni tarqatishning ta’qiqlanishida ko’rinadi. D. P. Kotov o’rinli ta’kidlaganidek, adolat va insonparvarlik tamoyillari, sha’n va qadr-qimmatni hurmat qilish kabilar qatoriga quyidagi axloqiy normalarni 1 Aлексеев Н.С. tahriri ostida. Уголовный процесс. М.,1989, -209 b. 2 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса 2 том М.1970.-40 b.
3 kiritish lozim: har qanday qonun buzilishlariga yo’l qo’ymaslik, jinoyat protsessual madaniyatga qatiy amal qilish, xolislik, qat’iylik, g’arazgo’ylikning, ishochsizlikning, ayblov tomonga og’ishning, taxminiylikning bo’lmasligiga erishish, har qanday tergov harakatlarini olib borishda ayrim shaxlar va jamoalarga ziyon etkazmasliklarni kiritish lozim. 3 Tergov harakatlari olib borilayotganda jinoyat protsessi printsiplariga, ya’ni shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish (O’z R JPK 18-m), gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchini himoyalanish huquqi bilan ta’minlash (O’z R JPK 24-m), aybsizlik prezumptsiyasi (O’z R JPK 14-m), dalillarni bevosita va og’zaki usulda tekshirishga (O’z R JPK 26-m) so’zsiz rioya qilinishi. Tergov amaliyotida, afsuslar bo’lsinki, qonunga rioya qilish, suningdek etika normalarini bajarish borasida barchaga ma’lum bo’lgan kamchiliklar mavjud. Bular qatoriga birgina taxminni ishlab chiqish bilan bog’liq ayblov tomonga og’ish, tergovda ishtirok etayotganlarning huquqini ta’minlamaslik, tergovni yuzaki olib borish, jinoyatning ochilmasligiga olib keluvchi sustkashlik, tergov harakatlarini oli borishda va ular bo’yicha bayonnoma yuritishda ifodalanadi. Ayrim tergov hujjatlarini qalbakilashtirish hollari ham uchrab turadi. Bu kabi kamchiliklarga yo’l qo’ymaslik uchun ko’plab ob’ektiv va sub’ektiv sabablarni bartaraf qilishni talab qiladi. Tergovchining faoliyati u tomonidan protsessual qonunga rioya qilish qat’iy ta’minlanganda, u ishda barcha ishtirok etayotganlarning qadr-qimmatini hurmat qilib sog’lom axloqiy muhitni yaratgan holda tergov harakatlarini olib borganda, ob’ektiv harakat qilganda muvaffaqiyatli bo’lishi mumkin. Ko’rinib turibdiki, tergovchi yuqori darajadagi axloqiy va psixologik sifatlarga ega bo’lishi lozim, aksincha unining shaxsi va xulq-atvoridagi axloqiy nuqsonlari xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Tergovchi o’z faoliyati davomida uch turli, ya’ni protsessual, kriminalistik va axloqiy qoidalarga asoslanadi. Protsessual normalar tergovchidan tergov olib borish jarayonida 3 Кокорев Л. Д., Котов Д. Л. Указ. соч. С.110.
3 kiritish lozim: har qanday qonun buzilishlariga yo’l qo’ymaslik, jinoyat protsessual madaniyatga qatiy amal qilish, xolislik, qat’iylik, g’arazgo’ylikning, ishochsizlikning, ayblov tomonga og’ishning, taxminiylikning bo’lmasligiga erishish, har qanday tergov harakatlarini olib borishda ayrim shaxlar va jamoalarga ziyon etkazmasliklarni kiritish lozim. 3 Tergov harakatlari olib borilayotganda jinoyat protsessi printsiplariga, ya’ni shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish (O’z R JPK 18-m), gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchini himoyalanish huquqi bilan ta’minlash (O’z R JPK 24-m), aybsizlik prezumptsiyasi (O’z R JPK 14-m), dalillarni bevosita va og’zaki usulda tekshirishga (O’z R JPK 26-m) so’zsiz rioya qilinishi. Tergov amaliyotida, afsuslar bo’lsinki, qonunga rioya qilish, suningdek etika normalarini bajarish borasida barchaga ma’lum bo’lgan kamchiliklar mavjud. Bular qatoriga birgina taxminni ishlab chiqish bilan bog’liq ayblov tomonga og’ish, tergovda ishtirok etayotganlarning huquqini ta’minlamaslik, tergovni yuzaki olib borish, jinoyatning ochilmasligiga olib keluvchi sustkashlik, tergov harakatlarini oli borishda va ular bo’yicha bayonnoma yuritishda ifodalanadi. Ayrim tergov hujjatlarini qalbakilashtirish hollari ham uchrab turadi. Bu kabi kamchiliklarga yo’l qo’ymaslik uchun ko’plab ob’ektiv va sub’ektiv sabablarni bartaraf qilishni talab qiladi. Tergovchining faoliyati u tomonidan protsessual qonunga rioya qilish qat’iy ta’minlanganda, u ishda barcha ishtirok etayotganlarning qadr-qimmatini hurmat qilib sog’lom axloqiy muhitni yaratgan holda tergov harakatlarini olib borganda, ob’ektiv harakat qilganda muvaffaqiyatli bo’lishi mumkin. Ko’rinib turibdiki, tergovchi yuqori darajadagi axloqiy va psixologik sifatlarga ega bo’lishi lozim, aksincha unining shaxsi va xulq-atvoridagi axloqiy nuqsonlari xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Tergovchi o’z faoliyati davomida uch turli, ya’ni protsessual, kriminalistik va axloqiy qoidalarga asoslanadi. Protsessual normalar tergovchidan tergov olib borish jarayonida 3 Кокорев Л. Д., Котов Д. Л. Указ. соч. С.110.
