BADIIY ASARNING STRUKTURAL TAHLILI

Yuklangan vaqt

2024-12-11

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

19

Faytl hajmi

33,2 KB


 
 
 
 
 
 
BADIIY ASARNING STRUKTURAL TAHLILI 
 
  REJA: 
1. Badiiy asarga yangicha yondashish yo’llari 
2. Qadimgi Sharq ilmida matn va badiiy matnga munosabat xillari 
        3.Strukturalizm yo’nalishi va strukural tahlil usuli 
        4.Struktural tahlilning paydo bo’lishi va taraqqiyoti 
        5.Adabiyotshunoslikda strukural tahlilning samaradorligi 
        6.O’zbek adabiyotshunosligida structural tahlilning paydo bo’lishi 
 
Tayanch iboralar:  
      Germinivtika. Snergetika. Interpretatsia. Aksiologiya. Analiz va sintez. Talqin. 
Tahlil. Baholash. Tafsir. Semantika. Struktura. Strukturalizm. Matn. Badiiy matn. 
 
 
O’zbekiston mustaqilligi adabiyoshunoslik, adabiy tanqid oldida yangi 
imkoniyatlarni paydo qildi. Sho’ro davri adabiy tanqidchiligi haddan tashqari 
mafkuralashtirlgan, sosialistik realizm nomli metod badiiy adabiyotning qo’l-
oyog’iga kishan solgan yedi. Buanday  bedodlikni, adabiy tanqid «hye» yo’q, «be» 
yo’q barcha kitobxonlarning, jamiki yozuvchi-ijodkorlarning o’qituvchisi-
rahnamosiga aylanib qolsa. Adabiy tanqid «rahnamolik»ni shu darajada uddaladiki, 
manman degan san’atkorlar asarlari yaroqsiz deb topildi, yuzlab, minglab 
yozuvchilar xalq dushmani sifatida otildilar, osildilar, zindonband qilindilar. Adabiy 
tanqid ijtimoiy qiyosiy, tipologik talqin yo’lidangina bordi. Adabiy tanqidning 
germenevtika, aksiologiya, qadriyat singari tushunchalari chetga surib tashlandi. 
Adabiy tanqid zo’r berib ijobiy va salbiy qahramon masalasini bayroq qilib ko’tardi. 
Kommunist obrazini yaratish xalqlar do’stligi muammosini yoritishda tappa-tayyor 
qoliplardan foydalanildi. 
BADIIY ASARNING STRUKTURAL TAHLILI REJA: 1. Badiiy asarga yangicha yondashish yo’llari 2. Qadimgi Sharq ilmida matn va badiiy matnga munosabat xillari 3.Strukturalizm yo’nalishi va strukural tahlil usuli 4.Struktural tahlilning paydo bo’lishi va taraqqiyoti 5.Adabiyotshunoslikda strukural tahlilning samaradorligi 6.O’zbek adabiyotshunosligida structural tahlilning paydo bo’lishi Tayanch iboralar: Germinivtika. Snergetika. Interpretatsia. Aksiologiya. Analiz va sintez. Talqin. Tahlil. Baholash. Tafsir. Semantika. Struktura. Strukturalizm. Matn. Badiiy matn. O’zbekiston mustaqilligi adabiyoshunoslik, adabiy tanqid oldida yangi imkoniyatlarni paydo qildi. Sho’ro davri adabiy tanqidchiligi haddan tashqari mafkuralashtirlgan, sosialistik realizm nomli metod badiiy adabiyotning qo’l- oyog’iga kishan solgan yedi. Buanday bedodlikni, adabiy tanqid «hye» yo’q, «be» yo’q barcha kitobxonlarning, jamiki yozuvchi-ijodkorlarning o’qituvchisi- rahnamosiga aylanib qolsa. Adabiy tanqid «rahnamolik»ni shu darajada uddaladiki, manman degan san’atkorlar asarlari yaroqsiz deb topildi, yuzlab, minglab yozuvchilar xalq dushmani sifatida otildilar, osildilar, zindonband qilindilar. Adabiy tanqid ijtimoiy qiyosiy, tipologik talqin yo’lidangina bordi. Adabiy tanqidning germenevtika, aksiologiya, qadriyat singari tushunchalari chetga surib tashlandi. Adabiy tanqid zo’r berib ijobiy va salbiy qahramon masalasini bayroq qilib ko’tardi. Kommunist obrazini yaratish xalqlar do’stligi muammosini yoritishda tappa-tayyor qoliplardan foydalanildi.  
 
O’zbekiston Mustaqilikka yerishgach, jahon adabiyoshunosligi, tanqidchiligi 
mag’no-mohiyati shakli-shamoyili ko’zga yaqqol ko’rindi. G’arb, anglo-amerika 
adabiyoshunosligi badiiy asarni o’qish anglash yestetikasini yaratib bo’lgan, talqinu 
baholash 
nazariyasi 
bobida 
katta 
yutuqlarga 
yerishgan 
yekan.O’zbek 
tanqidchililigiga badiiy asarga yondashuvning yangi ko’rinishlari, talqinning 
yangidan yangi shakllari kirib kela boshladi.G’arbda taraqqiy yetgan talqin, baholash 
yo’sinlari 
mumtoz 
adabiyoshunosligimizda 
mavjud 
bo’lgan. 
G’arbda 
«germenevtika», «aksimologiya», «interpretasiya», «biografiya» singari so’zlar 
mavjud yedi. Sharqda, musulmon adabiyoshunosligida izoh, sharh, tafsir, talqin, 
ta’vil, manoqib, tazkira singari imtihonlar ko’p bo’lgan. Biz ushbu ma’ruzamizda 
badiiy matn tarkibi, ma’nolar ko’chimi, tayanch so’zlar-struktura, strukturalizm 
haqida fikr-mulohaza yuritar yekanmiz, mustaqillik tufayli adabiy tanqidda qayta 
jonlana boshlagan bir muammoni qayta  ko’rib o’tamiz. Badiiy asar o’ziga xos 
mikromir: san’atkor asar vositasida olam-olam fikrlarni bildiradi, g’oyalarni 
ifodalaydi. Biz Borliqni qanday o’zlashtirsak, san’atkor matnini shunchalik 
sinchiklab o’rganamiz. Haqiqiy matn – tartibli tarkibiy tizim. Borliq tuzilishida, 
inson muchasi, a’zolarining joylashishida izchil tarkib,  tartib bo’lganiday, badiiy 
asar matnida ham tartibli tarkib mavjud. Aniqroq aysak, badiiy asar – betakror 
struktura, tartibli tarkibiy tizim. Bu tizimni uqish, o’zlashtirish yo’rig’i, yo’sini, 
qoidasi strukturalizmdir. Strukturalizm maqsadi adabiy matnning semiologiyasi – 
ma’nolar ko’p yo’nalishi, ko’p qatligini anglashdir. Strukturalizm maqsad-
mohiyatini yuzaga chiqarishda asardagi muhim ma’no nuqtalarini belgilab olish 
jiddiy ahamiyat kasb yetadi. Sinchkov nazar strukturalizm matnni turli alfozda tahlil 
qilish yekanligini payqab yetadi. Boshqacha aytganda, strukturalizm va 
germenevtika, strukturalizm va aksiologiya uncha ham bir-biridan yiroq 
tushunchalar yemas. Biz strukturalizmning paydo bo’lishi, bosqichlari haqida 
to’xtalishni; strukturalizm va XX asrdagi ayrim falsafiy-estetik qarashlar tarixini 
yoritishni; strukturalizm vazifasi va oqibatlarini ochishni; nihoyat, strukturalizmning 
o’zbek adabiyotida qo’llanishi mumkin bo’lgan yo’nalishlar tarixini ifodalashni 
maqsad qilib qo’ydik. Mohiyatiga ko’ra strukturalizm yangi soha yemas. Uzoq tarix, 
boy adabiy merosga yega xalq borki, uning nafosatshunosligi, adabiyotshunosligi, 
matnshunosligi taraqqiy yetgan bo’ladi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Bobur 
O’zbekiston Mustaqilikka yerishgach, jahon adabiyoshunosligi, tanqidchiligi mag’no-mohiyati shakli-shamoyili ko’zga yaqqol ko’rindi. G’arb, anglo-amerika adabiyoshunosligi badiiy asarni o’qish anglash yestetikasini yaratib bo’lgan, talqinu baholash nazariyasi bobida katta yutuqlarga yerishgan yekan.O’zbek tanqidchililigiga badiiy asarga yondashuvning yangi ko’rinishlari, talqinning yangidan yangi shakllari kirib kela boshladi.G’arbda taraqqiy yetgan talqin, baholash yo’sinlari mumtoz adabiyoshunosligimizda mavjud bo’lgan. G’arbda «germenevtika», «aksimologiya», «interpretasiya», «biografiya» singari so’zlar mavjud yedi. Sharqda, musulmon adabiyoshunosligida izoh, sharh, tafsir, talqin, ta’vil, manoqib, tazkira singari imtihonlar ko’p bo’lgan. Biz ushbu ma’ruzamizda badiiy matn tarkibi, ma’nolar ko’chimi, tayanch so’zlar-struktura, strukturalizm haqida fikr-mulohaza yuritar yekanmiz, mustaqillik tufayli adabiy tanqidda qayta jonlana boshlagan bir muammoni qayta ko’rib o’tamiz. Badiiy asar o’ziga xos mikromir: san’atkor asar vositasida olam-olam fikrlarni bildiradi, g’oyalarni ifodalaydi. Biz Borliqni qanday o’zlashtirsak, san’atkor matnini shunchalik sinchiklab o’rganamiz. Haqiqiy matn – tartibli tarkibiy tizim. Borliq tuzilishida, inson muchasi, a’zolarining joylashishida izchil tarkib, tartib bo’lganiday, badiiy asar matnida ham tartibli tarkib mavjud. Aniqroq aysak, badiiy asar – betakror struktura, tartibli tarkibiy tizim. Bu tizimni uqish, o’zlashtirish yo’rig’i, yo’sini, qoidasi strukturalizmdir. Strukturalizm maqsadi adabiy matnning semiologiyasi – ma’nolar ko’p yo’nalishi, ko’p qatligini anglashdir. Strukturalizm maqsad- mohiyatini yuzaga chiqarishda asardagi muhim ma’no nuqtalarini belgilab olish jiddiy ahamiyat kasb yetadi. Sinchkov nazar strukturalizm matnni turli alfozda tahlil qilish yekanligini payqab yetadi. Boshqacha aytganda, strukturalizm va germenevtika, strukturalizm va aksiologiya uncha ham bir-biridan yiroq tushunchalar yemas. Biz strukturalizmning paydo bo’lishi, bosqichlari haqida to’xtalishni; strukturalizm va XX asrdagi ayrim falsafiy-estetik qarashlar tarixini yoritishni; strukturalizm vazifasi va oqibatlarini ochishni; nihoyat, strukturalizmning o’zbek adabiyotida qo’llanishi mumkin bo’lgan yo’nalishlar tarixini ifodalashni maqsad qilib qo’ydik. Mohiyatiga ko’ra strukturalizm yangi soha yemas. Uzoq tarix, boy adabiy merosga yega xalq borki, uning nafosatshunosligi, adabiyotshunosligi, matnshunosligi taraqqiy yetgan bo’ladi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Bobur  
 
singari san’atkorlar nafaqat badiiy asarlar, balki poyetikaning turli muammolari 
haqida tadqiqotlar yaratganlar. Alisher Navoiy “Mezonul-avzon”, “Muhokamat ul-
lug’atayn” singari asarlarida so’z, misra, tarkibiy tizim haqida qimmatli fikrlarni 
bildirgan. Hozir ham o’zini hurmat qilgan, badiiy ijodni muqaddas sanagan san’atkor 
badiiy til, struktura, so’zdan foydalanish mahorati, satr salmog’i, semiologiya 
singarilar haqida tadqiqot olib bormoqda. Ammo struktura, strukturalizm istilohi yuz 
yil muqaddam Fransiyada paydo bo’ldi. Struktura tarkibiy qismlar aro aloqa va 
o’zaro moslashuvlardir. Strukturalizm-tilshunoslik, adabiyoshunoslikdagi yusin, 
yo’nalish, metodning mushtarak atamasi. XX asrning 10-yillaridan ye’tiboran 
shakllana boshlagan strukturalizm metodini fransuzlar “yangi tanqid” deya 
boshladilar.  Fransuz strukturalizmi haqida gap borar yekan, avvalo Ferdinand de 
Sossyur (1857-1913) nomi tilga olinadi. U struktural lingvistika asoschilaridan 
bo’lib, fanga sinxron va diaxron o’rganish metodlarini olib kirdi. Lingvistikani izchil 
tizim sifatida o’rganish, til va semiotika aro uzviy bog’liqlik masalalari F.de Sossyur 
nomi bilan bog’liq. R.O.Yakobson (1896-1982) strukturani badiiy asar fabulasi va 
kompozisiyasi bilan uzviy bog’liqlikda o’rganish yo’sinini ishlab chiqdi. Uning 
tadqiqotlari ko’proq lingvistik strukturalizm bilan bog’lanib ketgan. Tadqiqotchi 
Jan-Mari Ozia struktura va inson psixologiyasi muammolarini tadqiq yetgan. Mana 
shu olim matn tahlili muammolari siyosiy, mafkuraviy, tashviqiy qarashlardan yiroq 
bo’lishi lozimligini uqtirgan. Gaston Bashlar (1884-1962) struktura, strukturalizm 
bilan bog’liq “Yangi ilmiy tafakkur” konsepsiyasini falsafiy jihatdan asosladi. U 
hozirgi ilmiy bilish dialektikasini yangicha talqin qilishga intildi. Strukturalizm 
mantiqiy bog’liqlik, o’zaro aloqalarni yaxlit halqa sifatida o’rganadi. Bu metodda 
makoniy cheklanish mavjud, ammo u tafakkur imkoniyatlarini bus-butun ishga 
solishga qodir. Strukturalizmda ma’lum muammodan chetga chiqib ketmaslik,  
masalani mumkin qadar teran, keng miqyosda yoritib berish muhimdir. 
Strukturalizmning shakllanishi va rivojini Rossiyada paydo bo’lgan “Poyetik 
tilni o’rganish jamiyati” (OPOYaz) faoliyati namoyandalari ijodiy izlanishlarisiz 
tasavvur yetib bo’lmaydi. XX asrning 10-yillarida tashkil yetilgan bu jamiyat 
lingvistik va adabiyoshunoslik strukturasi muammolari bilan shug’ullandi. Mazkur 
jamiyatning Ye.D.Polivanov, Yu.N.To’nyanov, V.B.Shklovskiy, R.O.Yakobson, 
B.V.Tomashevskiy, B.Yeyxenbaum singari a’zolari lingvistika, adabiyoshunoslik, 
singari san’atkorlar nafaqat badiiy asarlar, balki poyetikaning turli muammolari haqida tadqiqotlar yaratganlar. Alisher Navoiy “Mezonul-avzon”, “Muhokamat ul- lug’atayn” singari asarlarida so’z, misra, tarkibiy tizim haqida qimmatli fikrlarni bildirgan. Hozir ham o’zini hurmat qilgan, badiiy ijodni muqaddas sanagan san’atkor badiiy til, struktura, so’zdan foydalanish mahorati, satr salmog’i, semiologiya singarilar haqida tadqiqot olib bormoqda. Ammo struktura, strukturalizm istilohi yuz yil muqaddam Fransiyada paydo bo’ldi. Struktura tarkibiy qismlar aro aloqa va o’zaro moslashuvlardir. Strukturalizm-tilshunoslik, adabiyoshunoslikdagi yusin, yo’nalish, metodning mushtarak atamasi. XX asrning 10-yillaridan ye’tiboran shakllana boshlagan strukturalizm metodini fransuzlar “yangi tanqid” deya boshladilar. Fransuz strukturalizmi haqida gap borar yekan, avvalo Ferdinand de Sossyur (1857-1913) nomi tilga olinadi. U struktural lingvistika asoschilaridan bo’lib, fanga sinxron va diaxron o’rganish metodlarini olib kirdi. Lingvistikani izchil tizim sifatida o’rganish, til va semiotika aro uzviy bog’liqlik masalalari F.de Sossyur nomi bilan bog’liq. R.O.Yakobson (1896-1982) strukturani badiiy asar fabulasi va kompozisiyasi bilan uzviy bog’liqlikda o’rganish yo’sinini ishlab chiqdi. Uning tadqiqotlari ko’proq lingvistik strukturalizm bilan bog’lanib ketgan. Tadqiqotchi Jan-Mari Ozia struktura va inson psixologiyasi muammolarini tadqiq yetgan. Mana shu olim matn tahlili muammolari siyosiy, mafkuraviy, tashviqiy qarashlardan yiroq bo’lishi lozimligini uqtirgan. Gaston Bashlar (1884-1962) struktura, strukturalizm bilan bog’liq “Yangi ilmiy tafakkur” konsepsiyasini falsafiy jihatdan asosladi. U hozirgi ilmiy bilish dialektikasini yangicha talqin qilishga intildi. Strukturalizm mantiqiy bog’liqlik, o’zaro aloqalarni yaxlit halqa sifatida o’rganadi. Bu metodda makoniy cheklanish mavjud, ammo u tafakkur imkoniyatlarini bus-butun ishga solishga qodir. Strukturalizmda ma’lum muammodan chetga chiqib ketmaslik, masalani mumkin qadar teran, keng miqyosda yoritib berish muhimdir. Strukturalizmning shakllanishi va rivojini Rossiyada paydo bo’lgan “Poyetik tilni o’rganish jamiyati” (OPOYaz) faoliyati namoyandalari ijodiy izlanishlarisiz tasavvur yetib bo’lmaydi. XX asrning 10-yillarida tashkil yetilgan bu jamiyat lingvistik va adabiyoshunoslik strukturasi muammolari bilan shug’ullandi. Mazkur jamiyatning Ye.D.Polivanov, Yu.N.To’nyanov, V.B.Shklovskiy, R.O.Yakobson, B.V.Tomashevskiy, B.Yeyxenbaum singari a’zolari lingvistika, adabiyoshunoslik,  
 
