BADIIY MATNNI TEKSHIRISHDAGI ILMIY MAKTABLAR

Yuklangan vaqt

2024-12-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

29,0 KB


BADIIY MATNNI TEKSHIRISHDAGI ILMIY MAKTABLAR REJA: 1. Tahlil tarixi, uning ko’rinishlari. 2. Tipologik va qiyosiy tahlil belgilari. 4. Funksional tahlilga xos xususiyatlar. 5. Sotsiologik talqin va formal tahlil. 6. Struktural tahlilga xos jihatlar. 7. Matn interpretatsiyasi va Hermenevtika. Tayanch tushunchalar: Tipologik tahlil, Qiyosiy tahlil, Funksional tahlil, Sotsiologik tahlil, Formal tahlil, Struktural tahlil, Matn interpretatsiyasi, Hermenevtika, Tahlil va hermenevtika munosabati. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. A. Rasulov. Badiiylik – bezavol yangilik. – T., “Sharq”, 2007 yil 2. Q. Yo‘ldoshev, M. Yo‘ldosheva. Badiiy tahlil asoslari. O‘quv qo‘llanma. T. Kamalak. 2016. 3. R. Bart. Semiotika. Poetika. – M., Progress, 1989g. 4. S. Meli. “Yangi tanqid”. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali, 2009,3-son 5. Sent-Byov. Sh. Literaturnnie portreti. – M., 1978 g. 6. Freyd.Z. Vvedenie v psixoanaliz. M., Nauka, 1989g. Agar dastlabki badiiy asar hazrati Odam tomonidan yaratilgan bo’lsa, o’sha zamonlardan buyon badiiy matnni o’rganish, o’zlashtirishga urinib kelinmoqda. Chunonchi, odamiyatga nozil etilgan barcha muqaddas kitoblar ham insoniyatning eng buyuk aql egalari tomonidan tafsir qilib kelingan. Ma'lumki, bu kitoblar bir BADIIY MATNNI TEKSHIRISHDAGI ILMIY MAKTABLAR REJA: 1. Tahlil tarixi, uning ko’rinishlari. 2. Tipologik va qiyosiy tahlil belgilari. 4. Funksional tahlilga xos xususiyatlar. 5. Sotsiologik talqin va formal tahlil. 6. Struktural tahlilga xos jihatlar. 7. Matn interpretatsiyasi va Hermenevtika. Tayanch tushunchalar: Tipologik tahlil, Qiyosiy tahlil, Funksional tahlil, Sotsiologik tahlil, Formal tahlil, Struktural tahlil, Matn interpretatsiyasi, Hermenevtika, Tahlil va hermenevtika munosabati. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. A. Rasulov. Badiiylik – bezavol yangilik. – T., “Sharq”, 2007 yil 2. Q. Yo‘ldoshev, M. Yo‘ldosheva. Badiiy tahlil asoslari. O‘quv qo‘llanma. T. Kamalak. 2016. 3. R. Bart. Semiotika. Poetika. – M., Progress, 1989g. 4. S. Meli. “Yangi tanqid”. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali, 2009,3-son 5. Sent-Byov. Sh. Literaturnnie portreti. – M., 1978 g. 6. Freyd.Z. Vvedenie v psixoanaliz. M., Nauka, 1989g. Agar dastlabki badiiy asar hazrati Odam tomonidan yaratilgan bo’lsa, o’sha zamonlardan buyon badiiy matnni o’rganish, o’zlashtirishga urinib kelinmoqda. Chunonchi, odamiyatga nozil etilgan barcha muqaddas kitoblar ham insoniyatning eng buyuk aql egalari tomonidan tafsir qilib kelingan. Ma'lumki, bu kitoblar bir darajada badiiy asarlar sanalardi. Botish, yurtlarida muqaddas kitoblarning tafsiriga "eksegez" - anglatish, tushuntirish deb qaralgan. Badiiy asarni tekshirishning yuqorida sanalgan turlari yo matn interpretatsiyasi va yoki hermenevtikasi yo’nalishida amalga oshirilgan. Badiiy matnga tahlilchi o’z maqsadi, falsafiy qarashlar tizimi, estetik tayyorgarlik darajasi, ilmiy va badiiy saviyasi va boshqa omillardan kelib chiqqan holda yondashadi. Badiiy tahlilni amalga oshirishda turli millatlar va mintaqalarda turlicha munosabatlar tizimi qaror topgan. Sharq va G‘arb mintaqalarida badiiy matnga tamomila turlicha munosabatda bo’lib