4 tergovni qaysi shakllarda, qanday tartibda olib borishlikni ko’rsatadi. Kriminalistika tomonidan islab chiqilgan tavsiyalar tergovchiga terovni olib borishning taktik yo’nalishini belgilab olish, dastlabki tergov oldida turgan jinoyatni tez va to’la ochish, aybdorlarni fosh qilishdek muhim vazifalarni eng samarali amalga oshirishning uslub va yo’l-yo’riqlarini izlab topish imkoniyatini beradi. Axloqiy normalar tergov olib borishdagi u yoki bu usullarining axloq nuqtai nazaridan maqbulligini baholashga imkon beradi. Barcha tartib-qoidalar bir-biri bilan uzviy bog’liqlikda bo’lsada lekin qonun ular orasida yuqori turadi. Tergovchi o’z kasbiy burchi uchun hamda dastlabki tergov oldida turgan vazifalarning ijrosi uchun shaxsan axloqiy javobgar hisoblanadi. Buning uchun u xolis, beg’araz, adolatli, insonparvar va xushyor bo’lishi kerak. Xizmat faoliyatini amalga oshirayotganda chidamlilik, bosiqlik, xushmuomalalikka rioya qilishi lozim. Jinoyatni tergov qilayotganda tergovchi sodir etilgan jinoyatga yoki jinoyat ish bo’yicha tergov harakatklarini olib borishga u yoki bu shaklda daxldor bo’lgan fuqarolarning keng doirasi bilan axloqiy munosabatlar tizimida harakat qiladi. Umuman olganda tergovchining faoliyatga yuqori axloqiy talablar qo’yiladi. Bu fuqarolar jinoyat ishining yakunidan manfaatdor bo’lgan, o’zlarining huquq va manfaatlarini himoya qiluvchi protsess ishtirokchilari hisoblanadi. Ular qatoriga qonun ayblanuvchi, jabrlanuvchi, ularning vakillari, ayblanuvchining himoyachisi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillarini kiritadi. Tergovchida o’z vakolatlarini amalga oshirayotganida xuddi shu shaxslar bilan munosabatlarda birinchi navbatda axloqiy huquq va axloqiy majburiyatlar yuzaga keladi. Bundan tashqari tergovchida axloqiy huquq va axloqiy majburiyatlar ishda ishtirok etayotgan guvohlar, exspertlar, tarjimonlar, xolislar, mutaxassislar va haqiqatni aniqlash yoki tergov harakatlarini tashkil etishda qatnashayotgan boshqa shaxalar bilan ham munosabatlarda ham yuzaga keladi4. 4 Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. 40-50 b.
4 tergovni qaysi shakllarda, qanday tartibda olib borishlikni ko’rsatadi. Kriminalistika tomonidan islab chiqilgan tavsiyalar tergovchiga terovni olib borishning taktik yo’nalishini belgilab olish, dastlabki tergov oldida turgan jinoyatni tez va to’la ochish, aybdorlarni fosh qilishdek muhim vazifalarni eng samarali amalga oshirishning uslub va yo’l-yo’riqlarini izlab topish imkoniyatini beradi. Axloqiy normalar tergov olib borishdagi u yoki bu usullarining axloq nuqtai nazaridan maqbulligini baholashga imkon beradi. Barcha tartib-qoidalar bir-biri bilan uzviy bog’liqlikda bo’lsada lekin qonun ular orasida yuqori turadi. Tergovchi o’z kasbiy burchi uchun hamda dastlabki tergov oldida turgan vazifalarning ijrosi uchun shaxsan axloqiy javobgar hisoblanadi. Buning uchun u xolis, beg’araz, adolatli, insonparvar va xushyor bo’lishi kerak. Xizmat faoliyatini amalga oshirayotganda chidamlilik, bosiqlik, xushmuomalalikka rioya qilishi lozim. Jinoyatni tergov qilayotganda tergovchi sodir etilgan jinoyatga yoki jinoyat ish bo’yicha tergov harakatklarini olib borishga u yoki bu shaklda daxldor bo’lgan fuqarolarning keng doirasi bilan axloqiy munosabatlar tizimida harakat qiladi. Umuman olganda tergovchining faoliyatga yuqori axloqiy talablar qo’yiladi. Bu fuqarolar jinoyat ishining yakunidan manfaatdor bo’lgan, o’zlarining huquq va manfaatlarini himoya qiluvchi protsess ishtirokchilari hisoblanadi. Ular qatoriga qonun ayblanuvchi, jabrlanuvchi, ularning vakillari, ayblanuvchining himoyachisi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillarini kiritadi. Tergovchida o’z vakolatlarini amalga oshirayotganida xuddi shu shaxslar bilan munosabatlarda birinchi navbatda axloqiy huquq va axloqiy majburiyatlar yuzaga keladi. Bundan tashqari tergovchida axloqiy huquq va axloqiy majburiyatlar ishda ishtirok etayotgan guvohlar, exspertlar, tarjimonlar, xolislar, mutaxassislar va haqiqatni aniqlash yoki tergov harakatlarini tashkil etishda qatnashayotgan boshqa shaxalar bilan ham munosabatlarda ham yuzaga keladi4. 4 Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. 40-50 b.
5 2. Ayrim tergov harakatlarini olib borishga bo’lgan axloqiy talablar Asosiy tergov harakatklarini olib borishda rioya qilinishi talab etiladigan axloqiy talablar to’g’risida to’xtalib o’tamiz. Hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirishda rioya qilinishi talab etiladigan axloqiy talablar. Tergovchining huquqiy majburiyati jinoyatni tez va to’liq ochishga va aybdorlarni fosh qilishdan iborat. Hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirish aynan shu joyda jinoyat sodir etilganligi yoki uning izlari borligi haqidagi ma’lumotlar bo’lgan taqdirda kechiktirib bo’lmaydigan tergov harakatlarini olib borish haqidagi kriminalistik uslub qoidasi chuqur axloqiy ahamiyatga ega. Kechiktirib bo’lmaydigan tergov harakatlarini o’z vaqtida olib borish tergovchiga o’z vaqtida jinoyat sodir etgan shaxsni aniqlash va uni ushlash chorasini ko’rish, sodir bo’lgan hodisaning sharoiti, sodir bo’lish mexanizmi va boshqa holatlarni aniqlash, jinoyatning moddiy izlarini va predmetlarini topish, qayd qilish va olish, olingan narsalar, jinoyat qurollari, predmetlarni ko’zdan kechirish borasida ularni saqlash choralarini ko’rish imkonini beradi. Amaliyotda uchrab turadigan hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirishni sustkashlik bilan amalga oshirish yoki bo’lmasa zarur bo’lganda uni o’tkazishdan bosh tortish tergovchining kasbiy va axloqiy burchlariga zid harakat hisoblanadi. Hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirish bunday qaraganda biron-bir axloqiy muammolarni keltirib chiqarmaydi, chunki unda faqat tergovchi va xolislar ishtirok etishadi. Ammo bu tergov harakati ham turli xil odamlar bilan munosabatga kirishishni taqozo etadi va axloqiy jihatlarga ega bo’ladi. O’z R JPK O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan turar joyni ko’zdan kechirish alohida tartib o’rnatadi. Turar joyni ko’zdan kechirish O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 27-moddasi talablariga qat’iy amal qilish zarurligi bilan bog’liq bo’lib, unga ko’ra hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan
5 2. Ayrim tergov harakatlarini olib borishga bo’lgan axloqiy talablar Asosiy tergov harakatklarini olib borishda rioya qilinishi talab etiladigan axloqiy talablar to’g’risida to’xtalib o’tamiz. Hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirishda rioya qilinishi talab etiladigan axloqiy talablar. Tergovchining huquqiy majburiyati jinoyatni tez va to’liq ochishga va aybdorlarni fosh qilishdan iborat. Hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirish aynan shu joyda jinoyat sodir etilganligi yoki uning izlari borligi haqidagi ma’lumotlar bo’lgan taqdirda kechiktirib bo’lmaydigan tergov harakatlarini olib borish haqidagi kriminalistik uslub qoidasi chuqur axloqiy ahamiyatga ega. Kechiktirib bo’lmaydigan tergov harakatlarini o’z vaqtida olib borish tergovchiga o’z vaqtida jinoyat sodir etgan shaxsni aniqlash va uni ushlash chorasini ko’rish, sodir bo’lgan hodisaning sharoiti, sodir bo’lish mexanizmi va boshqa holatlarni aniqlash, jinoyatning moddiy izlarini va predmetlarini topish, qayd qilish va olish, olingan narsalar, jinoyat qurollari, predmetlarni ko’zdan kechirish borasida ularni saqlash choralarini ko’rish imkonini beradi. Amaliyotda uchrab turadigan hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirishni sustkashlik bilan amalga oshirish yoki bo’lmasa zarur bo’lganda uni o’tkazishdan bosh tortish tergovchining kasbiy va axloqiy burchlariga zid harakat hisoblanadi. Hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirish bunday qaraganda biron-bir axloqiy muammolarni keltirib chiqarmaydi, chunki unda faqat tergovchi va xolislar ishtirok etishadi. Ammo bu tergov harakati ham turli xil odamlar bilan munosabatga kirishishni taqozo etadi va axloqiy jihatlarga ega bo’ladi. O’z R JPK O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan turar joyni ko’zdan kechirish alohida tartib o’rnatadi. Turar joyni ko’zdan kechirish O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 27-moddasi talablariga qat’iy amal qilish zarurligi bilan bog’liq bo’lib, unga ko’ra hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan
6 tashqari birovning turar joyiga kirishi mumkin emas. Bundan kelib chiqib, dastlabki terovni olib borayotgan shaxs turar joyni ko’zdan kechirishga zarurat bo’lganda unda istiqomat qilayotgan barcha shaxslardan rozilik olishi kerak. Bu o’rinda turar joyni ko’zdan kechirishni tuntuv o’tkazish bilan almashtirmaslik zarur. Tergovchi voqeaga bevosita dahldor bo’lgan ob’ektlarnigina ko’zdan kechirishi lozim. Xolislar, mutaxassislar, ko’pchilik hollarda militsiya xodimlari ishtirokida hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirishda ushbu jarayonida barcha ishtirok etayotganlar bilan o’zaro to’g’ri munosabatlarni ta’minlash muhim hisoblanadi. Tergovchi ko’zdan kechirishning barcha ishtirokchilari harakatlariga rahbarlik qiladi, hodisa sodir bo’lgan joydan begonalarni ketkazib yuborish choralarini ko’radi. Ko’zdan kechirish jarayonida u yoki bu shaxs hayotining sirli tomonlarini oshkor qilishga yo’l qo’yilmaydi. Yashash joyi bo’lmagan, shuningdek turli yuridik shaxslar joylashgan binolarni ko’zdan kechirish yuridik shaxs vakilining ishtirokida amalgam oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 138-moddasida murdani ko’zdan kechirishning alohida qoidalari belgilangan. Murdani ko’zdan kechirish odatda u topilgan joyni ko’zdan kechirish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi va bu holatda murdani ko’zdan kechirish hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirish bayonnomasida qayd etiladi. Murdani ko’zdan kechirish mustaqil tergov harakati hisoblanadi, qachonki u tergovchi kelgunga qadar hodisa sodir bo’lgan joydan boshqa joyga ko’chirilgan bo’ladi, masalan, murdani ko’zdan kechirish o’likxonada (morg) da amalgam oshiriadi va natijada alohida bayonnoma tuziladi. Murdani ko’zdan kechirish aynan tergovchi tomonidan, ya’ni O’zR JPK 345-moddasi 1-qismi 2- bandi talabiga asosan prokuratura organining tergovchisi tomonidan xolislar, sud-tibbiyot experti ishtirokida olib boriladi. Shuningdek murdani ko’zdan kechirishda kriminalistlar, kimyochilar, biologlar va b. mutaxassislar ishtirok etishi mumkin. Agarda vafot etgan shaxs aniqlanmagan bo’lsa, bunday murdalarni krematsiya qilish - maxsus pechlarda murdani kuydirish mumkin emas. Chunki,
6 tashqari birovning turar joyiga kirishi mumkin emas. Bundan kelib chiqib, dastlabki terovni olib borayotgan shaxs turar joyni ko’zdan kechirishga zarurat bo’lganda unda istiqomat qilayotgan barcha shaxslardan rozilik olishi kerak. Bu o’rinda turar joyni ko’zdan kechirishni tuntuv o’tkazish bilan almashtirmaslik zarur. Tergovchi voqeaga bevosita dahldor bo’lgan ob’ektlarnigina ko’zdan kechirishi lozim. Xolislar, mutaxassislar, ko’pchilik hollarda militsiya xodimlari ishtirokida hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirishda ushbu jarayonida barcha ishtirok etayotganlar bilan o’zaro to’g’ri munosabatlarni ta’minlash muhim hisoblanadi. Tergovchi ko’zdan kechirishning barcha ishtirokchilari harakatlariga rahbarlik qiladi, hodisa sodir bo’lgan joydan begonalarni ketkazib yuborish choralarini ko’radi. Ko’zdan kechirish jarayonida u yoki bu shaxs hayotining