xususan, poyetika, adabiyot nazariyasi, matnshunoslik, rus adabiyoti tarixini ilmiy-
nazariy yoritishda betakror o’zliklarini namoyon yetadilar. Xususan, Viktor 
Borisovich Shklovskiy (1893-1984), Boris Viktorovich Tomashevskiy (1890-
1957)kabilar ham nazariyotchilar sifatida tanildilar, ham L.Tolstoy, F.Dostoyevskiy, 
A.Pushkin asarlari strukturasini tadqiq yetish bo’yicha katta ilmiy yutuqlarga 
yerishdilar. Ularning ijodi 10-yillarda boshlangan bo’lsa-da, 50-70-yillarda unumli 
natijalar berdi.Strukturalizm XX asrda uchta murakkab bosqichni o’tadi. 10-
yillarning o’rtalarida boshlangan strukturalizm boshlang’ich pog’ona bo’ldi. Garchi 
u “boshlang’ich” bo’lsa-da,  strukturalizmning tamal toshi o’sha paytda qo’yildi, 
uning asosiy maqsad-vazifalari belgilandi. Muhimi, strukturalizm lingvistika va 
adabiyoshunoslikdagi mushtarak nuqtalarga diqqatini qaratdi. Ayni vaqtda ilk 
strukturalizm lingvistik va adabiyoshunoslik muammolarini aniq, uzil-kesil ko’rsatib 
berdi.Strukturalizmning ikkinchi pog’onasi XX asrning 60-70-yillariga to’g’ri keldi. 
Fransiyada bu yillar Klod Levi Stross (1908), Jak Lakon (1901-1981), Rolan Bart 
(1915-1980), Mishel Fuko (1926-1984) singari strukturalistlar ijod qildilar. Bular 
strukturalizm mohiyatini mukammal yoritdilar. R.Bartning “Huzurbaxsh matn”, 
M.Fukoning “So’z va buyumlar” tadqiqotlari, Levi-Strossning yetnografik 
strukturalizmga doir ishlari mashhur bo’ldi. Ayniqsa, A.Bartning tanqid, 
adabiyoshunoslik, tillar haqidagi tadqiqotlari strukturalizm nuqtai nazaridan 
o’rganilgan, baholangan.60-70-yillarda rus strukturalistlari unumli ish olib bordilar 
D.M.Lixachev (1906-2000), M.B.Xrapchenko (1904-1993), M.M.Baxtin (1895-
1975), . Yu.Lotman, Yu.Borev, Yu.Barabash singarilar “OPOYaZ”chilar 
an’analarini davom yettirdilar, badiiy asar matniga doir xronotop, roviy, funksional 
yondashuv singari masalalarni o’rtaga qo’ydilar. 
60-70-yillar strukturalizmida Yuriy Lotmanning xizmatlari katta. Bu olim 
uslubi qanchalik murakkab bo’lsa, u talqin qilgan asarlar ham shunchalik jiddiy. 
Uslub qancha murakkab bo’lsa, mutaxassis uni o’qish, o’rganishga shunchalik jiddiy 
kirishadi. Yu.Lotman badiiy asar matni muammosini keng miqyosda, barcha san’at 
asarlari birligida, jahon adabiyotining murakkab asarlari misolida yoritadi. 
Yu.Lotmanning mantiq yo’siniga yo’l topilsa, uning nazariy qarashlarini anglab 
yetish osonlashadi. Olim har qancha murakkab uslubni qo’llamasin, badiiy matn 
muammosi doirasidan chetga chiqib ketmaydi. Bizning mumtoz adabiyotimizda 
xususan, poyetika, adabiyot nazariyasi, matnshunoslik, rus adabiyoti tarixini ilmiy- nazariy yoritishda betakror o’zliklarini namoyon yetadilar. Xususan, Viktor Borisovich Shklovskiy (1893-1984), Boris Viktorovich Tomashevskiy (1890- 1957)kabilar ham nazariyotchilar sifatida tanildilar, ham L.Tolstoy, F.Dostoyevskiy, A.Pushkin asarlari strukturasini tadqiq yetish bo’yicha katta ilmiy yutuqlarga yerishdilar. Ularning ijodi 10-yillarda boshlangan bo’lsa-da, 50-70-yillarda unumli natijalar berdi.Strukturalizm XX asrda uchta murakkab bosqichni o’tadi. 10- yillarning o’rtalarida boshlangan strukturalizm boshlang’ich pog’ona bo’ldi. Garchi u “boshlang’ich” bo’lsa-da, strukturalizmning tamal toshi o’sha paytda qo’yildi, uning asosiy maqsad-vazifalari belgilandi. Muhimi, strukturalizm lingvistika va adabiyoshunoslikdagi mushtarak nuqtalarga diqqatini qaratdi. Ayni vaqtda ilk strukturalizm lingvistik va adabiyoshunoslik muammolarini aniq, uzil-kesil ko’rsatib berdi.Strukturalizmning ikkinchi pog’onasi XX asrning 60-70-yillariga to’g’ri keldi. Fransiyada bu yillar Klod Levi Stross (1908), Jak Lakon (1901-1981), Rolan Bart (1915-1980), Mishel Fuko (1926-1984) singari strukturalistlar ijod qildilar. Bular strukturalizm mohiyatini mukammal yoritdilar. R.Bartning “Huzurbaxsh matn”, M.Fukoning “So’z va buyumlar” tadqiqotlari, Levi-Strossning yetnografik strukturalizmga doir ishlari mashhur bo’ldi. Ayniqsa, A.Bartning tanqid, adabiyoshunoslik, tillar haqidagi tadqiqotlari strukturalizm nuqtai nazaridan o’rganilgan, baholangan.60-70-yillarda rus strukturalistlari unumli ish olib bordilar D.M.Lixachev (1906-2000), M.B.Xrapchenko (1904-1993), M.M.Baxtin (1895- 1975), . Yu.Lotman, Yu.Borev, Yu.Barabash singarilar “OPOYaZ”chilar an’analarini davom yettirdilar, badiiy asar matniga doir xronotop, roviy, funksional yondashuv singari masalalarni o’rtaga qo’ydilar. 60-70-yillar strukturalizmida Yuriy Lotmanning xizmatlari katta. Bu olim uslubi qanchalik murakkab bo’lsa, u talqin qilgan asarlar ham shunchalik jiddiy. Uslub qancha murakkab bo’lsa, mutaxassis uni o’qish, o’rganishga shunchalik jiddiy kirishadi. Yu.Lotman badiiy asar matni muammosini keng miqyosda, barcha san’at asarlari birligida, jahon adabiyotining murakkab asarlari misolida yoritadi. Yu.Lotmanning mantiq yo’siniga yo’l topilsa, uning nazariy qarashlarini anglab yetish osonlashadi. Olim har qancha murakkab uslubni qo’llamasin, badiiy matn muammosi doirasidan chetga chiqib ketmaydi. Bizning mumtoz adabiyotimizda  
 
shunday murakkab, teran ildizli matnlar borki, ularni anglab yetgan mutaxassis 
Yu.Lotman 
asarlarini 
bemalol 
uqib 
oladi.70-yillardan 
boshlab 
o’zbek 
adabiyoshunosligida poyetika masalalari o’rganila boshlandiki, ularni strukturalizm 
sohasida olib borilgan izlanishlarning boshlanishi deb anglamoq joiz. 
Badiiy tafakkurda ro’y bergan o’zgarishlar adabiyotda darhol namoyon bo’ladi. 
80-yillardan boshlab strukturalizmning yangi ko’rinishi – posstrukturalizm paydo 
bo’ldi. Posstrukturalizm, ramziy aytganda, strukturalizmni biqiqlik, akademik 
holatdan hayotning jo’shqin oqimiga olib chiqdi. Yangi metod namoyandalari jonli 
hayot ruhi singgan, xalqona tilda yozilgan matnlarni talqin qila boshladilar. Ayniqsa, 
bunday hol sho’ro adabiyotida ro’y berdi. Oshkoralik va demokratiya sharoitida 
muqaddam ta’qiqlangan asarlar chop yetila boshlandi. Ularda Gulag mahbuslari, 
siyosiy jinoyatlari uchun uzoq vaqt ozodlikdan mahrum yetilganlar xarakteri aks 
yettirilgan yedi. A.Soljenisin, A.Ribakov, A.Bek, A.Platonov singarilarning asarlari 
posstrukturalizm uchun qimmatli material – matnlarni berdi. O’zbek adabiyotida 
X.Sultonov, Murod Muhammad Do’st, Erkin A’zam, Tog’ay Murod, Rauf Parfi 
singarilarning asarlari matni o’ziga xos, betakrorligi bilan diqqatni jalb 
yetdi.Poyeziyadagi baxshiyona ruh, xalqona ohang, maromlar matn tahlili uchun 
nihoyatda zarur, qimmatli yedi. 
Mustaqillik davri adabiyotida nasr, nazm, dramaturgiya sohasida bo’lmasin 
janriy izlanishlar avj oldi. Omon Muxtor, Xurshid Do’stmuhammad, Salomat 
Vafoning roman, Tohir Malik, Nazar Eshonqul, Sh.Xolmirzayevlarning qissa, 
N.Eshonqul, Sh.Bo’tayev, N.Norqobil, Ye.Shukur, Isajon Sultonov, Zulfiya 
Qurolboy 
qizi, 
Dilfuza 
Qo’ziyevalarning 
hikoya 
janridagi 
izlanishlari 
posstrukturalizm metodi uchun boy material bo’la oladi. Afsuski, o’zbek 
adabiyoshunosligi, adabiy tanqidchiligi strukturalizm metodi muammolari bilan 
jiddiy shug’ullanmayapti. To’g’ri, mustaqillik davrida A. Qahhorning “Sarob”i, 
A.Qodiriy romanlari matn nuqtai nazaridan yangicha talqin qilindi. Ammo bunday 
talqinlar hozir nihoyatda kam. Ayniqsa, qayta talqin qilinishi lozim bo’lgan asarlar 
bisyor. “Tafakkur” jurnalining 2004 yil 3-sonida Zuhriddin Isomiddinovning “Taras 
Bulba: oshkor va pinhon qiyofa” nomli tadqiqoti chop yetildi. Muallif Gogol 
asaridagi semiotik nuqtalarni aniq, ishonarli belgilaydi. Matn tahlilidan kelib 
chiqqan holda muallif Taras Bulba zinhor xalq qahramoni, vatanparvar 
shunday murakkab, teran ildizli matnlar borki, ularni anglab yetgan mutaxassis Yu.Lotman asarlarini bemalol uqib oladi.70-yillardan boshlab o’zbek adabiyoshunosligida poyetika masalalari o’rganila boshlandiki, ularni strukturalizm sohasida olib borilgan izlanishlarning boshlanishi deb anglamoq joiz. Badiiy tafakkurda ro’y bergan o’zgarishlar adabiyotda darhol namoyon bo’ladi. 80-yillardan boshlab strukturalizmning yangi ko’rinishi – posstrukturalizm paydo bo’ldi. Posstrukturalizm, ramziy aytganda, strukturalizmni biqiqlik, akademik holatdan hayotning jo’shqin oqimiga olib chiqdi. Yangi metod namoyandalari jonli hayot ruhi singgan, xalqona tilda yozilgan matnlarni talqin qila boshladilar. Ayniqsa, bunday hol sho’ro adabiyotida ro’y berdi. Oshkoralik va demokratiya sharoitida muqaddam ta’qiqlangan asarlar chop yetila boshlandi. Ularda Gulag mahbuslari, siyosiy jinoyatlari uchun uzoq vaqt ozodlikdan mahrum yetilganlar xarakteri aks yettirilgan yedi. A.Soljenisin, A.Ribakov, A.Bek, A.Platonov singarilarning asarlari posstrukturalizm uchun qimmatli material – matnlarni berdi. O’zbek adabiyotida X.Sultonov, Murod Muhammad Do’st, Erkin A’zam, Tog’ay Murod, Rauf Parfi singarilarning asarlari matni o’ziga xos, betakrorligi bilan diqqatni jalb yetdi.Poyeziyadagi baxshiyona ruh, xalqona ohang, maromlar matn tahlili uchun nihoyatda zarur, qimmatli yedi. Mustaqillik davri adabiyotida nasr, nazm, dramaturgiya sohasida bo’lmasin janriy izlanishlar avj oldi. Omon Muxtor, Xurshid Do’stmuhammad, Salomat Vafoning roman, Tohir Malik, Nazar Eshonqul, Sh.Xolmirzayevlarning qissa, N.Eshonqul, Sh.Bo’tayev, N.Norqobil, Ye.Shukur, Isajon Sultonov, Zulfiya Qurolboy qizi, Dilfuza Qo’ziyevalarning hikoya janridagi izlanishlari posstrukturalizm metodi uchun boy material bo’la oladi. Afsuski, o’zbek adabiyoshunosligi, adabiy tanqidchiligi strukturalizm metodi muammolari bilan jiddiy shug’ullanmayapti. To’g’ri, mustaqillik davrida A. Qahhorning “Sarob”i, A.Qodiriy romanlari matn nuqtai nazaridan yangicha talqin qilindi. Ammo bunday talqinlar hozir nihoyatda kam. Ayniqsa, qayta talqin qilinishi lozim bo’lgan asarlar bisyor. “Tafakkur” jurnalining 2004 yil 3-sonida Zuhriddin Isomiddinovning “Taras Bulba: oshkor va pinhon qiyofa” nomli tadqiqoti chop yetildi. Muallif Gogol asaridagi semiotik nuqtalarni aniq, ishonarli belgilaydi. Matn tahlilidan kelib chiqqan holda muallif Taras Bulba zinhor xalq qahramoni, vatanparvar  
 