kelingan. Sharq, xususan, Turkistonda badiiy asardan, birinchi navbatda, san'at talab etilgan. Badiiy matnning ta'sirli, o’ziga xos, betakror nafis va kutilmagan bo’lishiga e'tibor qaratilgan. G‘arbda esa badiiy matndan ko’proq ijtimoiy ma'no qidirilgan, bu hol sotsiologik, funksional tahlil yoki boshqacha aytganda interpretatsiyani kelib chiqargan. Shuning ta'sirida adabiyotshunoslik ilmida har qanday badiiy asar o’z- o’zidan estetik, tarbiyaviy va ijtimoiy-ma'rifiy funksiyalarni birvarakayiga bajaradi deb hisoblab kelingan. Tahlil mobaynida muayyan badiiy asarda ayni shu funksiyalar qay tarzda va qanchalik darajada ado etilishini aniqlashga urinilgan. Badiiy asar interpretatsiya qilinganda, uning nafis san'at asari ekanligiga unchalik e'tibor qilinmay, diqqat matnni talqin etishga, ya'ni tushuntirishga, unda nima haqda gapirilayotganligini ochishga qaratiladi. Interpretatsiya tekshirilayotgan matnga o’sha davr talabidan kelib chiqib yondashishni taqozo etadi. Hermenevtika esa badiiy asarga tadqiqiy yondashuvni talab qiladi. Tahlilchi badiiy matning qatlaridagi yashirin ma'nolarni tekshirishga intiladi. Uning badiiyligini ta'minlangan tasviriy unsurlarning o’rnini belgilash, asarning ijtimoiy salmog‘ini kashf etishdan kam ko‘rilmaydi. Tahlil xulosalari faqat bir davrga emas, balki zamonlarga yararli bo’ladi. Badiiy matnni tarixiy-tipologik o’rganish badiiy asarni alohida filologik- estetik butunlik sifatida emas, balki ijtimoiy-tarixiy jarayonning tabiiy oqibati tarzida izohlaydi. Bunga ko’ra insoniyat tarixi bir xil qonuniyat asosida rivojlanadi, binobarin, xalq yaratadigan badiiy obidalar ham ayni ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichiga muvofiq tarzda vujudga keladi. Sovet folkloristikasi tarixiy-tipologik nazariya asosida yuzaga kelib, rivojlanadi. Afsuski, hanuzgacha ham o‘zbek adabiyotshunosligda ana shu nazariyaga tayanib fikrlashga mayl kuchlilk qilmoqda. Shu bois"Alpomish" deyarli barcha turk xalqlarida hatto dunyodagi turkiy darajada badiiy asarlar sanalardi. Botish, yurtlarida muqaddas kitoblarning tafsiriga "eksegez" - anglatish, tushuntirish deb qaralgan. Badiiy asarni tekshirishning yuqorida sanalgan turlari yo matn interpretatsiyasi va yoki hermenevtikasi yo’nalishida amalga oshirilgan. Badiiy matnga tahlilchi o’z maqsadi, falsafiy qarashlar tizimi, estetik tayyorgarlik darajasi, ilmiy va badiiy saviyasi va boshqa omillardan kelib chiqqan holda yondashadi. Badiiy tahlilni amalga oshirishda turli millatlar va mintaqalarda turlicha munosabatlar tizimi qaror topgan. Sharq va G‘arb mintaqalarida badiiy matnga tamomila turlicha munosabatda bo’lib kelingan. Sharq, xususan, Turkistonda badiiy asardan, birinchi navbatda, san'at talab etilgan. Badiiy matnning ta'sirli, o’ziga xos, betakror nafis va kutilmagan bo’lishiga e'tibor qaratilgan. G‘arbda esa badiiy matndan ko’proq ijtimoiy ma'no qidirilgan, bu hol sotsiologik, funksional tahlil yoki boshqacha aytganda interpretatsiyani kelib chiqargan. Shuning ta'sirida adabiyotshunoslik ilmida har qanday badiiy asar o’z- o’zidan estetik, tarbiyaviy va ijtimoiy-ma'rifiy funksiyalarni birvarakayiga bajaradi deb hisoblab kelingan. Tahlil mobaynida muayyan badiiy asarda ayni shu funksiyalar qay tarzda va qanchalik darajada ado etilishini aniqlashga urinilgan. Badiiy asar interpretatsiya qilinganda, uning nafis san'at asari ekanligiga