sirli tomonlarini oshkor qilishga yo’l qo’yilmaydi. Yashash joyi bo’lmagan, shuningdek turli yuridik shaxslar joylashgan binolarni ko’zdan kechirish yuridik shaxs vakilining ishtirokida amalgam oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 138-moddasida murdani ko’zdan kechirishning alohida qoidalari belgilangan. Murdani ko’zdan kechirish odatda u topilgan joyni ko’zdan kechirish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi va bu holatda murdani ko’zdan kechirish hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirish bayonnomasida qayd etiladi. Murdani ko’zdan kechirish mustaqil tergov harakati hisoblanadi, qachonki u tergovchi kelgunga qadar hodisa sodir bo’lgan joydan boshqa joyga ko’chirilgan bo’ladi, masalan, murdani ko’zdan kechirish o’likxonada (morg) da amalgam oshiriadi va natijada alohida bayonnoma tuziladi. Murdani ko’zdan kechirish aynan tergovchi tomonidan, ya’ni O’zR JPK 345-moddasi 1-qismi 2- bandi talabiga asosan prokuratura organining tergovchisi tomonidan xolislar, sud-tibbiyot experti ishtirokida olib boriladi. Shuningdek murdani ko’zdan kechirishda kriminalistlar, kimyochilar, biologlar va b. mutaxassislar ishtirok etishi mumkin. Agarda vafot etgan shaxs aniqlanmagan bo’lsa, bunday murdalarni krematsiya qilish - maxsus pechlarda murdani kuydirish mumkin emas. Chunki,
7 kelgusida bu murdani tanib olish uchun tergov harakatlari o’tkazilishi mumkin. Tanib olinmagan murdani faqat prokuror ruxsati bilan ko’miladi.5 O’zbekiston Respublikasi JPK 148-152-moddalarida esa murdani exgumatsiya qilish asoslari, tartibi va unga oid protsessual harakatlar belgilangan. Exgumatsiya qilish murdani qabrdan chiqarib olishni o’zida ifodalaydi. Murda komilgan joy deb olganlarni komish uchun ajratilga maxsus joy, ya’ni qabristonni yoki bo’lmasa jinoyatchi yoki bo’lmasa jinoyatchilar tomonidan yashirincha murda ko’milgan joyni tushunish lozim. Murdani exgumatsiya qilish tergovchining maxsus qarori asosida amalgam oshiriladi. Marhumning yasin qarindoshlari yoki qarindoshlari murdani exgumatsiya qilishga qarsi bo’lganlarida uni o’tkaziishlik uchun sudning qarori zarur bo’ladi. Exgumatsiya qilishlik zarurat tugilganda, ya’ni ko’milgan murdani birinch yoki ikkinch marotaba ko’zdan kechirishda, murdani tanib olish uchun korsatishda, birinchi yoki ikkinch marotaba expertiza o’tkazishda amalga oshiriladi. Expertiza tergovchi tomonidan xolislar, sud-tibbiyot experti ishtirokida, sud-tibbiyot expertini ta’minlashning imkoniyati bo’lmaganda shifokorning ishtirokida, boshqa mutaxassislar, shuningdek murdani qabrdan olib chqish uchun erni qazish ishlarini amalgam oshiruvchi shaxslar ishtirokida6 o’tkaziladi. Tergovchining qaroriga binoan exgumatsiya qilish paytida boshqa shaxslar ham, masalan, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi, sud tomonidan bunday qaror chiqarilganda esa sudlanuvchi, jabrlanuvchi yoki guvohlar ishtirok etishlari, tanib olish maqsadi ko’zlanganda marhumning qarindoshlari ham qatnoshishi mumkin bo’ladi. Exgumatsiya o’tkazilgandan keyin murdani ko’mish va murda ko’milgan joyni tartibga keltirish mahalliy byudjet hisobidan amalga oshiriladi. Shu sababli ham exgumatsiya o’tkazish paytida mahalliy hokimiyat vakillari, ya’ni mahalla, qishloq fuqarolar yig’inlari vakillari ishtiroki maqsadga muvofiq bo’ladi. Murdani ko’mish unga nisbatan hurmat-ehtirom qoidalariga amal qilgan holda, diniy talablar 5 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -245-247 b. 6 Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. 40-50 b.
7 kelgusida bu murdani tanib olish uchun tergov harakatlari o’tkazilishi mumkin. Tanib olinmagan murdani faqat prokuror ruxsati bilan ko’miladi.5 O’zbekiston Respublikasi JPK 148-152-moddalarida esa murdani exgumatsiya qilish asoslari, tartibi va unga oid protsessual harakatlar belgilangan. Exgumatsiya qilish murdani qabrdan chiqarib olishni o’zida ifodalaydi. Murda komilgan joy deb olganlarni komish uchun ajratilga maxsus joy, ya’ni qabristonni yoki bo’lmasa jinoyatchi yoki bo’lmasa jinoyatchilar tomonidan yashirincha murda ko’milgan joyni tushunish lozim. Murdani exgumatsiya qilish tergovchining maxsus qarori asosida amalgam oshiriladi. Marhumning yasin qarindoshlari yoki qarindoshlari murdani exgumatsiya qilishga qarsi bo’lganlarida uni o’tkaziishlik uchun sudning qarori zarur bo’ladi. Exgumatsiya qilishlik zarurat tugilganda, ya’ni ko’milgan murdani birinch yoki ikkinch marotaba ko’zdan kechirishda, murdani tanib olish uchun korsatishda, birinchi yoki ikkinch marotaba expertiza o’tkazishda amalga oshiriladi. Expertiza tergovchi tomonidan xolislar, sud-tibbiyot experti ishtirokida, sud-tibbiyot expertini ta’minlashning imkoniyati bo’lmaganda shifokorning ishtirokida, boshqa mutaxassislar, shuningdek murdani qabrdan olib chqish uchun erni qazish ishlarini amalgam oshiruvchi shaxslar ishtirokida6 o’tkaziladi. Tergovchining qaroriga binoan exgumatsiya qilish paytida boshqa shaxslar ham, masalan, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi, sud tomonidan bunday qaror chiqarilganda esa sudlanuvchi, jabrlanuvchi yoki guvohlar ishtirok etishlari, tanib olish maqsadi ko’zlanganda marhumning qarindoshlari ham qatnoshishi mumkin bo’ladi. Exgumatsiya o’tkazilgandan keyin murdani ko’mish va murda ko’milgan joyni tartibga keltirish mahalliy byudjet hisobidan amalga oshiriladi. Shu sababli ham exgumatsiya o’tkazish paytida mahalliy hokimiyat vakillari, ya’ni mahalla, qishloq fuqarolar yig’inlari vakillari ishtiroki maqsadga muvofiq bo’ladi. Murdani ko’mish unga nisbatan hurmat-ehtirom qoidalariga amal qilgan holda, diniy talablar 5 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -245-247 b. 6 Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. 40-50 b.