bo’lmaganligini isbotlaydi: “Albatta, Gogol ham xuddi Pushkinga o’xshab, o’z 
davrida Taras Bulba singari “din va millat fidoyilari”ning yovuzligini faqat ishorat 
tili bilan bayon qila olar yediki, buning sabablari hammaga tushunarli”. Shu muallif 
«Chini 
turganida 
afsona 
nechun?» 
maktub-maqolasida 
To’lenbergan 
Koipmpbergenevning «qoraqalpoqman. tavakkalchiman» (Nukus-2003) asarini 
sinchiklab tahlil qiladi. Ma’lumki, so’nggi yillarda har bir xalq o’zining tarix 
shodasidagi o’rni, mavqyeini bo’rttirib ko’rsatishga intilmoqda. Donishmand adib 
T.Kalpbergenov ham qorqalpoqni ulug’lashga haddan tashqari berilib ketadi. 
Z.Shomiddinov asardagi sakta, soxtaliklarni birma-bir talqin qilarkan, yozuvchiga 
murojaat qiladi: «Hurmatli Tulepbergin og’a!... Yel va millatning qadimiyrog’i 
a’loyu tarix sahnasiga turli sabablarga ko’ra kechroq chiqqanlari tubanroq 
bo’lmaydi. Barchasi teng. Shunday yekan, tarixchi olimlarning hozirgacha amalga 
oshirgan mehnatlari natijasini-ayon haqiqatlarni nazar-pisand qilmay, afsona 
to’qishga, shu asosda tarix «ijod» qilishga hojat yo’q»Tanqidchi badiiy asar matniga 
chuqur kirgani sayin tarkib, tartib, tayanch so’zlarni aniq ko’radi, his qiladi. 
Postrukturalizm so’zlar, ishoralar aro modern holat, asar ichra asar yaratila 
boshlanganligi ko’ra boshlaydi. Sho’ro davri tanqidchiligidagi talqin, tahlillarni 
kuzatar yekansiz, xayolingizga daf’atan: “Men nima deymanu qo’bizim nima 
deydi?”- maqoli keladi. Xullas, posstrukturalizm asarlarni sinchiklab o’rganadi. 
Yana shuni ta’kidlash kerakki, posstrukturalizm globallashuv jarayonining samarasi 
sifatida jahoniy ahamiyatga molik asarlarni tahlil, talqin qiladi. Masalan, 
strukturalist Klod Levi-Stross “Strukturalizm va yekologiya” maqolasida 
muammoni umumjahon miqyosida oladi. Levi-Stross mutaxassisligi nuqtai 
nazaridan yetnolog bo’lgani uchun ham umumjahoniy muammo mohiyatiga tez, 
asosli kirib bordi. Badiiy adabiyotda global mohiyatli tadqiqotlarni yaratish shart. 
O’ylab ko’rilsa, olam ham hududsiz, odamlar ham bir-biriga yot yemas ekan. 
Ayniqsa, 
ilmiy-texnika 
taraqqiyoti, 
globallashuv 
jarayoni 
odamlarni 
yaqinlashtirganiday, adabiy aloqa, o’zaro ta’sirni kuchaytirdi. O’zbek yozuvchisi 
Xurshid Do’stmuhammad italiyalik adib Dino Busattining “Yetti qavat” hikoyasidan 
ta’sirlanib “Jimjitxonaga yo’l” asarini yozdi. Hikoya kompozisiyasi g’alati: 
X.Do’stmuhammad “Yetti qavat” hikoyasi qahramoni Dino Korte holati bilan 
“Jimjitxonaga yo’l”ning asosiy ishtirokchisi Zohid Yaqin ruhiyatini baqamti 
bo’lmaganligini isbotlaydi: “Albatta, Gogol ham xuddi Pushkinga o’xshab, o’z davrida Taras Bulba singari “din va millat fidoyilari”ning yovuzligini faqat ishorat tili bilan bayon qila olar yediki, buning sabablari hammaga tushunarli”. Shu muallif «Chini turganida afsona nechun?» maktub-maqolasida To’lenbergan Koipmpbergenevning «qoraqalpoqman. tavakkalchiman» (Nukus-2003) asarini sinchiklab tahlil qiladi. Ma’lumki, so’nggi yillarda har bir xalq o’zining tarix shodasidagi o’rni, mavqyeini bo’rttirib ko’rsatishga intilmoqda. Donishmand adib T.Kalpbergenov ham qorqalpoqni ulug’lashga haddan tashqari berilib ketadi. Z.Shomiddinov asardagi sakta, soxtaliklarni birma-bir talqin qilarkan, yozuvchiga murojaat qiladi: «Hurmatli Tulepbergin og’a!... Yel va millatning qadimiyrog’i a’loyu tarix sahnasiga turli sabablarga ko’ra kechroq chiqqanlari tubanroq bo’lmaydi. Barchasi teng. Shunday yekan, tarixchi olimlarning hozirgacha amalga oshirgan mehnatlari natijasini-ayon haqiqatlarni nazar-pisand qilmay, afsona to’qishga, shu asosda tarix «ijod» qilishga hojat yo’q»Tanqidchi badiiy asar matniga chuqur kirgani sayin tarkib, tartib, tayanch so’zlarni aniq ko’radi, his qiladi. Postrukturalizm so’zlar, ishoralar aro modern holat, asar ichra asar yaratila boshlanganligi ko’ra boshlaydi. Sho’ro davri tanqidchiligidagi talqin, tahlillarni kuzatar yekansiz, xayolingizga daf’atan: “Men nima deymanu qo’bizim nima deydi?”- maqoli keladi. Xullas, posstrukturalizm asarlarni sinchiklab o’rganadi. Yana shuni ta’kidlash kerakki, posstrukturalizm globallashuv jarayonining samarasi sifatida jahoniy ahamiyatga molik asarlarni tahlil, talqin qiladi. Masalan, strukturalist Klod Levi-Stross “Strukturalizm va yekologiya” maqolasida muammoni umumjahon miqyosida oladi. Levi-Stross mutaxassisligi nuqtai nazaridan yetnolog bo’lgani uchun ham umumjahoniy muammo mohiyatiga tez, asosli kirib bordi. Badiiy adabiyotda global mohiyatli tadqiqotlarni yaratish shart. O’ylab ko’rilsa, olam ham hududsiz, odamlar ham bir-biriga yot yemas ekan. Ayniqsa, ilmiy-texnika taraqqiyoti, globallashuv jarayoni odamlarni yaqinlashtirganiday, adabiy aloqa, o’zaro ta’sirni kuchaytirdi. O’zbek yozuvchisi Xurshid Do’stmuhammad italiyalik adib Dino Busattining “Yetti qavat” hikoyasidan ta’sirlanib “Jimjitxonaga yo’l” asarini yozdi. Hikoya kompozisiyasi g’alati: X.Do’stmuhammad “Yetti qavat” hikoyasi qahramoni Dino Korte holati bilan “Jimjitxonaga yo’l”ning asosiy ishtirokchisi Zohid Yaqin ruhiyatini baqamti  
 
tasvirlaydi. Har ikki hikoyada ko’zga yaqqol tashlanmaydigan jihat shuki, Dino 
Korte asta-sekin yuqoridan pastga tushib boradi. Zohid Yaqin bo’lsa birinchi 
qavatdan yettinchiga ko’tariladi.  
Qizig’i 
shundaki, 
odam-kim, 
qayerdanliligidan qat’i nazar taqdirga tan berib, turli vaziyatlarga ko’nikib borarkan. 
Italiyalik yozuvchi o’z qahramonini osmondan yerga tushirar yekan, uning o’ziga 
xosligidan 
– 
dini, 
millati, 
udumlari, 
yashash 
tarzidan 
kelib 
chiqadi. 
X.Do’stmuhammad Zohid Yaqinni asta-sekin arshi a’loga ko’tara boradi. Har ikki 
qahramon o’lim tomon ilgarilab boraveradi. O’zbek va italiyalik bemorning holatlari 
strukturali tahlilda sezila boradi. O’limning millati yo’q. U o’z bag’riga hammani 
olaveradi. Jon taslim qilayotgan Dino Korte “najot istab mayda sim to’r qoplangan 
derazadan tashqaridagi daraxtzorga chiranib qaraydi, ammo ko’z oldi chaplashib 
ketadi. 
- Tunmi?... - deb so’radi u arang pichirlab. – Soat nech...”. Shunday holat 
Zohid Yaqinda ham ro’y beryapti: “Zohid Yaqin yo’lak adog’idan oqib kirayotgan 
sutdek nur og’ushida yastanib yotgan keng va yam-yashil sayhonlikni ilg’ab, shu 
qadar bahri dili ochildiki!... 
- Joziba!...” 
Xurshid Do’stmuhammad “Al-a’rof” dramasida amerikalik mashhur adib 
Yedgar Po (1809-1849)ning hayotidagi holatlarni tasvirlash orqali insonning 
qayerda, qanday yashashidan qat’i nazar, fojialar girdobida bo’lishini ko’rsatadi. 
Demoqchimizki, o’zbek yozuvchisi amerikalik adib hayoti misolida insoniy fojia, 
holatlarni ko’rsatib bergan. Dramadagi semantik markaz mana bu gapda jamlangan: 
“Dushman tashqarida yemas, ichimda, amma...” Aksariyat insonlar kuyadilar, 
yonadilar, lyekin Po singari o’z dardlarini lo’nda ifoda yeta olmaydilar. 
Globallashuv jarayoni insonni to’laroq anglash imkonini yaratdi. Bilamizki, har 
bir milliy adabiyot tarkibida bolalar adabiyoti, uning namoyandalari bor. Hozirgi 
paytda bolalar adabiyotida ham jiddiy o’zgarishlar ro’y beryapti. So’nggi olti-yetti 
yil ichida angliyalik yozuvchi Djoan K.Rolingning nomi mashhur bo’lib ketdi. U 
yaratgan “Garri Potter va uning do’stlari” asari bolalik saltanatining mashhur asariga 
aylandi. Garri Potter sarguzashtlari tasvirlangan  kitob jahon bolalari tomonidan 
o’qilmoqda, film holida tomosha qilinmoqda. Garri Potter nega bunchalik mashhur 
bo’lib ketdi? Yozuvchi K.Roling bolalarning yertak, mif, sarguzashtlarini texnika 
tasvirlaydi. Har ikki hikoyada ko’zga yaqqol tashlanmaydigan jihat shuki, Dino Korte asta-sekin yuqoridan pastga tushib boradi. Zohid Yaqin bo’lsa birinchi qavatdan yettinchiga ko’tariladi. Qizig’i shundaki, odam-kim, qayerdanliligidan qat’i nazar taqdirga tan berib, turli vaziyatlarga ko’nikib borarkan. Italiyalik yozuvchi o’z qahramonini osmondan yerga tushirar yekan, uning o’ziga xosligidan – dini, millati, udumlari, yashash tarzidan kelib chiqadi. X.Do’stmuhammad Zohid Yaqinni asta-sekin arshi a’loga ko’tara boradi. Har ikki qahramon o’lim tomon ilgarilab boraveradi. O’zbek va italiyalik bemorning holatlari strukturali tahlilda sezila boradi. O’limning millati yo’q. U o’z bag’riga hammani olaveradi. Jon taslim qilayotgan Dino Korte “najot istab mayda sim to’r qoplangan derazadan tashqaridagi daraxtzorga chiranib qaraydi, ammo ko’z oldi chaplashib ketadi. - Tunmi?... - deb so’radi u arang pichirlab. – Soat nech...”. Shunday holat Zohid Yaqinda ham ro’y beryapti: “Zohid Yaqin yo’lak adog’idan oqib kirayotgan sutdek nur og’ushida yastanib yotgan keng va yam-yashil sayhonlikni ilg’ab, shu qadar bahri dili ochildiki!... - Joziba!...” Xurshid Do’stmuhammad “Al-a’rof” dramasida amerikalik mashhur adib Yedgar Po (1809-1849)ning hayotidagi holatlarni tasvirlash orqali insonning qayerda, qanday yashashidan qat’i nazar, fojialar girdobida bo’lishini ko’rsatadi. Demoqchimizki, o’zbek yozuvchisi amerikalik adib hayoti misolida insoniy fojia, holatlarni ko’rsatib bergan. Dramadagi semantik markaz mana bu gapda jamlangan: “Dushman tashqarida yemas, ichimda, amma...” Aksariyat insonlar kuyadilar, yonadilar, lyekin Po singari o’z dardlarini lo’nda ifoda yeta olmaydilar. Globallashuv jarayoni insonni to’laroq anglash imkonini yaratdi. Bilamizki, har bir milliy adabiyot tarkibida bolalar adabiyoti, uning namoyandalari bor. Hozirgi paytda bolalar adabiyotida ham jiddiy o’zgarishlar ro’y beryapti. So’nggi olti-yetti yil ichida angliyalik yozuvchi Djoan K.Rolingning nomi mashhur bo’lib ketdi. U yaratgan “Garri Potter va uning do’stlari” asari bolalik saltanatining mashhur asariga aylandi. Garri Potter sarguzashtlari tasvirlangan kitob jahon bolalari tomonidan o’qilmoqda, film holida tomosha qilinmoqda. Garri Potter nega bunchalik mashhur bo’lib ketdi? Yozuvchi K.Roling bolalarning yertak, mif, sarguzashtlarini texnika  
 