unchalik e'tibor qilinmay, diqqat matnni talqin etishga, ya'ni tushuntirishga, unda nima haqda gapirilayotganligini ochishga qaratiladi. Interpretatsiya tekshirilayotgan matnga o’sha davr talabidan kelib chiqib yondashishni taqozo etadi. Hermenevtika esa badiiy asarga tadqiqiy yondashuvni talab qiladi. Tahlilchi badiiy matning qatlaridagi yashirin ma'nolarni tekshirishga intiladi. Uning badiiyligini ta'minlangan tasviriy unsurlarning o’rnini belgilash, asarning ijtimoiy salmog‘ini kashf etishdan kam ko‘rilmaydi. Tahlil xulosalari faqat bir davrga emas, balki zamonlarga yararli bo’ladi. Badiiy matnni tarixiy-tipologik o’rganish badiiy asarni alohida filologik- estetik butunlik sifatida emas, balki ijtimoiy-tarixiy jarayonning tabiiy oqibati tarzida izohlaydi. Bunga ko’ra insoniyat tarixi bir xil qonuniyat asosida rivojlanadi, binobarin, xalq yaratadigan badiiy obidalar ham ayni ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichiga muvofiq tarzda vujudga keladi. Sovet folkloristikasi tarixiy-tipologik nazariya asosida yuzaga kelib, rivojlanadi. Afsuski, hanuzgacha ham o‘zbek adabiyotshunosligda ana shu nazariyaga tayanib fikrlashga mayl kuchlilk qilmoqda. Shu bois"Alpomish" deyarli barcha turk xalqlarida hatto dunyodagi turkiy bo’lmagan ayrim xalqlar og‘zaki ijodida ham o’z muvoziylariga, variantlariga, o’xshashliklariga ega degan qarash mavjud. Bu qarashga ko’ra ijodiy daho mahsuli bo’lmish badiiy matn shunchaki tarixiy jarayon rivojining tabiiy va g‘ayriixtiyoriy natijasi, mahsulidir.Sovet olimlari tarixiy-stadial faktorga tayanib, tarixiy-tipologik nazariya asosida turli xalqlar folkloridagi umumiy jihatlarni, xalq og‘zaki ijodi janrlari taraqqiyotining sabablarini ijtimoiy hayotdagi o’xshashlik bilan izohlashga harakat qilishadi. Estetik hodisaning o’ziga xos rivojlanish qonuniyatlari bo’lishi mumkinligini hisobga olmaydigan ushbu qarash, ta'limot folklor taraqqiyoti qonuniyatlarini to’g‘ri izohlashga qodir emasdir. Hozirga kelib, milliy adabiyotshunosligimizda tahlilning bu yo’nalishi barham topib bormoqda. Badiiy tahlil tarixida badiiy asarga qiyosiy-tarixiy yondashuv ham muhim o’rin tutgan. Badiiy adabiyotni komparativistik o’rganish 19 asr boshlarida paydo bo’lgan. Gyote "Umumiy dunyo adabiyoti" shiorini o’rtaga tashladi. U badiiy adabiyotni dunyo xalqlari uchun bir-birini ruhan boyituvchi, davlat chegaralarini tan olmay, ulardan o’ta oladigan estetik hodisa deb bildi. Qiyosiy- tarixiy adabiyotshunoslik yoki komparativizm tahlilning bir yo’nalishi sifatida birinchi jahon urushidan keyin to’liq shakllandi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng, 1949 yil AQShda "Komparativ adabiyot" jurnali chiqdi. Bu xildagi nashrlar Fransiya, GFR, Rossiya va boshqa qator mamlakatlarda ham paydo bo’ldi. O’zbekitsonda 1997 yilda "Jahon adabiyoti" jurnali paydo bo’ldi. U o’zbek adabiyotini dunyo badiiyati kontekstida o’rganish imkonini berdi. Komparativistika xalqaro adabiy aloqalarni o’rganishga va adabiy ta'sirlar zamiridagi qonuniyatni ochishga qaratilgan ilmdir. Komparativistika jahon adabiy hodisalari orasidagi o’xshashliklarni ikki sabab bilan izohlaydi: A) Xalqlar taraqqiyotidagi tarixiy o’xshashlik; B) Bevosita adabiy-ijodiy aloqa va ta'sirlar. Shundan kelib chiqqan holda adabiy aloqalarni quyidagi aspektlarda o’rganadi: 1. Tipologik yo’nalish; 2. Adabiy ta'sir