8 va mahalliy urf-odatlarga rioya qilib hamda vafot etgan shaxsning yaqinlari bildirgan istaklarni e’tiborga olib bajarilishi kerak7. Guvohlantirish surishtiruvchi, tergovchining guvohlantirish o’tqazish to’g’risidagi asoslantirilgan qarori yoki sudning shu to’gridagi ajrimiga asosan inson tanasida alohida belgilar, tan jarohatlari, mastlik darajasi va boshqa xususiyat hamda belgilar, suningdek jinoyat ishi uchun ahamiyatli bo’lgan holatlarni aniqlashlik uchun o’tkaziladi. Guvohlantirish sud-tibbiyot expertizasi o’tkazilishi talab etilmaydigan va tanada jinoyat izlarining bor-yo’qligini aniqlashgina etarli deb hisoblangan holatlarda amalga oshiriladi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi va jabrlanuvchi guvohlantirishi mumkin. O’z R JPK 146-moddasi bilan guvohlantirishning barcha ishtirokchilarining konstitutsiyaviy huquqlari himoyalangan. Guvohlantirish chog’ida aniqlangan tanadagi alohida belgilarni sir saqlash zarurligi haqida ogohlantirilishlari lozim. Shaxsni yalang’ochlash yoki uning badanidagi tirnalgan, shilingan, qontalash joylarni g’liq bo’lgan, shuningdek, ushbu Kodeks 142-moddasining ikkinchi bandida nazarda tutilgan guvohlantirish surishtiruvchi, tergovchi yoki sudning topshrig’iga binoan shifokor yoki boshqa mutaxassis tibbiy xodim tomonidan guvohlantirilayotgan shaxs bilan bir jinsdagi shaxslar huzurida o’tkaziladi. Bunday hollarda guvohlantirilayotgan shaxsning or- nomusi, sha’ni, qadr-qimmati toptalmasligi uchun tegishli choralar ko’rilishi lozim.8 Olib qo’yish va tintuv muhim tergov amallaridan hisoblanadi. Olib qo’yish bu-qaerdaligi va kimdaligi ma’lum hamda jinoyat ishi uchun ahamiyatli bo’lgan predmet va hujjatlarni majburan olib qo’yishdan iborat bo’lib, avval ularni ixtiyoriy ravishda tergovchiga topshrilishi so’raladi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki predmet va hujjatlarni saqlayotgan shaxs tomonidan ular ixtiyoriy topshrilsa bu haqda bayonnomada ko’rsatiladi va qonunga binoan ashyoviy dalil deb e’tirof etiladi. 7 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -260-264 b. 8 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -256-257 b.
8 va mahalliy urf-odatlarga rioya qilib hamda vafot etgan shaxsning yaqinlari bildirgan istaklarni e’tiborga olib bajarilishi kerak7. Guvohlantirish surishtiruvchi, tergovchining guvohlantirish o’tqazish to’g’risidagi asoslantirilgan qarori yoki sudning shu to’gridagi ajrimiga asosan inson tanasida alohida belgilar, tan jarohatlari, mastlik darajasi va boshqa xususiyat hamda belgilar, suningdek jinoyat ishi uchun ahamiyatli bo’lgan holatlarni aniqlashlik uchun o’tkaziladi. Guvohlantirish sud-tibbiyot expertizasi o’tkazilishi talab etilmaydigan va tanada jinoyat izlarining bor-yo’qligini aniqlashgina etarli deb hisoblangan holatlarda amalga oshiriladi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi va jabrlanuvchi guvohlantirishi mumkin. O’z R JPK 146-moddasi bilan guvohlantirishning barcha ishtirokchilarining konstitutsiyaviy huquqlari himoyalangan. Guvohlantirish chog’ida aniqlangan tanadagi alohida belgilarni sir saqlash zarurligi haqida ogohlantirilishlari lozim. Shaxsni yalang’ochlash yoki uning badanidagi tirnalgan, shilingan, qontalash joylarni g’liq bo’lgan, shuningdek, ushbu Kodeks 142-moddasining ikkinchi bandida nazarda tutilgan guvohlantirish surishtiruvchi, tergovchi yoki sudning topshrig’iga binoan shifokor yoki boshqa mutaxassis tibbiy xodim tomonidan guvohlantirilayotgan shaxs bilan bir jinsdagi shaxslar huzurida o’tkaziladi. Bunday hollarda guvohlantirilayotgan shaxsning or- nomusi, sha’ni, qadr-qimmati toptalmasligi uchun tegishli choralar ko’rilishi lozim.8 Olib qo’yish va tintuv muhim tergov amallaridan hisoblanadi. Olib qo’yish bu-qaerdaligi va kimdaligi ma’lum hamda jinoyat ishi uchun ahamiyatli bo’lgan predmet va hujjatlarni majburan olib qo’yishdan iborat bo’lib, avval ularni ixtiyoriy ravishda tergovchiga topshrilishi so’raladi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki predmet va hujjatlarni saqlayotgan shaxs tomonidan ular ixtiyoriy topshrilsa bu haqda bayonnomada ko’rsatiladi va qonunga binoan ashyoviy dalil deb e’tirof etiladi. 7 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -260-264 b. 8 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -256-257 b.