vositalari orqali tasvirlay oldi. Garri va uning do’stlari yalmog’izlar, afsungarlar 
orasida bo’ladilar, xavfli vaziyatlarga tushib qoladilar va muhimi, bunday vaziyat-
holatlar texnika, yelyektronika, kompyuterlar bilan uzviy bog’liq. Atrofimizga nazar 
tashlasak, bolalar kompyuter olamiga chuqur sho’ng’ib ketganliklarini sezamiz. 
Boshqacha aytganda, boladagi sarguzashttalablik, qaltis vaziyatlarga intilish fan-
texnika vositasida amalga oshirilmoqda. Bolalik saltanatidagi holat, vaziyatlarni 
strukturalizm metodi vositasida ishonarli tahlil qilish mumkin. Xullas, 
posstrukturalizm keng miqyosda faoliyat olib boradigan, masalani ildiz-ildizidan 
yoritib beradigan umumdunyoviy metodga aylanib bormoqda. Yehtimolki, 
taraqqiyot 
posstrukturalizmning 
yana 
yangi 
imkoniyatlarini 
yuzaga 
chiqarar.Adabiyot va san’atda yo’sin, yo’nalish, oqimlar borki, ularning asosida 
falsafiy-yestetik qarashlar,yorqin siymolarning yestetik tushunchalari turadi. XX 
asrda G.V.Plyexanov (1856-1918), M.Xaydegger (1889-1976), Gaston Bashlar 
(1884-1962),Jan-Pol Sartr (1905-1980), N.A.Berdyayev (1874-1948) singari 
mutafakkirlar yashaganki, ular faoliyati markscha falsafa-yestetika, yekzistensial 
yo’nalish, struktural tizim mohiyati bilan uzviy bog’liq. To’g’ri, Z.Freyd, K.Yung, 
Ye.Fromm, S.Frank singari mutafakkirlar ham XX asrda o’z tadqiqotlarini 
yaratganlar. Ularning asarlari san’at-yestetikaning teran muammolarini hal qilish 
bilan bog’liq. Biz yekzistensializm, strukturalizm, sosialistik realizm mohiyatiga 
jiddiyroq nazar tashlashnigina maqsad qilib qo’ydik. Yekzistensial falsafa XX asrda 
G‘arbiy Yevropada chuqur ildiz otdi. Frans Kafka (1883-1924), Alber Kamyu 
(1913-1960), Jan-Pol Sartr (1905-1980) singari san’atkorlar ijodi yekzistensializm 
bilan uzviy bog’liq. Yekzistensializm metodining maqsad-mohiyati ko’proq 
M.Xaydegger asarlarida yoritilgan. Yekzistensial – tirikchilik demak. Inson-tirik 
jon. Tirikchilik uning ma’no-mazmunini belgilaydi. Inson qilmish-qidirmishlari 
uning mohiyatini belgilaydi. Insonga nega unday yashamading, nega bunday 
g’oyaning izidan bormading, hayotingni qanday yo’naltirishlarda olib bording degan 
savollarni qo’yish noto’g’ridir. Insonning kimligi, mohiyati yashagan yo’li, 
qilmishlaridir, xolos. “Inson o’zini qay darajada amalga oshirsa, shu darajadagina 
mavjud bo’ladi. U o’zini, demak, o’z qilmishlarining yig’indisi sifatida, o’z shaxsiy 
hayoti sifatida – faqat shundaygina namoyon yetadi,” - deb yozadi J. P.Sartr. Uning 
quyidagi fikrlari inson mohiyati to’g’risidagi qarashni tasdiqlaydi: “... inson o’zining 
vositalari orqali tasvirlay oldi. Garri va uning do’stlari yalmog’izlar, afsungarlar orasida bo’ladilar, xavfli vaziyatlarga tushib qoladilar va muhimi, bunday vaziyat- holatlar texnika, yelyektronika, kompyuterlar bilan uzviy bog’liq. Atrofimizga nazar tashlasak, bolalar kompyuter olamiga chuqur sho’ng’ib ketganliklarini sezamiz. Boshqacha aytganda, boladagi sarguzashttalablik, qaltis vaziyatlarga intilish fan- texnika vositasida amalga oshirilmoqda. Bolalik saltanatidagi holat, vaziyatlarni strukturalizm metodi vositasida ishonarli tahlil qilish mumkin. Xullas, posstrukturalizm keng miqyosda faoliyat olib boradigan, masalani ildiz-ildizidan yoritib beradigan umumdunyoviy metodga aylanib bormoqda. Yehtimolki, taraqqiyot posstrukturalizmning yana yangi imkoniyatlarini yuzaga chiqarar.Adabiyot va san’atda yo’sin, yo’nalish, oqimlar borki, ularning asosida falsafiy-yestetik qarashlar,yorqin siymolarning yestetik tushunchalari turadi. XX asrda G.V.Plyexanov (1856-1918), M.Xaydegger (1889-1976), Gaston Bashlar (1884-1962),Jan-Pol Sartr (1905-1980), N.A.Berdyayev (1874-1948) singari mutafakkirlar yashaganki, ular faoliyati markscha falsafa-yestetika, yekzistensial yo’nalish, struktural tizim mohiyati bilan uzviy bog’liq. To’g’ri, Z.Freyd, K.Yung, Ye.Fromm, S.Frank singari mutafakkirlar ham XX asrda o’z tadqiqotlarini yaratganlar. Ularning asarlari san’at-yestetikaning teran muammolarini hal qilish bilan bog’liq. Biz yekzistensializm, strukturalizm, sosialistik realizm mohiyatiga jiddiyroq nazar tashlashnigina maqsad qilib qo’ydik. Yekzistensial falsafa XX asrda G‘arbiy Yevropada chuqur ildiz otdi. Frans Kafka (1883-1924), Alber Kamyu (1913-1960), Jan-Pol Sartr (1905-1980) singari san’atkorlar ijodi yekzistensializm bilan uzviy bog’liq. Yekzistensializm metodining maqsad-mohiyati ko’proq M.Xaydegger asarlarida yoritilgan. Yekzistensial – tirikchilik demak. Inson-tirik jon. Tirikchilik uning ma’no-mazmunini belgilaydi. Inson qilmish-qidirmishlari uning mohiyatini belgilaydi. Insonga nega unday yashamading, nega bunday g’oyaning izidan bormading, hayotingni qanday yo’naltirishlarda olib bording degan savollarni qo’yish noto’g’ridir. Insonning kimligi, mohiyati yashagan yo’li, qilmishlaridir, xolos. “Inson o’zini qay darajada amalga oshirsa, shu darajadagina mavjud bo’ladi. U o’zini, demak, o’z qilmishlarining yig’indisi sifatida, o’z shaxsiy hayoti sifatida – faqat shundaygina namoyon yetadi,” - deb yozadi J. P.Sartr. Uning quyidagi fikrlari inson mohiyati to’g’risidagi qarashni tasdiqlaydi: “... inson o’zining  
 
qator qilmishlaridan boshqa hyech narsa yemas, u mana shu qilmishlaridan tashkil 
topadigan munosabatlar yig’indisidan iborat, demoqchimiz xolos”. Ekzistensializm 
insonni imkoniyatlariga ko’ra yemas, qilgan ishiga ko’ra baholaydi. Odam bu 
dunyoda yeladi, yuguradi, bolam-chaqam deydi, to’y-tomosha qiladi. Xullas, umr 
o’taveradi. Yekzistensial falsafa insondan “Nega bunday qilding?”, “Nega bunday 
qilmading?” demaydi. Insonningsavobi ham, gunohi ham o’ziga. Yeng asosiysi, 
inson mafkuralar, yuksak g’oyalar, tinkani quritadigan yugur-yugurlar quli bo’lib 
qolishi kerak yemas. Inson hayotining qaysidir bosqichida qo’rqoqlik qildi, 
qachondir loqaydligi tufayli fojiaga sabab bo’ldi. U nima qilgan bo’lsa, qanday 
yashagan bo’lsa, shunga yarasha ajr (savobu gunohini) oladi. O’ylab ko’rilsa, 
yekzistensial falsafa hamma inson hayotiga mos keladi. Sharqda yashash, tirikchilik 
falsafasi chuqur ishlangan. Faqat u yekzistensializm deyilmaydi. Tirikchilik, 
tirikchilik deymiz-u, har bir odam yashashga o’z aqli, tushunchasi bilan 
yondashishini unutmasligimiz kerak. Ba’zi odam tabiatan aqlli, dono bo’ladi: 
ishning foydasi, osonini ko’zlab harakat qiladi. Odam borki, hayotini yelga sovuradi: 
yeyish, ichish, maishat qilishdan nariga o’tmaydi. Mutafakkir M.Xaydegger biologik 
umr bilan ontologiyani (mangu barhayotlilikni) farqlaydi. Uningcha, tirikchilikning 
muhim bir nuqtasi bor. U – o’lim. Odam o’limdan qo’rqadi, uni yo’qlik, mavhumlik 
deb biladi. Aslida, o’lim yashash yo’lidagi bir bosqich. Odam o’limdan keyin ham 
yashaydi. Lekin, hamma gap shundaki, u qanday, qancha yashaydi? Tiriklik davrida 
inson qanday yashagan bo’lsa o’lganidan keyin inson sifatidagi MOHIYaTIGA 
ko’ra ontologiya bosqichiga kirishadi. Biz ko’proq mangu asarlar haqida gap 
borganida ontologiya istilohini qo’llar yedik. Yekzistensial falsafa ontologiyani 
inson umri qimmatini belgilovchi vosita sifatida ishlatadi. M.Xaydegger fikricha, 
inson yashayveradi, tirikchilik yo’lida yelib yuguraveradi, ammo alal-oqibat inson 
hayotining ma’no-mohiyati talqin, tahlil orqali baholanadi. 
Martin Xaydegger, garchi ekzistensial falsafa namoyandalaridan bo’lsa-da, til 
va inson bog’liqligi masalasiga alohida ye’tibor beradi. Haqiqiy til – sizu biz 
oramizdagina aloqa vositasi emas. U (haqiqiy til) insonga shariflik ato 
qilinayotganda berilgan ilohiy in’om. Insonning insonligi tilidadir. Sharif inson faqat 
so’zlayotganidaginamas, sukut saqlayotganida ham some’lik qilayotganida ham 
go’zaldir. Sokin odamning mohiyati so’zlayotgan odam fikrlaridan ko’proq narsani 
qator qilmishlaridan boshqa hyech narsa yemas, u mana shu qilmishlaridan tashkil topadigan munosabatlar yig’indisidan iborat, demoqchimiz xolos”. Ekzistensializm insonni imkoniyatlariga ko’ra yemas, qilgan ishiga ko’ra baholaydi. Odam bu dunyoda yeladi, yuguradi, bolam-chaqam deydi, to’y-tomosha qiladi. Xullas, umr o’taveradi. Yekzistensial falsafa insondan “Nega bunday qilding?”, “Nega bunday qilmading?” demaydi. Insonningsavobi ham, gunohi ham o’ziga. Yeng asosiysi, inson mafkuralar, yuksak g’oyalar, tinkani quritadigan yugur-yugurlar quli bo’lib qolishi kerak yemas. Inson hayotining qaysidir bosqichida qo’rqoqlik qildi, qachondir loqaydligi tufayli fojiaga sabab bo’ldi. U nima qilgan bo’lsa, qanday yashagan bo’lsa, shunga yarasha ajr (savobu gunohini) oladi. O’ylab ko’rilsa, yekzistensial falsafa hamma inson hayotiga mos keladi. Sharqda yashash, tirikchilik falsafasi chuqur ishlangan. Faqat u yekzistensializm deyilmaydi. Tirikchilik, tirikchilik deymiz-u, har bir odam yashashga o’z aqli, tushunchasi bilan yondashishini unutmasligimiz kerak. Ba’zi odam tabiatan aqlli, dono bo’ladi: ishning foydasi, osonini ko’zlab harakat qiladi. Odam borki, hayotini yelga sovuradi: yeyish, ichish, maishat qilishdan nariga o’tmaydi. Mutafakkir M.Xaydegger biologik umr bilan ontologiyani (mangu barhayotlilikni) farqlaydi. Uningcha, tirikchilikning muhim bir nuqtasi bor. U – o’lim. Odam o’limdan qo’rqadi, uni yo’qlik, mavhumlik deb biladi. Aslida, o’lim yashash yo’lidagi bir bosqich. Odam o’limdan keyin ham yashaydi. Lekin, hamma gap shundaki, u qanday, qancha yashaydi? Tiriklik davrida inson qanday yashagan bo’lsa o’lganidan keyin inson sifatidagi MOHIYaTIGA ko’ra ontologiya bosqichiga kirishadi. Biz ko’proq mangu asarlar haqida gap borganida ontologiya istilohini qo’llar yedik. Yekzistensial falsafa ontologiyani inson umri qimmatini belgilovchi vosita sifatida ishlatadi. M.Xaydegger fikricha, inson yashayveradi, tirikchilik yo’lida yelib yuguraveradi, ammo alal-oqibat inson hayotining ma’no-mohiyati talqin, tahlil orqali baholanadi. Martin Xaydegger, garchi ekzistensial falsafa namoyandalaridan bo’lsa-da, til va inson bog’liqligi masalasiga alohida ye’tibor beradi. Haqiqiy til – sizu biz oramizdagina aloqa vositasi emas. U (haqiqiy til) insonga shariflik ato qilinayotganda berilgan ilohiy in’om. Insonning insonligi tilidadir. Sharif inson faqat so’zlayotganidaginamas, sukut saqlayotganida ham some’lik qilayotganida ham go’zaldir. Sokin odamning mohiyati so’zlayotgan odam fikrlaridan ko’proq narsani  
 