yo’nalishi. Tarixiy taraqqiyot o‘xshashligi ham bir qadar tarixiy-tipologik muvoziylikni keltirib chiqarishi mumkin. Epos, folklor, yozma adabiyotdagi o‘xshashliklarning ildizi turli omillarga bog‘likdir.Adabiy ta'sir masalasi ham juda murakkab hodisadir. Chunki buyuk adabiy obidalar faqat zamondoshlariga emas, keyingi avlodlarga ham, bo’lmagan ayrim xalqlar og‘zaki ijodida ham o’z muvoziylariga, variantlariga, o’xshashliklariga ega degan qarash mavjud. Bu qarashga ko’ra ijodiy daho mahsuli bo’lmish badiiy matn shunchaki tarixiy jarayon rivojining tabiiy va g‘ayriixtiyoriy natijasi, mahsulidir.Sovet olimlari tarixiy-stadial faktorga tayanib, tarixiy-tipologik nazariya asosida turli xalqlar folkloridagi umumiy jihatlarni, xalq og‘zaki ijodi janrlari taraqqiyotining sabablarini ijtimoiy hayotdagi o’xshashlik bilan izohlashga harakat qilishadi. Estetik hodisaning o’ziga xos rivojlanish qonuniyatlari bo’lishi mumkinligini hisobga olmaydigan ushbu qarash, ta'limot folklor taraqqiyoti qonuniyatlarini to’g‘ri izohlashga qodir emasdir. Hozirga kelib, milliy adabiyotshunosligimizda tahlilning bu yo’nalishi barham topib bormoqda. Badiiy tahlil tarixida badiiy asarga qiyosiy-tarixiy yondashuv ham muhim o’rin tutgan. Badiiy adabiyotni komparativistik o’rganish 19 asr boshlarida paydo bo’lgan. Gyote "Umumiy dunyo adabiyoti" shiorini o’rtaga tashladi. U badiiy adabiyotni dunyo xalqlari uchun bir-birini ruhan boyituvchi, davlat chegaralarini tan olmay, ulardan o’ta oladigan estetik hodisa deb bildi. Qiyosiy- tarixiy adabiyotshunoslik yoki komparativizm tahlilning bir yo’nalishi sifatida birinchi jahon urushidan keyin to’liq shakllandi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng, 1949 yil AQShda "Komparativ adabiyot" jurnali chiqdi. Bu xildagi nashrlar Fransiya, GFR, Rossiya va boshqa qator mamlakatlarda ham paydo bo’ldi. O’zbekitsonda 1997 yilda "Jahon adabiyoti" jurnali paydo bo’ldi. U o’zbek adabiyotini dunyo badiiyati kontekstida o’rganish imkonini berdi. Komparativistika xalqaro adabiy aloqalarni o’rganishga va adabiy ta'sirlar zamiridagi qonuniyatni ochishga qaratilgan ilmdir. Komparativistika jahon adabiy hodisalari orasidagi o’xshashliklarni ikki sabab bilan izohlaydi: A) Xalqlar taraqqiyotidagi tarixiy o’xshashlik; B) Bevosita adabiy-ijodiy aloqa va ta'sirlar. Shundan kelib chiqqan holda adabiy aloqalarni quyidagi aspektlarda o’rganadi: 1. Tipologik yo’nalish; 2. Adabiy ta'sir yo’nalishi. Tarixiy taraqqiyot o‘xshashligi ham bir qadar tarixiy-tipologik muvoziylikni keltirib chiqarishi mumkin. Epos, folklor, yozma adabiyotdagi o‘xshashliklarning ildizi turli omillarga bog‘likdir.Adabiy ta'sir masalasi ham juda murakkab hodisadir. Chunki buyuk adabiy obidalar faqat zamondoshlariga emas, keyingi avlodlarga ham, makonlarda, o‘zga zamonlarda yashayotgan boshqa xalqlarga ham ta'sir ko‘rsataveradi. "Ming bir kecha", "Kalila va Dimna", "Farxod va Shirin", "Alpomish", Navoiy, Shekspir, Tolstoy, Dostoyevskiy, Qodiriy, Cho‘lpon, Kafka va hakozolarning ta'siri ayni shu xildagi hodisadir. Badiiy adabiyotni tarixiy-funksional o‘rganish tahlildagi o‘ziga xos yo‘nalish bo‘lib, badiiy matnning kitobxon ongida ta'sirini, adabiy asarning omma tasavvuridagi martabasi tarixini tadqiq etish bilan shug‘ullanadi. Ma'lumki, har bir tarixiy davr o‘z o‘quvchilariga ega bo‘ladi. Garchi, har qanday davrda ham turli fikrlaydigan kitobxonlar mavjud bo‘lsa-da, o‘qiydigan ommaning ko‘pchiligi uchun xos bo‘lgan sifatlarning mavjudligi ham haqiqatdir. 