9 Jinoyat uchun ahamiyatga molik narsa va hujjatlarning aynan kimda va qaerdaligi sud muhakomasi chog’ida ma’lum bo’lib qolsa, sud ham ularni olib qo’yishga haqli va bu haqda tegishli ajrim chiqaradi. O’zida davlat va harbiy sirni saqlaydigan hujjatlar va narsalarni olib qo’yishda shu sirlar bilan tanishishga ruxsati bo’lgan xolislar taklif qilinadi va ular tegishli tartibda ogohlantiriladi. Tintuv bu-turar joylarda yoki boshqa joy yoxud xizmat, ishlab chiqarish binolarida jinoyat ishiga aloqador bo’lgan, ish uchun ahamiyatli narsa va hujjatlar bor deb o’ylashga asosli ma’lumotlarga ega bo’lganda, ularni izlash, toppish va ishga qo’shish uchun amalgam oshiriladigan harakat hisoblanadi. Qonun bo’yicha tintuv shaxsga xizmat yoki boshqacha tarzda qonuniy aloqasi bo’lmagan yoki uning huquqi bo’lmagan, shu jumladan, qidirilayotgan shaxslarni va murdalarni toppish maqsadida ham amalgam oshiriladi. Tintuv – tintuv o’tkazilayotgan shaxsning ixtiyoridan qat’i nazar, majburiy o’tkaziladigan harakat hisoblanadi va fuqarolarning shaxsiy erkinligi, uy-joyining daxlsizligiga oid huquqlariga ta’sir etishi bilan ajralib turadi.9 Qidiruv fuqaroning huquqini yuqori darajada cheklaydi va axloqiy normalarga alohida aniq amal qilishlikni talab qiladi. Bu o’rinda A.F.Koni “Bu tergob harakatlari halol kishining hayotiga notinchlik keltiradi va atrofidaglarning unga bo’lgan munosabatiga nifoq soladi, shu sababli ular katta ehtiyotkorlik bilan qollanilishi lozim”, deb o’rinli ta’kidlagan.10 Odatda tintuv gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga nisbatan o’tkaziladi. Ammo tintuv guvohga, jabrlanuvchiga va boshqa hech bir protssessual maqomga ega bo’lmagan shaxslarga nisbatan ham o’tkazilishi mumkinligi istisno etilmaydi. Tintuv uni o’tqazish uchun etarli huquqiy asoslar bo’lganda, ish holatlari bo’yicha u zarur bo’lganda, demakki axloqan ma’qullanganda o’tkazilishi mumkin. 9 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -275-276 b. 10 Кони А. Ф. Избранные произведения. М., 1959. Т. 1. С. 607.
9 Jinoyat uchun ahamiyatga molik narsa va hujjatlarning aynan kimda va qaerdaligi sud muhakomasi chog’ida ma’lum bo’lib qolsa, sud ham ularni olib qo’yishga haqli va bu haqda tegishli ajrim chiqaradi. O’zida davlat va harbiy sirni saqlaydigan hujjatlar va narsalarni olib qo’yishda shu sirlar bilan tanishishga ruxsati bo’lgan xolislar taklif qilinadi va ular tegishli tartibda ogohlantiriladi. Tintuv bu-turar joylarda yoki boshqa joy yoxud xizmat, ishlab chiqarish binolarida jinoyat ishiga aloqador bo’lgan, ish uchun ahamiyatli narsa va hujjatlar bor deb o’ylashga asosli ma’lumotlarga ega bo’lganda, ularni izlash, toppish va ishga qo’shish uchun amalgam oshiriladigan harakat hisoblanadi. Qonun bo’yicha tintuv shaxsga xizmat yoki boshqacha tarzda qonuniy aloqasi bo’lmagan yoki uning huquqi bo’lmagan, shu jumladan, qidirilayotgan shaxslarni va murdalarni toppish maqsadida ham amalgam oshiriladi. Tintuv – tintuv o’tkazilayotgan shaxsning ixtiyoridan qat’i nazar, majburiy o’tkaziladigan harakat hisoblanadi va fuqarolarning shaxsiy erkinligi, uy-joyining daxlsizligiga oid huquqlariga ta’sir etishi bilan ajralib turadi.9 Qidiruv fuqaroning huquqini yuqori darajada cheklaydi va axloqiy normalarga alohida aniq amal qilishlikni talab qiladi. Bu o’rinda A.F.Koni “Bu tergob harakatlari halol kishining hayotiga notinchlik keltiradi va atrofidaglarning unga bo’lgan munosabatiga nifoq soladi, shu sababli ular katta ehtiyotkorlik bilan qollanilishi lozim”, deb o’rinli ta’kidlagan.10 Odatda tintuv gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga nisbatan o’tkaziladi. Ammo tintuv guvohga, jabrlanuvchiga va boshqa hech bir protssessual maqomga ega bo’lmagan shaxslarga nisbatan ham o’tkazilishi mumkinligi istisno etilmaydi. Tintuv uni o’tqazish uchun etarli huquqiy asoslar bo’lganda, ish holatlari bo’yicha u zarur bo’lganda, demakki axloqan ma’qullanganda o’tkazilishi mumkin. 9 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -275-276 b. 10 Кони А. Ф. Избранные произведения. М., 1959. Т. 1. С. 607.
10 Surishtiruvchi, tergovchi olib qo’yish yoki tintuv o’tkazishga kirishishdan oldin olib qo’yish yoki tintuv o’tkazilayotgan shaxsni qaror yoki ajrim bilan tanishtirib unga imzo qo’ydirishi shart. Ushbu tergov harakatlarini o’tkazish ertalab soat 06 dan kech soat 22 ga qadarli amalgam oshirilishi lozim. Noqonuniy tintuv o’tqazish fuqaroning konstitutsiyaviy huquqining qo’pol buzilishi hisoblanadi. Kechiktirib bo’lmaydigan hollarda va kechasi tegishli ruxsatsiz tintuv o’tqazishga bunday ruxsatni olish murakkab bo’lganda yoki tintuv o’tqazishni paysalga solish uning samarasiz bo’lishiga olib kelishi mumkin bo’lgan hollarda yo’l qo’yiladi. Agar ertalab soat 06 dan kech soat 22 ga qadar tintuv yoki olib qo’yish tergov harakatini joy va xonalarning ko’pligi, kech bo’lganligi va yorug’lik etarli emasligi sababli tergov harakatini to’xtatib, qidirilayotgan xonani muhrlab, uni tergov harakatini davom ettirishgacha muhofaza qilish choralari ko’rilishi kerak, muhofaza qilish imkoniyati bo’lmasa tergov harakatini tungi vaqtda ham yoritish choralarini ko’rgan holda amalga oshirilishi va tergov harakati yakunlanishi lozim. Kechiktirib bo’lmaydigan hollarda tintuv prokurorning sanktsiyasisiz o’tkazilishi mumkin, lekin bunday holda o’tkazilgan tintuv haqida yigirma to’rt soat ichida prokurorga xabar qilinadi, bunday yozma xabarnoma asoslantirilgan bo’lishi kerak.11 Tergovchi tintuv o’tkazilayotganda tintuv kimnikida o’tkazilayotgan bo’lsa u shaxsning ishtirokini ta’minlashga majbur, shuningdek tintuv o’tkazilayotgan xonada yashayotgan bolalarni boshqa joyga o’tkazib turishlikni taa’minlashi lozim, agarda oilada bemorlar bo’lsa tintuv ularning ahvoliga bevosita ta’sir qilmasligi uchun ularni boshqa joyga olib o’tish zarur.12 Tintuv o’tkazilayotganda xolislar ishtiroki haqida har xil fikrlar bildirilgan. Amaliyot korsatilishicha bu muhim institutga alohida etibor qaratilishi kerak. Tintuv tergov harakatining ishning pirovard natijasiga muhim ta’sirini ko’zlagan 11 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -280-281 b. 12 Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. 40-50 b.