anglatadi. Til haqida, ayniqsa, tilning germenevtik mohiyati xususida fikr yuritgan 
odam struktura, semiotika, semiologiya haqida to’xtalinmasligi mumkin yemas. 
Demoqchimizki, M.Xaydegger asarlarida struktura, strukturalizm haqida aytilgan 
mulohazalar ko’p. “Tafakkur yuritish nadur?” maqolasida so’zlar mag’zini chaqadi: 
“Faylasuflar – tafakkur yurituvchilar. Buning boisi shuki, asosan falsafada tafakkur 
ro’y beradi. Hozir hyech kim falsafaga qiziqish ortayotganini inkor yetmaydi. Lekin 
bironta zot topilarmikanki, “+IZI+ISh” degan so’zning bugungi kunda qay 
mazmunda qo’llanayotganini kuzatgan bo’lsin”. M.Xaydegger jumla, satrdagi har 
bir so’z mazmuni, shakli, turkumi, ohangi, maromi bilan qiziqadi. Bu, tabiiyki, 
strukturalizm bilan uzviy bog’liq.Yekzistensializm metodi XX asrning o’rtalariga 
kelib bir muncha susaydi, unga bo’lgan qiziqish kamaydi. 
XX asr boshlaridan yekzistensializmga zid turadigan markscha realizm 
Rossiyada, keyinroq SSSRda nihoyatda rivojlandi. Markscha falsafa asosida paydo 
bo’lgan sosialistik realizm nafaqat Sho’ro davlatida, balki bir qancha xorijiy 
adabiyotlarda qo’llanila boshlandi. Markscha falsafaning nafosashunoslik, 
adabiyoshunoslikda qo’llana boshlanishida Georgiy Valyentinovich Plyexanov 
(1856-1918)ning hissasi katta bo’ldi. U o’ta madaniyatli, ko’p o’qigan, san’atni 
nozik his qiladigan, marksizmga nihoyatda sadoqatli zot bo’lgan. G.Plyexanov 
Marks asarlarini qunt bilan o’qidi, ularni rus tiliga tarjima qildi. Marksistik 
nafosashunoslikning shakllanishi, rivoji Rossiyada G.Plyexanov nomi bilan bog’liq. 
Plyexanov rus mutafakkir tanqidchilari – Dobrolyubov, Chernishevskiy, Gersen, 
ayniqsa, Belinskiy asarlarini alohida bir mehr bilan o’qidi. Unda g’arb faylasuflari 
qarashlarini rossiyalik ma’rifatparvarlar – “real tanqid” namoyandalari ijodi bilan 
bog’lash istagi tug’ildi. Belinskiyning asarlarini o’qir yekan, Plyexanov g’alati bir 
yangilikni kashf yetdi. V.Belinskiy G.Gegel asarlarini o’qib: “Adabiy tanqidning 
vazifasi san’at asarlarini tafakkur tiliga o’girmoqdir”, - deb yozib qo’ygan yekan. 
G.Plyexanov panlogizm nomini olgan Gegel falsafasi haqidagi Belinskiy qarashini 
o’qib xursand bo’lib ketdi. Plyexanov mana shu yangilik asosida o’zining 
PANSOSIOLOGIZM nomini olgan qarashini uzil-kesil ifodaladi: “Adabiy 
tanqidning vazifasi san’at asaridagi sosiologik yekvivalyentni yuzaga chiqarishdir”. 
Gegelning san’at haqidagi aqidasi panlogizm nomi bilan mashhur bo’lgan yedi. 
G.Plyexanovning sosiologik yekvivalyent nazariyasi pansosiologizm deb yuritila 
anglatadi. Til haqida, ayniqsa, tilning germenevtik mohiyati xususida fikr yuritgan odam struktura, semiotika, semiologiya haqida to’xtalinmasligi mumkin yemas. Demoqchimizki, M.Xaydegger asarlarida struktura, strukturalizm haqida aytilgan mulohazalar ko’p. “Tafakkur yuritish nadur?” maqolasida so’zlar mag’zini chaqadi: “Faylasuflar – tafakkur yurituvchilar. Buning boisi shuki, asosan falsafada tafakkur ro’y beradi. Hozir hyech kim falsafaga qiziqish ortayotganini inkor yetmaydi. Lekin bironta zot topilarmikanki, “+IZI+ISh” degan so’zning bugungi kunda qay mazmunda qo’llanayotganini kuzatgan bo’lsin”. M.Xaydegger jumla, satrdagi har bir so’z mazmuni, shakli, turkumi, ohangi, maromi bilan qiziqadi. Bu, tabiiyki, strukturalizm bilan uzviy bog’liq.Yekzistensializm metodi XX asrning o’rtalariga kelib bir muncha susaydi, unga bo’lgan qiziqish kamaydi. XX asr boshlaridan yekzistensializmga zid turadigan markscha realizm Rossiyada, keyinroq SSSRda nihoyatda rivojlandi. Markscha falsafa asosida paydo bo’lgan sosialistik realizm nafaqat Sho’ro davlatida, balki bir qancha xorijiy adabiyotlarda qo’llanila boshlandi. Markscha falsafaning nafosashunoslik, adabiyoshunoslikda qo’llana boshlanishida Georgiy Valyentinovich Plyexanov (1856-1918)ning hissasi katta bo’ldi. U o’ta madaniyatli, ko’p o’qigan, san’atni nozik his qiladigan, marksizmga nihoyatda sadoqatli zot bo’lgan. G.Plyexanov Marks asarlarini qunt bilan o’qidi, ularni rus tiliga tarjima qildi. Marksistik nafosashunoslikning shakllanishi, rivoji Rossiyada G.Plyexanov nomi bilan bog’liq. Plyexanov rus mutafakkir tanqidchilari – Dobrolyubov, Chernishevskiy, Gersen, ayniqsa, Belinskiy asarlarini alohida bir mehr bilan o’qidi. Unda g’arb faylasuflari qarashlarini rossiyalik ma’rifatparvarlar – “real tanqid” namoyandalari ijodi bilan bog’lash istagi tug’ildi. Belinskiyning asarlarini o’qir yekan, Plyexanov g’alati bir yangilikni kashf yetdi. V.Belinskiy G.Gegel asarlarini o’qib: “Adabiy tanqidning vazifasi san’at asarlarini tafakkur tiliga o’girmoqdir”, - deb yozib qo’ygan yekan. G.Plyexanov panlogizm nomini olgan Gegel falsafasi haqidagi Belinskiy qarashini o’qib xursand bo’lib ketdi. Plyexanov mana shu yangilik asosida o’zining PANSOSIOLOGIZM nomini olgan qarashini uzil-kesil ifodaladi: “Adabiy tanqidning vazifasi san’at asaridagi sosiologik yekvivalyentni yuzaga chiqarishdir”. Gegelning san’at haqidagi aqidasi panlogizm nomi bilan mashhur bo’lgan yedi. G.Plyexanovning sosiologik yekvivalyent nazariyasi pansosiologizm deb yuritila  
 
boshlandi. Inson hayoti, xarakterini ijtimoiyliksiz tasavvur yetib bo’lmaganday, 
adabiy tanqidni ham ijtimoiy yondashuv talqinsiz anglab bo’lmaydi. Lekin 
ijtimoiylik boshqa belgi, xususiyatlarga qo’shib olib borilsagina o’zini oqlaydi. 
Ijtimoiylikni adabiy tanqid, badiiy xarakterning bosh, yetuk belgisi sifatida qabul 
qilinishi, qo’llanilishi to’g’ri yemas. G.Plyexanov V.Belinskiy, N.Dobrolyubov, 
N.Chernishevskiy, A.Gersen ijodidagi “real tanqidning asosiy xususiyati ijtimoiy 
ekvivalentlik ekanligidan quvondi. Vaholanki, V.Belinskiydan boshlangan rus 
inqilobiy demokratlari badiiy asardagi ijtimoiy  mohiyatni matnni bosib-yanchib, 
sindirib,majruh 
qilib 
sitib 
chiqarganlar. 
Masalan, 
A.Dobrolyubov 
“Arafa”(I.S.Turgenev) 
romani 
haqida 
“Haqiqiy 
kun 
qachon 
keladi”, 
A.Ostrovskiyning “Momaqaldiroq” dramasi haqida “Zulmat ichra nur” singari 
maqolalarini yozdi. Shiddatli Vissarion ham badiiy asarlar matnini tahlil qilishni 
emas, asar baholashda his-hayajonlarni to’kib solishga, ijtimoiy mohiyatni mumkin 
qadar yuksak ko’tarishga e’tibor berdi. Strukturalistlar, xususan, V.Shklovskiy, 
B.Tomashevskiylar V.Belinskiy, uning izdoshlari ijodini jonli matndanuzilib 
qolganligini 
qattiq 
tanqid 
qildilar, 
"Belinskiy, 
Dobrolyubov, 
Zaysev, 
Mixaylovskiylar go’yo gul ko’rgani keldilaru, guldan zavqlanish o’rniga uning 
ustiga o’tirib oldilar", - deydi V.Shklovskiy. B.Tomashevskiy fikricha, XIX asr 60-
yillaridagi rus revolyusion-demokratlari “badiiy asarni ijtimoiy yaroqliligiga ko’ra 
baholadilar”, “o’zlarining mafkuraviy qarichlarini chin o’lchov deb bildilar”.Boris 
Sadovskiy “Chernishevskiy - tanqidchi” (“Veso’” jurnali, 1907 yil, 7-son) 
maqolasida “Nima qilmoq kerak?” romani muallifini “iste’dodli iqtisodchi”, adabiy 
tanqid sohasida “tirishqoq va zahmatkash”, “o’rtamiyonalikning baayni o’zginasi” 
deydi. Sho’ro adabiyoshunosligi va tanqidchiligi V.Belinskiy, A.Dobrolyubov, 
N.Chernishevksiy, A.Gersen va boshqalar asarlarini ko’klarga ko’tardi. Mazkur 
mutafakkir-munaqqidlar asarlari sho’ro adabiyoshunosligi va tanqidchiligining 
metedologik asosi ekanligi uzluksiz ta’kidlandi. Ularning adabiy-tanqidiy, badiiy 
asarlari bot-bot chop etildi. Buning boisi shunda ediki, sho’ro adabiyoshunosligi va 
tanqidchiligi inqilobiylikni hamisha yuksak qardrladi, hatto, vulgar sosiologizm ham 
20-yillarda bayroq qilib ko’tarildi. Sho’ro adabiyoshunosligi fanida mikroanaliz va 
strukturalizm metodining susayib ketishiga ham V.Belinskiylar asarlaridagi his-
hayajon, matndan ajralgan holda asarni g’oyaviy-ijtimoiy “tanqid” qilish sabab 
boshlandi. Inson hayoti, xarakterini ijtimoiyliksiz tasavvur yetib bo’lmaganday, adabiy tanqidni ham ijtimoiy yondashuv talqinsiz anglab bo’lmaydi. Lekin ijtimoiylik boshqa belgi, xususiyatlarga qo’shib olib borilsagina o’zini oqlaydi. Ijtimoiylikni adabiy tanqid, badiiy xarakterning bosh, yetuk belgisi sifatida qabul qilinishi, qo’llanilishi to’g’ri yemas. G.Plyexanov V.Belinskiy, N.Dobrolyubov, N.Chernishevskiy, A.Gersen ijodidagi “real tanqidning asosiy xususiyati ijtimoiy ekvivalentlik ekanligidan quvondi. Vaholanki, V.Belinskiydan boshlangan rus inqilobiy demokratlari badiiy asardagi ijtimoiy mohiyatni matnni bosib-yanchib, sindirib,majruh qilib sitib chiqarganlar. Masalan, A.Dobrolyubov “Arafa”(I.S.Turgenev) romani haqida “Haqiqiy kun qachon keladi”, A.Ostrovskiyning “Momaqaldiroq” dramasi haqida “Zulmat ichra nur” singari maqolalarini yozdi. Shiddatli Vissarion ham badiiy asarlar matnini tahlil qilishni emas, asar baholashda his-hayajonlarni to’kib solishga, ijtimoiy mohiyatni mumkin qadar yuksak ko’tarishga e’tibor berdi. Strukturalistlar, xususan, V.Shklovskiy, B.Tomashevskiylar V.Belinskiy, uning izdoshlari ijodini jonli matndanuzilib qolganligini qattiq tanqid qildilar, "Belinskiy, Dobrolyubov, Zaysev, Mixaylovskiylar go’yo gul ko’rgani keldilaru, guldan zavqlanish o’rniga uning ustiga o’tirib oldilar", - deydi V.Shklovskiy. B.Tomashevskiy fikricha, XIX asr 60- yillaridagi rus revolyusion-demokratlari “badiiy asarni ijtimoiy yaroqliligiga ko’ra baholadilar”, “o’zlarining mafkuraviy qarichlarini chin o’lchov deb bildilar”.Boris Sadovskiy “Chernishevskiy - tanqidchi” (“Veso’” jurnali, 1907 yil, 7-son) maqolasida “Nima qilmoq kerak?” romani muallifini “iste’dodli iqtisodchi”, adabiy tanqid sohasida “tirishqoq va zahmatkash”, “o’rtamiyonalikning baayni o’zginasi” deydi. Sho’ro adabiyoshunosligi va tanqidchiligi V.Belinskiy, A.Dobrolyubov, N.Chernishevksiy, A.Gersen va boshqalar asarlarini ko’klarga ko’tardi. Mazkur mutafakkir-munaqqidlar asarlari sho’ro adabiyoshunosligi va tanqidchiligining metedologik asosi ekanligi uzluksiz ta’kidlandi. Ularning adabiy-tanqidiy, badiiy asarlari bot-bot chop etildi. Buning boisi shunda ediki, sho’ro adabiyoshunosligi va tanqidchiligi inqilobiylikni hamisha yuksak qardrladi, hatto, vulgar sosiologizm ham 20-yillarda bayroq qilib ko’tarildi. Sho’ro adabiyoshunosligi fanida mikroanaliz va strukturalizm metodining susayib ketishiga ham V.Belinskiylar asarlaridagi his- hayajon, matndan ajralgan holda asarni g’oyaviy-ijtimoiy “tanqid” qilish sabab  
 
bo’ldi. 
Sho’ro 
adabiyoshunosligida 
yozuvchilarni 
“o’rni-o’rniga 
qo’yib” 
munosabatda bo’lish, tanqid qilish avj oldi. Afsuski, ba’zi ilmiy tadqiqot, 
dissertasiyalarda V.Belinskiy, N.Chernishevskiylar asarlari hanuz metodologik 
tayanch sifatida ko’rsatilayotganligi achinarlidir. Rus tanqidchisi Lev Anninskiy 
“Nimani izlaysiz?” nomli maqolasida hozirgi tanqidchilikda barham topayotgan 
udumlar haqida to’xtalinib, V.Belinskiydan boshlangan chalalik, chalkashlik, 
chiranchog’liklarga e’tiborni qaratadi. Lev Anninskiy V.Belinskiylar haqidagi 
qarashlarni xulosalar ekan, rus revolyusion-demokratlari qo’lidan olingan estafeta 
tayoqchasi sho’ro adabiyoshunosligi Prokrustlari tomonidan rosa foydalanilganligini 
aytadi. Bu yerda munaqqid sho’ro adabiyoshunosligi va tanqidchiligidagi vulgar 
sosiologizm, yuzakilik, guruhbozlik, noxolislikni nazarda tutganligini tushunib olish 
qiyin emas.XX asr adabiyotida goh kuchayib, goh pasayib, goh keng miqyosda, goh 
tor ko’lamda o’sib-o’zgarib borgan strukturalizm ekzistensializm, sosrealizm singari 
metodlarni saralashda mahak tosh vazifasini o’tadi. Chindan ham, san’at vazifasi, 
undagi 
yo’nalishlar 
funksiyasi 
insonni 
qay 
darajada 
haqqoniy, 
tabiiy 
tasvirlanganligiga ko’ra baholanadi. Inson hamisha onadan erkin tug’iladi. Inson 
erkiga kishan solishlar, quyushqonga kiritishlar keyinchalik boshlanadi. Inson 
hayoti, aslida, erk bilan har xil kishanu tuzoqlar aro kurashdan iborat. Cho’lpon 
«Ko’ngil» she’rida erk va uning kushandalari aro ziddiyatni tiniq ko’rgan, aniq 
tasvirlagan edi: 
  
 
 
Ko’ngil, sen munchalar nega 
  
 
 