40- 60-yillarda o‘zbek xalq dostonlari mamlakatimizdagi shahar-u qishloqda ommaviy ravishda o‘qilgan. 60-yillarda "Shoxidamas bargida" qissasi mashhur edi, o‘sha davrda "Tirik satrlar" antologiyasi yashirincha o‘kilar edi. 80-yillar "O‘lmas qoyalar" romani qo‘lma-qo‘l bo‘ldi. Vaqtida Mirmuhsin, R.Bobojon, N.Safarov asarlari mashhur bo‘ldi. Ammo bu asarlar vaqt sinovidan o‘tmadi. 20 asrning 70-80 yillarida R.Parfi tushunarsiz, injik shoir hisoblanar edi. Endilikda ilmiy tafakkurimiz rivojida o‘ziga xos bosqich ekanligi ma'lum bo‘ldi. Bir vaqtlar Sohib Jamol asarlari, "Qismat" romani,"Qasos" qissasi ommaviy edi. Endilikda ularni deyarli hech kim o‘qimaydi. Cho‘lpon, Qodiriy,Fitrat hatto "Alpomish" bir zamonlar rad etildi. Keyin yana qabul qilindi. Bu holatning ijtimoiy,ruhiy, estetik va funksional sabablari bor. Tarixiy-funksional tahlil ayni shu savollarga javob berishga harakat qiladi.Davrning o‘zgarishi ijtimoiy ongni yangilaydi. Ijtimoiy tafakkurdagi yangilanishlar davrni o‘zgartirishga olib keladi. Tahlilchi asar muallifi dunyoqarashi, didi, uning bitganlari o‘z zamondoshlariga ko‘rsatgan ta'siri, millat ahlining keyingi buguni matnni qanday qabul qilgani va buning sababi nimada ekanligini tekshirishga harakat qiladi. "Sinchalak", "Shoxi so‘zana","Umid", "Girdob", "Davr mening taqdirimda" va boshqa o‘nlab asarlar bugun yozilgan vaqtidagidan boshqacha qabul qilinayotgani, "O‘g‘ri", "Bemor" hikoyalari o‘tgan asrning 90-yillarigacha o‘tmish manzarasi debgina tushunilgan bo‘lsa, bugunga kelib ularning hozirni ham ifodalaganligi anglashildi. Badiiy asarning funksiyasi tarixiy davrga mutanosib tarzda o‘zgarib borayotganligi tahlilda hisobga olinadi.N.Eshonqul, O.Muxtor, X.Do‘stmuxammad, S.Vafo singari adiblar nasri 20 asrning 80-90-yillarida yaxshi qabul qilinmadi. Hozirda ularning eksperimentlariga kitobxonlar o‘rganib borishyapti. "Bahor makonlarda, o‘zga zamonlarda yashayotgan boshqa xalqlarga ham ta'sir ko‘rsataveradi. "Ming bir kecha", "Kalila va Dimna", "Farxod va Shirin", "Alpomish", Navoiy, Shekspir, Tolstoy, Dostoyevskiy, Qodiriy, Cho‘lpon, Kafka va hakozolarning ta'siri ayni shu xildagi hodisadir. Badiiy adabiyotni tarixiy-funksional o‘rganish tahlildagi o‘ziga xos yo‘nalish bo‘lib, badiiy matnning kitobxon ongida ta'sirini, adabiy asarning omma tasavvuridagi martabasi tarixini tadqiq etish bilan shug‘ullanadi. Ma'lumki, har bir tarixiy davr o‘z o‘quvchilariga ega bo‘ladi. Garchi, har qanday davrda ham turli fikrlaydigan kitobxonlar mavjud bo‘lsa-da, o‘qiydigan ommaning ko‘pchiligi uchun xos bo‘lgan sifatlarning mavjudligi ham haqiqatdir. 40- 60-yillarda o‘zbek xalq dostonlari mamlakatimizdagi shahar-u qishloqda ommaviy ravishda o‘qilgan. 60-yillarda "Shoxidamas bargida" qissasi mashhur edi, o‘sha davrda "Tirik satrlar" antologiyasi yashirincha o‘kilar edi. 80-yillar "O‘lmas qoyalar" romani qo‘lma-qo‘l bo‘ldi. Vaqtida Mirmuhsin, R.Bobojon, N.Safarov asarlari mashhur bo‘ldi. Ammo bu asarlar vaqt sinovidan o‘tmadi. 