10 Surishtiruvchi, tergovchi olib qo’yish yoki tintuv o’tkazishga kirishishdan oldin olib qo’yish yoki tintuv o’tkazilayotgan shaxsni qaror yoki ajrim bilan tanishtirib unga imzo qo’ydirishi shart. Ushbu tergov harakatlarini o’tkazish ertalab soat 06 dan kech soat 22 ga qadarli amalgam oshirilishi lozim. Noqonuniy tintuv o’tqazish fuqaroning konstitutsiyaviy huquqining qo’pol buzilishi hisoblanadi. Kechiktirib bo’lmaydigan hollarda va kechasi tegishli ruxsatsiz tintuv o’tqazishga bunday ruxsatni olish murakkab bo’lganda yoki tintuv o’tqazishni paysalga solish uning samarasiz bo’lishiga olib kelishi mumkin bo’lgan hollarda yo’l qo’yiladi. Agar ertalab soat 06 dan kech soat 22 ga qadar tintuv yoki olib qo’yish tergov harakatini joy va xonalarning ko’pligi, kech bo’lganligi va yorug’lik etarli emasligi sababli tergov harakatini to’xtatib, qidirilayotgan xonani muhrlab, uni tergov harakatini davom ettirishgacha muhofaza qilish choralari ko’rilishi kerak, muhofaza qilish imkoniyati bo’lmasa tergov harakatini tungi vaqtda ham yoritish choralarini ko’rgan holda amalga oshirilishi va tergov harakati yakunlanishi lozim. Kechiktirib bo’lmaydigan hollarda tintuv prokurorning sanktsiyasisiz o’tkazilishi mumkin, lekin bunday holda o’tkazilgan tintuv haqida yigirma to’rt soat ichida prokurorga xabar qilinadi, bunday yozma xabarnoma asoslantirilgan bo’lishi kerak.11 Tergovchi tintuv o’tkazilayotganda tintuv kimnikida o’tkazilayotgan bo’lsa u shaxsning ishtirokini ta’minlashga majbur, shuningdek tintuv o’tkazilayotgan xonada yashayotgan bolalarni boshqa joyga o’tkazib turishlikni taa’minlashi lozim, agarda oilada bemorlar bo’lsa tintuv ularning ahvoliga bevosita ta’sir qilmasligi uchun ularni boshqa joyga olib o’tish zarur.12 Tintuv o’tkazilayotganda xolislar ishtiroki haqida har xil fikrlar bildirilgan. Amaliyot korsatilishicha bu muhim institutga alohida etibor qaratilishi kerak. Tintuv tergov harakatining ishning pirovard natijasiga muhim ta’sirini ko’zlagan 11 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -280-281 b. 12 Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. 40-50 b.
11 holda, tintuv qilinayotganga notonish bolgan kishilarni xolis tariqasida jalb qilishlik kerak, aslo uning qo’shnilarini emas. Tintuv tergov harakatini o’tkazilayotganida tergovchi tintuv o’tkazilayotgan shaxsning shaxsiy hayotiga, shaxsiy va oilviy sirlarining oshkor bo’lib ketmaslik choralarini imkon qadar ko’rishi kerak. Bunday talab uning yaqin kishilari, hatto ishga dahli bo’lmagan boshqa shaxslarga tegishli ma’lumotlarga ham tegishli hisoblanadi. G.A.Vasil’eva o’rinli ta’kidlaganidek, tintuv tergov harakatini o’tkazilayotganida tergovchidan sabr-toqat va matonat talab etiladi, yopiq bino va narsalar turgan xonalarni majburan ochish chorasini qo’llahga shoshilmasdan ularning egalari, vakolatli shaxslar tomonida o’z ixtiyorlari bilan ochilishiga erishish, tintuvdan keyin sodir etilgan tartibsizlikdan oldingi holatiga keltirish choralarini ko’rishi lozim. Fuqaronikida tintuv o’tkazilishining o’zi, natijasidan qat’i nazar, uning obro’siga putur etkazadi. Su sababli bunday shaxslarning qaysidir ma’noda obro’-e’tiborlarini tiklash lozimligi haqidagi fikr bilan kelishish maqsadga muvofiq. V. V. Leonenko bu borada, ya’ni ularning obro’-e’tiborlarini tiklash maqsadida mahalliy hokimiyat organlarini, uy-joy boshqaruv organlarini, ular ishlayotgan tashkilotlarni ularning jinoyatga dahldor emasliklari haqida rasmiy ravishda xabardor qilishni o’rinli taklif etgan.13 3. Ehtiyot choralari qo’llanilishining axloqiy asoslari. Ehtoyot choralari bu-ayblanuvchining, alohida hollarda gumon qilinuvchining shaxsiy erkinligini cheklshning protsesual usuli hisoblanadi va o’z oldiga dastlabki tergovdan va suddan bo’yin tovlashining, kelgusida sodir etish ehtimoli bo’lgan jinoiy faoliyatining oldini olish, ish bo’yicha haqiqatni aniqlashga halal beradigan urinishlariga yo’l qo’ymaslik, hukmning ijro etilishini ta’minlash maqsadlarini qo’yadi. 13 Леоненко В. В. Указ. соч. С. 71.