Kishanlar birla do’stlashding?... 
                                Tiriksan, o’lmagansan, 
                               Sen-da odam, sen-da insonsan; 
                               Kishan kiyma, bo’yin egti, 
                               Ki, sen ham hur tug’ilg’onsan!... 
XX asrda inson erki, hurligiga jonu jahdi bilan qarshi kurashgan mafkuralar 
ko’p bo’ldi. Sho’ro davlatida, Germaniyada, Ispaniyada, Italiyada, Chilida, 
Kongoda, yana qanchadan qancha yurtlarda fashizm ochiqchasiga harakat qildi. 
«Manqurt» degan istiloh mohiyati XX asrda aniq ko’rindi. Inson erki va unga qarshi 
har xil tazyiqlar adabiyoshunoslikda qanday nomlanadi? Adabiyoshunoslikda 
«xarakter» degan tushuncha bor, u juda ko’p tillarda «karakte» nomi bilan ma’lumu 
bo’ldi. Sho’ro adabiyoshunosligida yozuvchilarni “o’rni-o’rniga qo’yib” munosabatda bo’lish, tanqid qilish avj oldi. Afsuski, ba’zi ilmiy tadqiqot, dissertasiyalarda V.Belinskiy, N.Chernishevskiylar asarlari hanuz metodologik tayanch sifatida ko’rsatilayotganligi achinarlidir. Rus tanqidchisi Lev Anninskiy “Nimani izlaysiz?” nomli maqolasida hozirgi tanqidchilikda barham topayotgan udumlar haqida to’xtalinib, V.Belinskiydan boshlangan chalalik, chalkashlik, chiranchog’liklarga e’tiborni qaratadi. Lev Anninskiy V.Belinskiylar haqidagi qarashlarni xulosalar ekan, rus revolyusion-demokratlari qo’lidan olingan estafeta tayoqchasi sho’ro adabiyoshunosligi Prokrustlari tomonidan rosa foydalanilganligini aytadi. Bu yerda munaqqid sho’ro adabiyoshunosligi va tanqidchiligidagi vulgar sosiologizm, yuzakilik, guruhbozlik, noxolislikni nazarda tutganligini tushunib olish qiyin emas.XX asr adabiyotida goh kuchayib, goh pasayib, goh keng miqyosda, goh tor ko’lamda o’sib-o’zgarib borgan strukturalizm ekzistensializm, sosrealizm singari metodlarni saralashda mahak tosh vazifasini o’tadi. Chindan ham, san’at vazifasi, undagi yo’nalishlar funksiyasi insonni qay darajada haqqoniy, tabiiy tasvirlanganligiga ko’ra baholanadi. Inson hamisha onadan erkin tug’iladi. Inson erkiga kishan solishlar, quyushqonga kiritishlar keyinchalik boshlanadi. Inson hayoti, aslida, erk bilan har xil kishanu tuzoqlar aro kurashdan iborat. Cho’lpon «Ko’ngil» she’rida erk va uning kushandalari aro ziddiyatni tiniq ko’rgan, aniq tasvirlagan edi: Ko’ngil, sen munchalar nega Kishanlar birla do’stlashding?... Tiriksan, o’lmagansan, Sen-da odam, sen-da insonsan; Kishan kiyma, bo’yin egti, Ki, sen ham hur tug’ilg’onsan!... XX asrda inson erki, hurligiga jonu jahdi bilan qarshi kurashgan mafkuralar ko’p bo’ldi. Sho’ro davlatida, Germaniyada, Ispaniyada, Italiyada, Chilida, Kongoda, yana qanchadan qancha yurtlarda fashizm ochiqchasiga harakat qildi. «Manqurt» degan istiloh mohiyati XX asrda aniq ko’rindi. Inson erki va unga qarshi har xil tazyiqlar adabiyoshunoslikda qanday nomlanadi? Adabiyoshunoslikda «xarakter» degan tushuncha bor, u juda ko’p tillarda «karakte» nomi bilan ma’lumu  
 
mashhur. Aslida inson o’z fitrati, mangu bitigi bilan tug’iladi. Hayot, faoliyat 
davomida inson ma’no-mohiyati namoyon bo’ladi.  «Sartr, mavjudlik-shaxs xatti-
harakatlaridan iboratdir, deb biladi. Uningcha, inson o’zini o’zi namoyon qilish, 
o’zini o’zi ruyobga chiqarish orqaligina mavjuddir. Shuning uchun u «o’z hayoti va 
xatti-harakatlarining yig’indisidan boshqa narsa emas» Hayotda hamma ziddiyatlar 
kurashi mavjud ekan. Yekzistensializm, aslida, insonni, xarakterni markscha 
falsafadagi talqiniga zid ravishda vujudga kelgan ekan. Biz yuqorida G. V. 
Plexanovning pansosiologizm haqidagi qarashini keltirgan edik. Bu nazariya 
bevosita K. Marks qarashidan keltirib chiqarilgan edi. Ilmiy kommunizm 
nazariyasining asoschisi K. Marks «Feyerbax to’g’risida tezislar» ning 6-bandida 
yozadi: «... insonning mohiyati ayrim individga xos bo’lgan abstrakt emasdir. 
Haqiqat holda u barcha ijtimoiy munosabatlarining majmuidir» Ekzistensializm 
«ota»si- Jan Sartr inson «o’z hayoti va xatti-harakatlarining yig’indisidan boshqa 
narsa emas» deyapti, K. Marks bo’lsa, inson barcha ijtimoiy munosabatlarning 
majmuidir»  degan uzil-kesil xulosani chiqaryapti. Yekzistensialistlar inson hayoti-
yu, xatti-harakatlarinigina asos qilib olganliklari bois absurdizmga toyib ketdilar. 
Markscha «nazariya» bilan qurollanganlar insonni ijtimoiy ruporga-o’zlikdan 
uzoqlashgan vositaga aylantirib qo’ydilar. Ijtimoiy mohiyati to’lib-toshib ketgan 
odam oddiy haqiqatlarni aytishga ham qo’rqib qoldi. Yodimda bor: bir kuni Ozod 
Sharafiddinovning tishli-tirnoqli bir maqolasi chop etiilganida, tengqur, ham fikrlar 
yig’ilib qoldik. Maqola haqida birov u dedi, birov bu dediShunday qilib, XX asrda 
strukturalizm bilan bir qatorda ekzistensializm, sho’ro realizmi – sosialistik realizm 
ham rivojlandi. Har bir metod asosida, aytilganiday, falsafiy-estetik qarash, 
munosabat mavjud. Strukturalizm obyekt bilan bevosita bog’liqligi – hamisha jonli 
matn bilan ish ko’rishligi bois rivojlandi. Undagi o’sish bir tekis, qarshiliklarsiz 
bo’lmadi. 60-yillardagi strukturalizm ilk strukturalizmdan ko’p narsalarni olganiday 
undagi ko’p xususiyatlarni  inkor etdi.  
XX asrnig 80-yillarida nposstrukturalizm globallashuv jarayoni bilan 
birgalikda o’sdi, qamrov miqyosini kengaytirdi.  
Haqiqiy badiiy asar – mukammal, murakkab tarkib (struktura). U matn tarzida 
yaratiladi. Matnning pishiq-puxtaligi avvalo san’atkor iste’dodiga, aytmoqchi 
bo’lgan gapining haqqoniyligiga, so’zlarga yuklatilgan ma’noning salmog’iga, 
mashhur. Aslida inson o’z fitrati, mangu bitigi bilan tug’iladi. Hayot, faoliyat davomida inson ma’no-mohiyati namoyon bo’ladi. «Sartr, mavjudlik-shaxs xatti- harakatlaridan iboratdir, deb biladi. Uningcha, inson o’zini o’zi namoyon qilish, o’zini o’zi ruyobga chiqarish orqaligina mavjuddir. Shuning uchun u «o’z hayoti va xatti-harakatlarining yig’indisidan boshqa narsa emas» Hayotda hamma ziddiyatlar kurashi mavjud ekan. Yekzistensializm, aslida, insonni, xarakterni markscha falsafadagi talqiniga zid ravishda vujudga kelgan ekan. Biz yuqorida G. V. Plexanovning pansosiologizm haqidagi qarashini keltirgan edik. Bu nazariya bevosita K. Marks qarashidan keltirib chiqarilgan edi. Ilmiy kommunizm nazariyasining asoschisi K. Marks «Feyerbax to’g’risida tezislar» ning 6-bandida yozadi: «... insonning mohiyati ayrim individga xos bo’lgan abstrakt emasdir. Haqiqat holda u barcha ijtimoiy munosabatlarining majmuidir» Ekzistensializm «ota»si- Jan Sartr inson «o’z hayoti va xatti-harakatlarining yig’indisidan boshqa narsa emas» deyapti, K. Marks bo’lsa, inson barcha ijtimoiy munosabatlarning majmuidir» degan uzil-kesil xulosani chiqaryapti. Yekzistensialistlar inson hayoti- yu, xatti-harakatlarinigina asos qilib olganliklari bois absurdizmga toyib ketdilar. Markscha «nazariya» bilan qurollanganlar insonni ijtimoiy ruporga-o’zlikdan uzoqlashgan vositaga aylantirib qo’ydilar. Ijtimoiy mohiyati to’lib-toshib ketgan odam oddiy haqiqatlarni aytishga ham qo’rqib qoldi. Yodimda bor: bir kuni Ozod Sharafiddinovning tishli-tirnoqli bir maqolasi chop etiilganida, tengqur, ham fikrlar yig’ilib qoldik. Maqola haqida birov u dedi, birov bu dediShunday qilib, XX asrda strukturalizm bilan bir qatorda ekzistensializm, sho’ro realizmi – sosialistik realizm ham rivojlandi. Har bir metod asosida, aytilganiday, falsafiy-estetik qarash, munosabat mavjud. Strukturalizm obyekt bilan bevosita bog’liqligi – hamisha jonli matn bilan ish ko’rishligi bois rivojlandi. Undagi o’sish bir tekis, qarshiliklarsiz bo’lmadi. 60-yillardagi strukturalizm ilk strukturalizmdan ko’p narsalarni olganiday undagi ko’p xususiyatlarni inkor etdi. XX asrnig 80-yillarida nposstrukturalizm globallashuv jarayoni bilan birgalikda o’sdi, qamrov miqyosini kengaytirdi. Haqiqiy badiiy asar – mukammal, murakkab tarkib (struktura). U matn tarzida yaratiladi. Matnning pishiq-puxtaligi avvalo san’atkor iste’dodiga, aytmoqchi bo’lgan gapining haqqoniyligiga, so’zlarga yuklatilgan ma’noning salmog’iga,  
 
maromning tovlanishi, tuslanishiga bog’liq. Mukammal matn yaratish – ilmiy-ijodiy 
izlanish demak. San’atkor izlanmasa, o’qimasa, o’rganmasa, ma’lum darajada 
tadqiqotchi bo’lmasa, musti mahkam matn yaratishi amri mahol. Buyuk 
san’atkorlarning deyarli hammasi o’zigacha yaratilgan yetuk asarlarni jiddiy 
o’rgangan. Navoiy, Boburday san’atkorlar ilm bilan ham jiddiy shug’ullanganlar, 
yetuk tadqiqotlar yaratganlar. Bu an’ana jahon adabiyotida hamisha bo’lgan, hanuz 
davom etyapti. San’atkorning san’ati shundaki, u har bir so’z, holatdagi ma’nolarni 
bus-butun qamrab olishga intiladi, so’zning ich-ichiga, moyasiga kirib borishga 
intiladi. Badiiylik izlanishlar imkoniyati tugayotganda “lop” etib yuzaga chiqadi. 
San’atkor iztiroblari uchun mukofot tarzida Olloh tomonidan beriladi. +isqalik, 
lo’ndalik – iste’dod mujdasi. Shoir bir misralik she’r yozibdi: 
Anorlar dard kabi yorilar. 
 
 
 
 
 
 (Faxriyor). 
Mitti bu she’rni anglash uchun avvalo insoniy dardning barcha tomonlarini his 
etish kerak. Dardning yorilishi – ko’ngilning bo’shashi, ko’zning moshday ochilishi. 
Nihoyat, anorning yorilishi qip-qizil donalarining lov-lov yonishi. Muhimi, insoniy 
holatning boshqa predmetga ko’chirilishidagi mahorat – badiiylik ifodasi. Shu 
shoirning: 
Yig’i, seni qandoq kuldiray? 
she’ridagi kechinmadoshlik o’quvchini o’ziga rom etadi. Odam – kimligi, 
qayerdanligi, dini, irqidan qat’i nazar – hamisha dardkash, g’amdosh. Axir, inson 
besh kunlik dunyoga yig’lash, dard chekish uchun kelmaydi-ku?! San’atkort uyg’u, 
holatlarining ifodachisi so’z. Shunday bo’ladiki, holat bor, ijodiy iztirob bor, lekin 
shu holat, iztirobning ifodachisi – monand so’z yo’q. Shunday paytda san’atkor 
yangi so’z kashf etadi, so’zlar olamida “yangi mehmon” ko’z ochadi. Yangi so’z 
tabiiy ehtiyoj, tanish holat ifodachisi sifatida tug’ilsa, yashab ketadi, tilda o’z o’rnini 
topadi. Odatda, yangi so’zlar so’zlashuv, jonli tilda paydo bo’lib, so’ng badiiy 
adabiyotga kiradi. Lekin, san’atkorlar asarlarida tug’ilib, jonli tilga qovushib ketgan 
so’zlar oz emas. So’nggi yillar o’zbek she’riyatida so’z izlash jarayoni kuchayib 
bormoqdaki, she’rlarda yangi so’zlar, eski so’zlarning yangi ma’no qirralarini kashf 
etish ko’zga tashlanmoqda. Tadqiqotchi Yergash Ochilov yuzlab she’rlardagi 
so’zlar, ularning ma’no-mazmuni haqida kuyinchaklik bilan fikr-mulohaza yuritdi. 
maromning tovlanishi, tuslanishiga bog’liq. Mukammal matn yaratish – ilmiy-ijodiy izlanish demak. San’atkor izlanmasa, o’qimasa, o’rganmasa, ma’lum darajada tadqiqotchi bo’lmasa, musti mahkam matn yaratishi amri mahol. Buyuk san’atkorlarning deyarli hammasi o’zigacha yaratilgan yetuk asarlarni jiddiy o’rgangan. Navoiy, Boburday san’atkorlar ilm bilan ham jiddiy shug’ullanganlar, yetuk tadqiqotlar yaratganlar. Bu an’ana jahon adabiyotida hamisha bo’lgan, hanuz davom etyapti. San’atkorning san’ati shundaki, u har bir so’z, holatdagi ma’nolarni bus-butun qamrab olishga intiladi, so’zning ich-ichiga, moyasiga kirib borishga intiladi. Badiiylik izlanishlar imkoniyati tugayotganda “lop” etib yuzaga chiqadi. San’atkor iztiroblari uchun mukofot tarzida Olloh tomonidan beriladi. +isqalik, lo’ndalik – iste’dod mujdasi. Shoir bir misralik she’r yozibdi: Anorlar dard kabi yorilar. (Faxriyor). Mitti bu she’rni anglash uchun avvalo insoniy dardning barcha tomonlarini his etish kerak. Dardning yorilishi – ko’ngilning bo’shashi, ko’zning moshday ochilishi. Nihoyat, anorning yorilishi qip-qizil donalarining lov-lov yonishi. Muhimi, insoniy holatning boshqa predmetga ko’chirilishidagi mahorat – badiiylik ifodasi. Shu shoirning: Yig’i, seni qandoq kuldiray? she’ridagi kechinmadoshlik o’quvchini o’ziga rom etadi. Odam – kimligi, qayerdanligi, dini, irqidan qat’i nazar – hamisha dardkash, g’amdosh. Axir, inson besh kunlik dunyoga yig’lash, dard chekish uchun kelmaydi-ku?! San’atkort uyg’u, holatlarining ifodachisi so’z. Shunday bo’ladiki, holat bor, ijodiy iztirob bor, lekin shu holat, iztirobning ifodachisi – monand so’z yo’q. Shunday paytda san’atkor yangi so’z kashf etadi, so’zlar olamida “yangi mehmon” ko’z ochadi. Yangi so’z tabiiy ehtiyoj, tanish holat ifodachisi sifatida tug’ilsa, yashab ketadi, tilda o’z o’rnini topadi. Odatda, yangi so’zlar so’zlashuv, jonli tilda paydo bo’lib, so’ng badiiy adabiyotga kiradi. Lekin, san’atkorlar asarlarida tug’ilib, jonli tilga qovushib ketgan so’zlar oz emas. So’nggi yillar o’zbek she’riyatida so’z izlash jarayoni kuchayib bormoqdaki, she’rlarda yangi so’zlar, eski so’zlarning yangi ma’no qirralarini kashf etish ko’zga tashlanmoqda. Tadqiqotchi Yergash Ochilov yuzlab she’rlardagi so’zlar, ularning ma’no-mazmuni haqida kuyinchaklik bilan fikr-mulohaza yuritdi.  
 