20 asrning 70-80 yillarida R.Parfi tushunarsiz, injik shoir hisoblanar edi. Endilikda ilmiy tafakkurimiz rivojida o‘ziga xos bosqich ekanligi ma'lum bo‘ldi. Bir vaqtlar Sohib Jamol asarlari, "Qismat" romani,"Qasos" qissasi ommaviy edi. Endilikda ularni deyarli hech kim o‘qimaydi. Cho‘lpon, Qodiriy,Fitrat hatto "Alpomish" bir zamonlar rad etildi. Keyin yana qabul qilindi. Bu holatning ijtimoiy,ruhiy, estetik va funksional sabablari bor. Tarixiy-funksional tahlil ayni shu savollarga javob berishga harakat qiladi.Davrning o‘zgarishi ijtimoiy ongni yangilaydi. Ijtimoiy tafakkurdagi yangilanishlar davrni o‘zgartirishga olib keladi. Tahlilchi asar muallifi dunyoqarashi, didi, uning bitganlari o‘z zamondoshlariga ko‘rsatgan ta'siri, millat ahlining keyingi buguni matnni qanday qabul qilgani va buning sababi nimada ekanligini tekshirishga harakat qiladi. "Sinchalak", "Shoxi so‘zana","Umid", "Girdob", "Davr mening taqdirimda" va boshqa o‘nlab asarlar bugun yozilgan vaqtidagidan boshqacha qabul qilinayotgani, "O‘g‘ri", "Bemor" hikoyalari o‘tgan asrning 90-yillarigacha o‘tmish manzarasi debgina tushunilgan bo‘lsa, bugunga kelib ularning hozirni ham ifodalaganligi anglashildi. Badiiy asarning funksiyasi tarixiy davrga mutanosib tarzda o‘zgarib borayotganligi tahlilda hisobga olinadi.N.Eshonqul, O.Muxtor, X.Do‘stmuxammad, S.Vafo singari adiblar nasri 20 asrning 80-90-yillarida yaxshi qabul qilinmadi. Hozirda ularning eksperimentlariga kitobxonlar o‘rganib borishyapti. "Bahor qaytmaydi", "Muqaddas", "Umid", "Mash'al" singari bir zamonlar quldan qo‘ymay o‘qilgan asarlar bugun ko‘pchilik nazaridan qolgan. Tarixiy-funksional tahlil rus adabiyotshunosligida 19 asr so‘nggida paydo bo‘ldi. Aleksandr Veselovskiy Dante ijodiga shu yondashuvni tatbiq etdi. So‘ng F.F.Zelinskiy Sitseron, I.N.Rozanov Pushkin va Tyutchev,V.M. Jirmunskiy, Gyote, M.Alekseev Shekspir ijodini tarixiy- funksional jihatdan tekshirdi.M.Baxtin ham bu yondashuvdan foydalandi. 20 asrning 60-70 yillarida M.B.Xrapchenko tarixiy funksional adabiyotshunoslik atamasini ilmga qat'iy tarzda kiritdi. Badiiy matn struktur butunlik sifatida o‘zgarmagani holda uning qabul etilishida davr qilayotgan ta'sirni anglash ilmiy va estetik jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon adabiyotshunosligi taraqqiyotida, badiiy matnni ilmiy tadqiq etishda madaniy-tarixiy maktab deb atalgan oqimning ham o‘rni katta bo‘lgan. Ovrupoda adabiyot ilmi baland rutbaga ko‘tarilmagan, badiiy matnga baho berish tamoyillari tulik shakllangmagan bir shariotda madaniy tarixiy maktab dunyoga keldi. Madaniy-tarixiy maktab 19-asrning o‘rtalarida shakllandi. Unga fransuz teologi, faylasuf va esteti Ippolit Ten asos soldi. Ten o‘zining "San'at falsafasi" asarida badiiy fenomenga tushunarsiz va sirli hodisa emas, balki xuddi tabiiy fanlarda bo‘lgani kabi sabab-oqibat aloqadorligi (determenizm)ga ega, tarixiy sharoit yetilgach paydo bo‘lishi tabiiy bir hodisa sifatida yondashdi.Tenga qadar xuddi Chiqishda bo‘lgani singari Botishda ham biror asarning yuzaga kelishi muallif talantining namoyon bo‘lish darajasigagina bog‘lik deb qaralardi. I.Ten ilk bor badiiy asar muallif talanti mahsuli deb hisoblamadi. U birinchi bo‘lib, badiiy asarni xalq ruhi, millat tarixi, uning madaniyati taraqqiyotining darajasi bilan bog‘lab izohlash yo‘lini tutdi. "San'at asarlari o‘zlari bog‘lik bo‘lgan fikr va axlok bilan birga paydo bo‘ladi va birga yo‘q bo‘ladi",- deb yozadi olim. Ten adabiyotshunoslik ijodning qonuniyatlarini belgilab berishga yo‘naltirilishi lozim degan fikrni yoqladi. Uning qarashlarida uch xususiyat seziladi: birinchidan, tabiat hodisalarini izohlash mumkin bo‘lgani singari badiiy matnlarning dunyoga kelishi va tabiatini deterministik anglatish mumkin. Ikkinchidan, adabiy faktlarni izohlash, tushuntirish va qonuniyatlarni belgilashni adabiyot hodisalardagi izohga bo‘y bermaydigan jihatlarga qarshi qo‘yish kerak. Uchinchidan, milliy temperament: ijtimoiy-iqtisodiy va jug‘rofiy muhit; tadbiq etilayotgan yoki erishilgan madaniy daraja hamda badiiy an'analar badiiy hodisaning yuzaga kelishini tushuntirib, uning qonuniyatlarini tayin qaytmaydi", "Muqaddas", "Umid", "Mash'al" singari bir zamonlar quldan qo‘ymay o‘qilgan asarlar bugun ko‘pchilik nazaridan qolgan. Tarixiy-funksional tahlil rus adabiyotshunosligida 19 asr so‘nggida paydo bo‘ldi. Aleksandr Veselovskiy Dante ijodiga shu yondashuvni tatbiq etdi. So‘ng F.F.Zelinskiy Sitseron, I.N.Rozanov Pushkin va Tyutchev,V.M. Jirmunskiy, Gyote, M.Alekseev Shekspir ijodini tarixiy- funksional jihatdan tekshirdi.M.Baxtin ham bu yondashuvdan foydalandi. 20 asrning 60-70 yillarida M.B.Xrapchenko tarixiy funksional adabiyotshunoslik atamasini ilmga qat'iy tarzda kiritdi. Badiiy matn struktur butunlik sifatida o‘zgarmagani holda uning qabul etilishida davr qilayotgan ta'sirni anglash ilmiy va estetik jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon adabiyotshunosligi taraqqiyotida, badiiy matnni ilmiy tadqiq etishda madaniy-tarixiy maktab deb atalgan oqimning ham o‘rni katta bo‘lgan. Ovrupoda adabiyot ilmi baland rutbaga ko‘tarilmagan, badiiy matnga baho berish tamoyillari tulik shakllangmagan bir shariotda madaniy tarixiy maktab dunyoga keldi. Madaniy-tarixiy maktab 19-asrning o‘rtalarida shakllandi. Unga fransuz teologi, faylasuf va esteti Ippolit Ten asos soldi. Ten o‘zining "San'at falsafasi" asarida badiiy fenomenga tushunarsiz va sirli hodisa emas, balki xuddi tabiiy fanlarda bo‘lgani kabi sabab-oqibat aloqadorligi (determenizm)ga ega, tarixiy sharoit yetilgach paydo bo‘lishi tabiiy bir hodisa sifatida yondashdi.Tenga qadar xuddi Chiqishda bo‘lgani singari Botishda ham biror asarning yuzaga kelishi muallif talantining namoyon bo‘lish darajasigagina bog‘lik deb qaralardi. I.Ten ilk bor badiiy asar muallif talanti mahsuli deb hisoblamadi. U birinchi bo‘lib, badiiy asarni xalq ruhi, millat tarixi, uning madaniyati taraqqiyotining darajasi bilan bog‘lab izohlash yo‘lini tutdi. "San'at asarlari o‘zlari bog‘lik bo‘lgan fikr va axlok bilan birga paydo bo‘ladi va birga yo‘q bo‘ladi",- deb yozadi olim. Ten adabiyotshunoslik ijodning qonuniyatlarini belgilab berishga yo‘naltirilishi lozim degan fikrni yoqladi. Uning qarashlarida uch xususiyat seziladi: birinchidan, tabiat hodisalarini izohlash mumkin bo‘lgani singari badiiy matnlarning dunyoga kelishi va tabiatini deterministik anglatish mumkin. Ikkinchidan, adabiy faktlarni izohlash, tushuntirish va qonuniyatlarni belgilashni adabiyot hodisalardagi izohga bo‘y bermaydigan jihatlarga qarshi qo‘yish kerak. Uchinchidan, milliy temperament: ijtimoiy-iqtisodiy va jug‘rofiy muhit; tadbiq etilayotgan yoki erishilgan madaniy daraja hamda badiiy an'analar badiiy hodisaning yuzaga kelishini tushuntirib, uning qonuniyatlarini tayin etadigan omillardir.Madaniy-tarixiy maktab vakillari biologiya, tabiatshunoslik ilmi metodlarini adabiyotga tatbiq etdilar. Ular adabiyot tarixi bilan jamiyat tarixini teng qilib