11 holda, tintuv qilinayotganga notonish bolgan kishilarni xolis tariqasida jalb qilishlik kerak, aslo uning qo’shnilarini emas. Tintuv tergov harakatini o’tkazilayotganida tergovchi tintuv o’tkazilayotgan shaxsning shaxsiy hayotiga, shaxsiy va oilviy sirlarining oshkor bo’lib ketmaslik choralarini imkon qadar ko’rishi kerak. Bunday talab uning yaqin kishilari, hatto ishga dahli bo’lmagan boshqa shaxslarga tegishli ma’lumotlarga ham tegishli hisoblanadi. G.A.Vasil’eva o’rinli ta’kidlaganidek, tintuv tergov harakatini o’tkazilayotganida tergovchidan sabr-toqat va matonat talab etiladi, yopiq bino va narsalar turgan xonalarni majburan ochish chorasini qo’llahga shoshilmasdan ularning egalari, vakolatli shaxslar tomonida o’z ixtiyorlari bilan ochilishiga erishish, tintuvdan keyin sodir etilgan tartibsizlikdan oldingi holatiga keltirish choralarini ko’rishi lozim. Fuqaronikida tintuv o’tkazilishining o’zi, natijasidan qat’i nazar, uning obro’siga putur etkazadi. Su sababli bunday shaxslarning qaysidir ma’noda obro’-e’tiborlarini tiklash lozimligi haqidagi fikr bilan kelishish maqsadga muvofiq. V. V. Leonenko bu borada, ya’ni ularning obro’-e’tiborlarini tiklash maqsadida mahalliy hokimiyat organlarini, uy-joy boshqaruv organlarini, ular ishlayotgan tashkilotlarni ularning jinoyatga dahldor emasliklari haqida rasmiy ravishda xabardor qilishni o’rinli taklif etgan.13 3. Ehtiyot choralari qo’llanilishining axloqiy asoslari. Ehtoyot choralari bu-ayblanuvchining, alohida hollarda gumon qilinuvchining shaxsiy erkinligini cheklshning protsesual usuli hisoblanadi va o’z oldiga dastlabki tergovdan va suddan bo’yin tovlashining, kelgusida sodir etish ehtimoli bo’lgan jinoiy faoliyatining oldini olish, ish bo’yicha haqiqatni aniqlashga halal beradigan urinishlariga yo’l qo’ymaslik, hukmning ijro etilishini ta’minlash maqsadlarini qo’yadi. 13 Леоненко В. В. Указ. соч. С. 71.
12 Umuman olganda ehtoyot choralari gumon qilinuvchining yoki ayblanuvchining munosib xulq-atvorda bo’lishni ta’minlaydi. Munosib xulq- atvorda bo’lish tushunchasi O’z R JPK 250-moddasiga sharhda yoritilgan, unga ko’ra munosib xulq-atvorda bo’lish haqidagi tilxat ayblanuvchi yoki sudlanuvchi tomonidan surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudga berilgan: tergov va suddan yashirinmaslik; jinoyat ishi bo’yicha haqiqatni aniqlashga to’sqinlik qilmaslik; jinoiy faoliyat bilan shug’ullanmaslik; tergovchi, prokuror va sudning chaqiruviga binoan etib kelish; ularning ijozatisiz o’zi istiqomat qilayotgan aholi punktidan chiqib ketmaslik; shu aholi punkti doirasida o’z istiqomat joyini o’zgartirsa, bu haqda tergovchi, prokuror yoki sudni xabardor qilish to’g’risidagi yozma ogohlantirish majburiyatidir.14 O’z R JPK 237-moddasida ehtiyot choralarining turlari belgilangan, unga ko’ra ehtiyot choralariga quyidagilar kiradi: - munosib xulq-atvorda bo’lish to’g’risida tilxat; - shaxsiy kafillik, jamoat birlashmasi yoki jamoaning kafilligi; - garov; - qamoqqa olish; - voyaga etmaganlarni kuzatuv ostiga olish uchun topshirish; - harbiy xizmatchining xulq-atvori ustidan qo’mondonlik kuzatuvi. Ehtiyot chorasining qo’llanishini ehtoyot chorasi haqida qaror qabul qilish deb tushiniladi. Ehtiyot chorasini qo’llanishning umumiy asoslari quyidagilar hisoblanadi: - qo’zg’atilgan jinoyat ishining mavjudligi; - ehtiyot chorasini qo’llashga vakolatli bolgan sub’ektning mavjudligi; - xizmat immuniteti bo’lmagan tegishli ob’ektning mavjudigi, yani jinoyat- protsessual qonun harakatlari tadbiq etiladigan shaxsning mavjudligi. Ehtiyot choralari oldini oluvchi-ta’minlovchilik xususiyatiga ega. Ehtiyot choralarini qo’llashning asosi bo’lib ayblanuvchi tomonidan protsessual buzilishga 14 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -413 b.
12 Umuman olganda ehtoyot choralari gumon qilinuvchining yoki ayblanuvchining munosib xulq-atvorda bo’lishni ta’minlaydi. Munosib xulq- atvorda bo’lish tushunchasi O’z R JPK 250-moddasiga sharhda yoritilgan, unga ko’ra munosib xulq-atvorda bo’lish haqidagi tilxat ayblanuvchi yoki sudlanuvchi tomonidan surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudga berilgan: tergov va suddan yashirinmaslik; jinoyat ishi bo’yicha haqiqatni aniqlashga to’sqinlik qilmaslik; jinoiy faoliyat bilan shug’ullanmaslik; tergovchi, prokuror va sudning chaqiruviga binoan etib kelish; ularning ijozatisiz o’zi istiqomat qilayotgan aholi punktidan chiqib ketmaslik; shu aholi punkti doirasida o’z istiqomat joyini o’zgartirsa, bu haqda tergovchi, prokuror yoki sudni xabardor qilish to’g’risidagi yozma ogohlantirish majburiyatidir.14 O’z R JPK 237-moddasida ehtiyot choralarining turlari belgilangan, unga ko’ra ehtiyot choralariga quyidagilar kiradi: - munosib xulq-atvorda bo’lish to’g’risida tilxat; - shaxsiy kafillik, jamoat birlashmasi yoki jamoaning kafilligi; - garov; - qamoqqa olish; - voyaga etmaganlarni kuzatuv ostiga olish uchun topshirish; - harbiy xizmatchining xulq-atvori ustidan qo’mondonlik kuzatuvi. Ehtiyot chorasining qo’llanishini ehtoyot chorasi haqida qaror qabul qilish deb tushiniladi. Ehtiyot chorasini qo’llanishning umumiy asoslari quyidagilar hisoblanadi: - qo’zg’atilgan jinoyat ishining mavjudligi; - ehtiyot chorasini qo’llashga vakolatli bolgan sub’ektning mavjudligi; - xizmat immuniteti bo’lmagan tegishli ob’ektning mavjudigi, yani jinoyat- protsessual qonun harakatlari tadbiq etiladigan shaxsning mavjudligi. Ehtiyot choralari oldini oluvchi-ta’minlovchilik xususiyatiga ega. Ehtiyot choralarini qo’llashning asosi bo’lib ayblanuvchi tomonidan protsessual buzilishga 14 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga sharhlar.T.TDYI.2009. -413 b.