Uning “Har so’zning o’z o’rni bor” maqolasida nihoyatda o’rinli tanbehlar qatori 
yangi so’zlarning qo’llanishiga ishonchsizlik bilan qarash kayfiyati seziladi. 
Vaholanki, mashhur strukturalist Rolan Bart so’zlari bilan aytganda: “... har bir yangi 
so’z – yangi bayram. Toshqin o’zan bo’ylab harakatlanib, keskin, kutilmagan 
burilishlarga duch kelarkan, tilda huzurbaxsh onlarning samarasi bo’lib yangi so’zlar 
tug’iladi” (R.Bart. Tanlangan tadqiqotlar. (Semiotika. Poetika). M.: “Progress” - 
1989, 466-bet). Yendi Yergash Ochilov maqolasidan kattagina ko’chirma keltiramiz. 
“Yana bir noxush hodisa – shoirlarning bilib-bilmay, o’zlaricha yangi so’z 
yasashlaridir: vafoat, visolat (I.Otamurod), kunotar (A.Qutbiddin), qismatboz 
(A.Mahkam), ma’yusiyat, yolg’iziyat, g’amsuvor, ozoriston (Salim Ashur), kuliston, 
g’amrang, tunko’l, qonolud, changakdil, ruhkamar (Aziz Said), yonarzor, qalbroh, 
joniston, 
xayoldo’z, 
ashqliqo, 
ruhnazar, 
nimruh 
(H.Abdinazar), 
tunzor 
(O.To’raqulova), ohzoda, iymonsa, muhtojib, nokiroh, beandoz, bohaq, boavval, 
boxullas, bomutlaq, boma’qul, boishonch, boxulla (S.Subhon), sarsib, manzilot 
(Laylo)... 
Yaltiroq so’zlarga ruju qo’yib, mantiqsiz iboralar yasash ham avj oldi. 
Chunonchi havoga nisbatan dahriy deyish (Z.Xudoyshukur – “Dahriy havo”), 
shu’lani shakkok deb atash (B.Ro’zimuhammad – “Shakkok shu’la”), visolni 
sharmandaga chiqarish (A.Mahkam – “Sharmanda visol”), sirni betgachoparlikda 
ayblash (B.Yeshpo’latov – “Betgachopar sir”), baytni so’yish (H.Ahmedova – 
“So’yilgan bayt”) mumkinmi? Undan tashqari, “Chorbog’lar badani”, “Umid asabi” 
(B.Yeshpo’latov), “Olma ishqiy gullagan” (S.Olloyor), “+a’rim qa’rida” (O.Ikrom), 
“Hilqatli ko’ksim” (N.Abdurahmonov), “Osmonsizlik qa’rida” (I.Iskandar), 
“Nimrang nigoh”, “Hiloliy haram”, “Hiloliy tovush” (Dilbaroy), “Hijroniy meros” 
(Xurshida), “Osmon-laqqi” (A.+utbiddin) kabi iboralar ham g’aliz va mavhum, 
ko’ngilga botmaydi”. Keltirilgan misollardagi ba’zi so’z, iboralarni o’rinsiz, asossiz, 
nojo’ya qo’llangan demasak, ko’pchilik so’z, iboralar izlanish, ijodiy jarayon 
samarasi sifatida diqqatni jalb qiladi. To’g’ri, “bo” - qo’shimchasi bilan yasalgan 
so’zlar o’ta sun’iy. “Vafoat”, “visolat”, “yolg’iziyat”, “qonolud”, “xayoldo’z”ning 
ildiz otib ketishiga ishonch yo’q. Ammo “dahriy havo”, “shakkok shu’la”, 
“sharmanda visol”, “nimruh”, “tunzor”, “g’amsuvor”, “so’yilgan bayt”, “qa’rim 
Uning “Har so’zning o’z o’rni bor” maqolasida nihoyatda o’rinli tanbehlar qatori yangi so’zlarning qo’llanishiga ishonchsizlik bilan qarash kayfiyati seziladi. Vaholanki, mashhur strukturalist Rolan Bart so’zlari bilan aytganda: “... har bir yangi so’z – yangi bayram. Toshqin o’zan bo’ylab harakatlanib, keskin, kutilmagan burilishlarga duch kelarkan, tilda huzurbaxsh onlarning samarasi bo’lib yangi so’zlar tug’iladi” (R.Bart. Tanlangan tadqiqotlar. (Semiotika. Poetika). M.: “Progress” - 1989, 466-bet). Yendi Yergash Ochilov maqolasidan kattagina ko’chirma keltiramiz. “Yana bir noxush hodisa – shoirlarning bilib-bilmay, o’zlaricha yangi so’z yasashlaridir: vafoat, visolat (I.Otamurod), kunotar (A.Qutbiddin), qismatboz (A.Mahkam), ma’yusiyat, yolg’iziyat, g’amsuvor, ozoriston (Salim Ashur), kuliston, g’amrang, tunko’l, qonolud, changakdil, ruhkamar (Aziz Said), yonarzor, qalbroh, joniston, xayoldo’z, ashqliqo, ruhnazar, nimruh (H.Abdinazar), tunzor (O.To’raqulova), ohzoda, iymonsa, muhtojib, nokiroh, beandoz, bohaq, boavval, boxullas, bomutlaq, boma’qul, boishonch, boxulla (S.Subhon), sarsib, manzilot (Laylo)... Yaltiroq so’zlarga ruju qo’yib, mantiqsiz iboralar yasash ham avj oldi. Chunonchi havoga nisbatan dahriy deyish (Z.Xudoyshukur – “Dahriy havo”), shu’lani shakkok deb atash (B.Ro’zimuhammad – “Shakkok shu’la”), visolni sharmandaga chiqarish (A.Mahkam – “Sharmanda visol”), sirni betgachoparlikda ayblash (B.Yeshpo’latov – “Betgachopar sir”), baytni so’yish (H.Ahmedova – “So’yilgan bayt”) mumkinmi? Undan tashqari, “Chorbog’lar badani”, “Umid asabi” (B.Yeshpo’latov), “Olma ishqiy gullagan” (S.Olloyor), “+a’rim qa’rida” (O.Ikrom), “Hilqatli ko’ksim” (N.Abdurahmonov), “Osmonsizlik qa’rida” (I.Iskandar), “Nimrang nigoh”, “Hiloliy haram”, “Hiloliy tovush” (Dilbaroy), “Hijroniy meros” (Xurshida), “Osmon-laqqi” (A.+utbiddin) kabi iboralar ham g’aliz va mavhum, ko’ngilga botmaydi”. Keltirilgan misollardagi ba’zi so’z, iboralarni o’rinsiz, asossiz, nojo’ya qo’llangan demasak, ko’pchilik so’z, iboralar izlanish, ijodiy jarayon samarasi sifatida diqqatni jalb qiladi. To’g’ri, “bo” - qo’shimchasi bilan yasalgan so’zlar o’ta sun’iy. “Vafoat”, “visolat”, “yolg’iziyat”, “qonolud”, “xayoldo’z”ning ildiz otib ketishiga ishonch yo’q. Ammo “dahriy havo”, “shakkok shu’la”, “sharmanda visol”, “nimruh”, “tunzor”, “g’amsuvor”, “so’yilgan bayt”, “qa’rim  
 
qa’rida”, “nimrang nigoh”, “osmon-laqqi”, “chorbog’lar badani”, “umid asabi” 
singari so’z, iboralarda jon, holat, beandazalik bor.  
O’zini hurmat qilgan san’atkor uchun har bir yangi asari, misoli tarbiyatalab 
farzand. O’la-o’lguncha asarlariga sayqal berib, har bir so’z ustida o’lib-tirilib o’tgan 
san’atkorlar ozmi?! Shoir Mirtemirni ko’rgan, bilgan odam borki, bu avliyosifat 
inson hamisha, hamma yerda she’rlariga sayqal berishdan tinmagan. Uni shoir 
deyishdan ko’ra matnnavis deyish to’g’riroq bo’ladi, chog’i. Mirtemir har bitta she’ri 
uchun shunday so’zlarni izlaganki, go’yo shu so’z matnning barcha qism, bo’lak, 
ohang, maromini o’zida jamuljam qilgan. Aksariyat hollarda shoir mana shu o’zak, 
yuk ko’taruvchi so’z, ifodani topgan. Mirtemirning mittigina “Handalak” she’ri bor. 
Shoirdagi san’atkorlik shundaki, kitobxon handalakni yemay turib, tasvirning 
o’zidan huzurlanadi, saraton oldi yetilgan ne’mat mazasini totib ko’rganday bo’ladi. 
“Havo eleksirday”, “Yashillik saltanat qurmish”, “Ko’krakka uradi yoqimtoy 
salqin”, “Chechaklarda noz”, “Ko’zlar ilg’aguncha poliz, bedazor”.  Go’zallik uzra 
go’zallik tasvirlanaveradi. Nihoyat, “muzdek va yorqin, beqasam handalak uzildi”. 
U “go’yoki yolqin, quymadek bejirim”. Handalak – “aslida quyosh zarrasi”, “ona 
tuproq toti, tuproq shirasi”. She’rda ajoyib strukturaviy mutanosiblik bor: handalak 
ham, zarra ham quymaday, har bir obraz, tasvir poliz, handalakzor tarovatini aniq 
tasavvur etishga xizmat qiladi. She’rdan bitta so’z, bitta obrazni olib qo’ying-a: 
tizimdagi tartib, tarkibdagi mukammallik buziladi – matnda majruhlik paydo bo’ladi. 
She’r shunchalar yaxlitki, har bir harakat, ishora boshdan adoq to’siqsiz, bir 
maromda o’tadi. Strukturalizm matndagi yaxlitlik, izchillik; tushuncha, obrazlar ora 
aloqadorlik; holat tarovatini bezaha ifodalash metodidir. Xuddi shu holatni «Tilla 
baliqcha» she’rida kuzatish mumkin. Biz Abdulla Oripov (M. +o’shjonov, S. 
Meliyev) kitobidagi «Tilla baliqcha» she’ri talqinini struktural o’rganish deb bilamiz 
va o’sha fikrlarga qo’shilamiz. Kezi keldi: adabiy jarayondagi xunuk bir xodisa 
haqida to’xtalinmoqchimiz. O’zini hurmat qilgan san’atkor borki, asarini-
mukammal matnni qarachig’iday asrab avaylaydi. Konstantin Fedin katta asaridagi 
bitta so’zni o’zgartirgan muharrir Konstantin Simonovni nari olib borib, beri olib 
kelgan ekan. Abdulla +odiriyday san’atkor Sadriddin Ayniy qissasini tahrir qilar 
ekan, nojo’ya so’z iboralarni alohida varaqqa ko’chirib yozib borgan ekan (ya’ni 
ustoz matniga qalam tekkazishni shakkoklik deb bilgan). Hozir istagan jurnalni olib 
qa’rida”, “nimrang nigoh”, “osmon-laqqi”, “chorbog’lar badani”, “umid asabi” singari so’z, iboralarda jon, holat, beandazalik bor. O’zini hurmat qilgan san’atkor uchun har bir yangi asari, misoli tarbiyatalab farzand. O’la-o’lguncha asarlariga sayqal berib, har bir so’z ustida o’lib-tirilib o’tgan san’atkorlar ozmi?! Shoir Mirtemirni ko’rgan, bilgan odam borki, bu avliyosifat inson hamisha, hamma yerda she’rlariga sayqal berishdan tinmagan. Uni shoir deyishdan ko’ra matnnavis deyish to’g’riroq bo’ladi, chog’i. Mirtemir har bitta she’ri uchun shunday so’zlarni izlaganki, go’yo shu so’z matnning barcha qism, bo’lak, ohang, maromini o’zida jamuljam qilgan. Aksariyat hollarda shoir mana shu o’zak, yuk ko’taruvchi so’z, ifodani topgan. Mirtemirning mittigina “Handalak” she’ri bor. Shoirdagi san’atkorlik shundaki, kitobxon handalakni yemay turib, tasvirning o’zidan huzurlanadi, saraton oldi yetilgan ne’mat mazasini totib ko’rganday bo’ladi. “Havo eleksirday”, “Yashillik saltanat qurmish”, “Ko’krakka uradi yoqimtoy salqin”, “Chechaklarda noz”, “Ko’zlar ilg’aguncha poliz, bedazor”. Go’zallik uzra go’zallik tasvirlanaveradi. Nihoyat, “muzdek va yorqin, beqasam handalak uzildi”. U “go’yoki yolqin, quymadek bejirim”. Handalak – “aslida quyosh zarrasi”, “ona tuproq toti, tuproq shirasi”. She’rda ajoyib strukturaviy mutanosiblik bor: handalak ham, zarra ham quymaday, har bir obraz, tasvir poliz, handalakzor tarovatini aniq tasavvur etishga xizmat qiladi. She’rdan bitta so’z, bitta obrazni olib qo’ying-a: tizimdagi tartib, tarkibdagi mukammallik buziladi – matnda majruhlik paydo bo’ladi. She’r shunchalar yaxlitki, har bir harakat, ishora boshdan adoq to’siqsiz, bir maromda o’tadi. Strukturalizm matndagi yaxlitlik, izchillik; tushuncha, obrazlar ora aloqadorlik; holat tarovatini bezaha ifodalash metodidir. Xuddi shu holatni «Tilla baliqcha» she’rida kuzatish mumkin. Biz Abdulla Oripov (M. +o’shjonov, S. Meliyev) kitobidagi «Tilla baliqcha» she’ri talqinini struktural o’rganish deb bilamiz va o’sha fikrlarga qo’shilamiz. Kezi keldi: adabiy jarayondagi xunuk bir xodisa haqida to’xtalinmoqchimiz. O’zini hurmat qilgan san’atkor borki, asarini- mukammal matnni qarachig’iday asrab avaylaydi. Konstantin Fedin katta asaridagi bitta so’zni o’zgartirgan muharrir Konstantin Simonovni nari olib borib, beri olib kelgan ekan. Abdulla +odiriyday san’atkor Sadriddin Ayniy qissasini tahrir qilar ekan, nojo’ya so’z iboralarni alohida varaqqa ko’chirib yozib borgan ekan (ya’ni ustoz matniga qalam tekkazishni shakkoklik deb bilgan). Hozir istagan jurnalni olib  
 
qarang: hikoya, qisa, romanning jurnal nusxasi degan izohga ko’zingiz tushadi. 
Asarning «jurnal» nusxasi-qo’l-oyog’i, zarur a’zosi qirqib tashlangan nogiron ransa. 
Kitobxon shu «beo’xshov narsa»ni o’qigach, uning to’liq nusxasini ne-ne gumonlar 
bilan qo’lga oladi. Asarning «jurnal nusxasi»ning boshlashiga ruxsat berayotgan 
yozuvchilar yetti o’lchab, bir kesishlari lozim. 
Struktura – asarning badiiy-estetik xaritasi. Bu xaritani ruhiy nigoh bilan 
o’rganish, uqish mumkin. Xaritada ranglar, belgilar aniq o’lchamlar   vositasida o’z 
ifodasini topadi. Xaritalar siyosiy, ekologik, yer tarkibi bo’yicha yaratiladi. Badiiy-
strukturaviy xarita semiotik nuqtalarning joy-joyiga qo’yilishi, semiologik 
mohiyatning yoritilishi nuqtai nazaridan tuziladi. Semiotik nuqta, semiologik 
markazlar duch kelgan joyda emas, asarning g’oyasi, maqsadi nuqtai nazaridan aniq 
belgilangan o’ringagina qo’yiladi. Davrimizning donishmand ijodkorlaridan biri 
Fozil Iskandar iste’dod nima degan savolga bunday javob beribdi: “Iste’dod adabiyot 
maydoni birligida kitobxon bilan tutashadigan aloqa nuqtalari miqdori” (Tatyana 
Bek. Trijdo’ dvadsatipyatiletiye. “Literaturnaya gazeta”, 2004 yil, 17-23 fevral). 
Iste’dodning shoirona ta’rifini strukturaga nisbatan ham qo’llash mumkinday 
tuyuladi: “Strukturada – badiiy matn to’qimasi birligida o’zaro tutashadigan, bosh 
g’oya tomonidan boshqarib turiladigan semiotik nuqtalar, semiologik markazlar 
miqdoridir”.  
Struktura tugallikni, yaxlitlikni, semiotik nuqtalar aniqligini, semiologiya 
markazlarining mutanosibligini taqozo qiladi. Kattadir, kichikdir, she’riydir, 
nasriydir, dramaturgikdir – barcha asarlarda o’ziga xos tugal struktura bor. Mana, 
juda jo’n, to’rttagina iboraning ikki bor takroridan tarkib topgan matn – she’r:  
      Dumingni likillatasan,  
Olg’a ketasan.  
Dumingni  likillatasan,  
Olg’a ketasan.  
Va 
nihoyat... 
Strukturalizm 
modernizm 
mohiyatini 
ishonarli 
yoritib 
beruvchivositasidir. Chunki modernizm hayotning nafis teran, yuksak, ayni 
vaqtdamahoratli cho’qqi-qirrasidir. U qilni qirq yozruvchi san’atkorlar adabiyotidir. 
 
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar 
qarang: hikoya, qisa, romanning jurnal nusxasi degan izohga ko’zingiz tushadi. Asarning «jurnal» nusxasi-qo’l-oyog’i, zarur a’zosi qirqib tashlangan nogiron ransa. Kitobxon shu «beo’xshov narsa»ni o’qigach, uning to’liq nusxasini ne-ne gumonlar bilan qo’lga oladi. Asarning «jurnal nusxasi»ning boshlashiga ruxsat berayotgan yozuvchilar yetti o’lchab, bir kesishlari lozim. Struktura – asarning badiiy-estetik xaritasi. Bu xaritani ruhiy nigoh bilan o’rganish, uqish mumkin. Xaritada ranglar, belgilar aniq o’lchamlar vositasida o’z ifodasini topadi. Xaritalar siyosiy, ekologik, yer tarkibi bo’yicha yaratiladi. Badiiy- strukturaviy xarita semiotik nuqtalarning joy-joyiga qo’yilishi, semiologik mohiyatning yoritilishi nuqtai nazaridan tuziladi. Semiotik nuqta, semiologik markazlar duch kelgan joyda emas, asarning g’oyasi, maqsadi nuqtai nazaridan aniq belgilangan o’ringagina qo’yiladi. Davrimizning donishmand ijodkorlaridan biri Fozil Iskandar iste’dod nima degan savolga bunday javob beribdi: “Iste’dod adabiyot maydoni birligida kitobxon bilan tutashadigan aloqa nuqtalari miqdori” (Tatyana Bek. Trijdo’ dvadsatipyatiletiye. “Literaturnaya gazeta”, 2004 yil, 17-23 fevral). Iste’dodning shoirona ta’rifini strukturaga nisbatan ham qo’llash mumkinday tuyuladi: “Strukturada – badiiy matn to’qimasi birligida o’zaro tutashadigan, bosh g’oya tomonidan boshqarib turiladigan semiotik nuqtalar, semiologik markazlar miqdoridir”. Struktura tugallikni, yaxlitlikni, semiotik nuqtalar aniqligini, semiologiya markazlarining mutanosibligini taqozo qiladi. Kattadir, kichikdir, she’riydir, nasriydir, dramaturgikdir – barcha asarlarda o’ziga xos tugal struktura bor. Mana, juda jo’n, to’rttagina iboraning ikki bor takroridan tarkib topgan matn – she’r: Dumingni likillatasan, Olg’a ketasan. Dumingni likillatasan, Olg’a ketasan. Va nihoyat... Strukturalizm modernizm mohiyatini ishonarli yoritib beruvchivositasidir. Chunki modernizm hayotning nafis teran, yuksak, ayni vaqtdamahoratli cho’qqi-qirrasidir. U qilni qirq yozruvchi san’atkorlar adabiyotidir. Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar  
 
 
1.”Struktura” so‘zining keng va tor ma’nolari.  
2. Struktura va strukturalizm atamalariga izoh bering. 
3.Strukturalizmni Farb va Sharqda o‘rganilishi. 
4. O‘zbek adabiyotiga ilk structural yondashuv(B.Karim, H.Boltaboyev). 
5. Structural yondashuv mohiyatini nimalarda ko‘rish mumkin 
6. Struktural tahlil namunalaridan misollar keltiring 
 
TESTLAR 
 
1. Struktura va strukturalizm metodini G‘arbda qanday atashgan? A) Yangi tanqid; 
b) yangi adabiyot; c) o‘zgacha qarashlar ifodasi; d) mohiyatni anglaydigan 
tushuncha  
2. Struktura atamasining paydo bo‘lish yillari. A) XX asrning 10 yillari Fransiyada; 
b) XX asrning 30 yillari Angliyada; c) XX asrning boshlarida Fransiyada; d) XIX 
asr so‘nggisida Fransiyada. 
3. 1980 yillarda jumladan qaysi strukturalizmning qanday ko‘rinishlari paydo 
bo‘ldi? A) poststrukturalizm; b) Avangardizm; c) modernism; d) simvolizm 
4. X.Do‘stmuhammad “Jimjitxonaga yo‘l” hikoyasini kimning asaridan ta’sirlanib 
yozgan? a) D. Busatti “Yetti qavat”; b) Chexov “Oltinchi palata”; c) G.D.Mopassan 
“Do‘ndiqcha”; d) O.Genri “So‘nggi yaproq” 
5. Til va inson bog’liqligi masalasiga alohida ye’tibor beradi. Haqiqiy til – sizu biz 
oramizdagina aloqa vositasi emas. U (haqiqiy til) insonga shariflik ato 
qilinayotganda berilgan ilohiy in’om. Insonning insonligi tilidadir. Sharif inson faqat 
so’zlayotganidaginamas, sukut saqlayotganida ham some’lik qilayotganida ham 
go’zaldir. Sokin odamning mohiyati so’zlayotgan odam fikrlaridan ko’proq narsani 
anglatadi. Deb kim yozadi? A) Sent Beyov; b) Marten Haydegger;c) Shtros d) 
L.Tolstoy 
6. Struktura atamasiga to‘g‘ri ta’rif  berilgan qatorni toping. A) Struktura – 
asarning badiiy-estetik xaritasi. Bu xaritani ruhiy nigoh bilan o’rganish, uqish 
mumkin. Xaritada ranglar, belgilar aniq o’lchamlar   vositasida o’z ifodasini topadi. 
B) Struktura siyosiy, ekologik, yer tarkibi bo’yicha yaratiladi. Badiiy-strukturaviy 
1.”Struktura” so‘zining keng va tor ma’nolari. 2. Struktura va strukturalizm atamalariga izoh bering. 3.Strukturalizmni Farb va Sharqda o‘rganilishi. 4. O‘zbek adabiyotiga ilk structural yondashuv(B.Karim, H.Boltaboyev). 5. Structural yondashuv mohiyatini nimalarda ko‘rish mumkin 6. Struktural tahlil namunalaridan misollar keltiring TESTLAR 1. Struktura va strukturalizm metodini G‘arbda qanday atashgan? A) Yangi tanqid; b) yangi adabiyot; c) o‘zgacha qarashlar ifodasi; d) mohiyatni anglaydigan tushuncha 2. Struktura atamasining paydo bo‘lish yillari. A) XX asrning 10 yillari Fransiyada; b) XX asrning 30 yillari Angliyada; c) XX asrning boshlarida Fransiyada; d) XIX asr so‘nggisida Fransiyada. 3. 1980 yillarda jumladan qaysi strukturalizmning qanday ko‘rinishlari paydo bo‘ldi? A) poststrukturalizm; b) Avangardizm; c) modernism; d) simvolizm 4. X.Do‘stmuhammad “Jimjitxonaga yo‘l” hikoyasini kimning asaridan ta’sirlanib yozgan? a) D. Busatti “Yetti qavat”; b) Chexov “Oltinchi palata”; c) G.D.Mopassan “Do‘ndiqcha”; d) O.Genri “So‘nggi yaproq” 5. Til va inson bog’liqligi masalasiga alohida ye’tibor beradi. Haqiqiy til – sizu biz oramizdagina aloqa vositasi emas. U (haqiqiy til) insonga shariflik ato qilinayotganda berilgan ilohiy in’om. Insonning insonligi tilidadir. Sharif inson faqat so’zlayotganidaginamas, sukut saqlayotganida ham some’lik qilayotganida ham go’zaldir. Sokin odamning mohiyati so’zlayotgan odam fikrlaridan ko’proq narsani anglatadi. Deb kim yozadi? A) Sent Beyov; b) Marten Haydegger;c) Shtros d) L.Tolstoy 6. Struktura atamasiga to‘g‘ri ta’rif berilgan qatorni toping. A) Struktura – asarning badiiy-estetik xaritasi. Bu xaritani ruhiy nigoh bilan o’rganish, uqish mumkin. Xaritada ranglar, belgilar aniq o’lchamlar vositasida o’z ifodasini topadi. B) Struktura siyosiy, ekologik, yer tarkibi bo’yicha yaratiladi. Badiiy-strukturaviy  
 
xarita semiotik nuqtalarning joy-joyiga qo’yilishi, semiologik mohiyatning 
yoritilishi nuqtai nazaridan tuziladi C) “Strukturada – badiiy matn to’qimasi birligida 
o’zaro tutashadigan, bosh g’oya tomonidan boshqarib turiladigan semiotik nuqtalar, 
semiologik markazlar miqdoridir. D) barcha ta’riflar to‘g‘ri 
 
ADABIYOTLAR: 
      1. Q. Yo‘ldoshev, M. Yo‘ldosheva. Badiiy tahlil asoslari. O‘quv qo‘llanma. T.    
           Kamalak. 2016. 
2. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. –Т.: «Янги аср авлоди», 2006.  
3. Rustamov A. So‘z xususida so‘z.– T.: “Fan”, 1987. 
4. Karimov B. Ruhiyat alifbosi. – T.: G‘.G‘ulom nimidagi nashryot matbaa-ijodiy 
uyi , 2018. 
5. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – T.: “O`zbekioston”, 2000. 
6. Mustaqillik davri adabiyoti, – T.: “G`.G`ulom nomidagi matbaa ijodiy uyi”,2006. 
7. Jo`raqulovU. Hududsiz jilva. – T.: “Fan”, 2006. 
8. KarimovB. Abdulla Qodiriy. – T.: “Fan”, 2003. 
9. Ibrohim Haqqul. She`riyat ruhiy munosabat.  “G`.G`ulom nomidagi adabiyot va 
san`at nashryoti”,        
10. Rasulov A. Tanqid, talqin, baholash.– T., fan. 2006. 
11. Boltaboyev H. Teranlik. (Adabiyotimiz faxri. A.Qahhor zamondoshlari 
xotirasida. T. O‘zbekiston. 2007). 
 
xarita semiotik nuqtalarning joy-joyiga qo’yilishi, semiologik mohiyatning yoritilishi nuqtai nazaridan tuziladi C) “Strukturada – badiiy matn to’qimasi birligida o’zaro tutashadigan, bosh g’oya tomonidan boshqarib turiladigan semiotik nuqtalar, semiologik markazlar miqdoridir. D) barcha ta’riflar to‘g‘ri ADABIYOTLAR: 1. Q. Yo‘ldoshev, M. Yo‘ldosheva. Badiiy tahlil asoslari. O‘quv qo‘llanma. T. Kamalak. 2016. 2. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. –Т.: «Янги аср авлоди», 2006. 3. Rustamov A. So‘z xususida so‘z.– T.: “Fan”, 1987. 4. Karimov B. Ruhiyat alifbosi. – T.: G‘.G‘ulom nimidagi nashryot matbaa-ijodiy uyi , 2018. 5. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – T.: “O`zbekioston”, 2000. 6. Mustaqillik davri adabiyoti, – T.: “G`.G`ulom nomidagi matbaa ijodiy uyi”,2006. 7. Jo`raqulovU. Hududsiz jilva. – T.: “Fan”, 2006. 8. KarimovB. Abdulla Qodiriy. – T.: “Fan”, 2003. 9. Ibrohim Haqqul. She`riyat ruhiy munosabat. “G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san`at nashryoti”, 10. Rasulov A. Tanqid, talqin, baholash.– T., fan. 2006. 11. Boltaboyev H. Teranlik. (Adabiyotimiz faxri. A.Qahhor zamondoshlari xotirasida. T. O‘zbekiston. 2007).