qo‘ydilar. Badiiy asar mustaqil qadriyat, alohida estetik butunlik emas, balki davrning, tarixning qiyofasi, haykali deb qaraldi. Adabiyotning jamiyatga, tarix rivojiga ta'siridan ko‘z yumildi. G.Lanson, F. Buyuneter (Fransiya),Ch.Brandes (Daniya), V.Sherer, G.Gener (Olmoniya), A.Pupin, A.Tixonravov (Rossiya) singari olimlar madaniy-tarixiy maktab rivojiga hissa qo‘shganlar.Sotsiologik talqin ham badiiy tahlil tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu usulga ko‘ra badiiy adabiyot ijtimoiy asoslangan hodisadir. Badiiy adabiyot ijtimoiy hayot bilan juda ko‘p jihatlardan bog‘langandir, aloqadordir va shu bois badiiy asar o‘rganilganda ijtimoiy qonuniyatlar hisobga olingan holda ish qurilishi lozim. Bunday yondashuv adabiy sotsiologiya ham deyiladi. XIX asrning ikkinchi yarmida K. Marks, F. Engels badiiy adabiyotga to‘lig‘icha sotsiologik yondashish asoslarini ishlab chiqishdi. Ular adabiyotni mafkuraning tarkibiy qismi, sinflar kurashini, jamiyat taraqqiyoti tamoyillarini o‘zida aks ettiruvchi ijtimoiy ong shakli tarzida qarashni qaror topdirishdi. F.Mering, P.Lafarg, G.Plexanov singari markschilar adabiyotning o‘ziga xos hodisa ekanligini hisobga olmay, unga sof ijtimoiy fenomen tarzidagina yondashdilar. Bu hol badiiy so‘zni ijtimoiy hayotning ilovasiga, mafkuraning yugurdagiga aylantirib qo‘ydi. Adabiyotsiologiya, ayniqsa, V. Leninning qarashlarida kuchaydi. U har bir milliy madaniyatda ikki madaniyat mavjudligi haqida ta'limotni yaratdi. Bunga ko‘ra adabiyot sinfiy manfaatlarga xizmat qiladigan hodisa degan qarash nazariy ishlab chiqildi. L.Tolstoy, Pushkin singari o‘lkan so‘z san'atkorlarining bitiklarini badiiyat o‘lchovlari bilan emas, balki ijtimoiyot mezonlari bilan baholadi, izohladi va tushuntirishga urindi. Uning "Partiya tashkiloti va partiya adabiyoti"maqolasi (1905) badiiyatga sinfiy pozitsiyadan yondashishni bolsheviklarning mafkuraviy doktrinasi darajasiga ko‘tardi. Bunday qarash badiiy adabiyotni junlashtirdi, uning estetik jihatlariga e'tibor kamaytirilib, mavzu jihati muhim sanalishiga olib keldi. Sho‘rolar davrida badiiy adabiyot, faqat ijtimoiy nazar bilan o‘rganildi va baholandi. Bu hol ijodiy metod deb atalmish omilni badiiyatning muhim o‘lchagichiga aylantirdi. Sotsiologistik realizm metodi ana shu o‘lchagich o‘laroq dunyoga keldi. Vulgar sotsiologizm hamisha badiiy adabiyotga ijtimoiy yondashuv natijasi sifatida paydo bo‘ladi va badiiy so‘zning estetik jozibasini etadigan omillardir.Madaniy-tarixiy maktab vakillari biologiya, tabiatshunoslik ilmi metodlarini adabiyotga tatbiq etdilar. Ular adabiyot tarixi bilan jamiyat tarixini teng qilib qo‘ydilar. Badiiy asar mustaqil qadriyat, alohida estetik butunlik emas, balki davrning, tarixning qiyofasi, haykali deb qaraldi. Adabiyotning jamiyatga, tarix rivojiga ta'siridan ko‘z yumildi. G.Lanson, F. Buyuneter (Fransiya),Ch.Brandes (Daniya), V.Sherer, G.Gener (Olmoniya), A.Pupin, A.Tixonravov (Rossiya) singari olimlar madaniy-tarixiy maktab rivojiga hissa qo‘shganlar.Sotsiologik talqin ham badiiy tahlil tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu usulga ko‘ra badiiy adabiyot ijtimoiy asoslangan hodisadir. Badiiy adabiyot ijtimoiy hayot bilan juda ko‘p jihatlardan bog‘langandir, aloqadordir va shu bois badiiy asar o‘rganilganda ijtimoiy qonuniyatlar hisobga olingan holda ish qurilishi lozim. Bunday yondashuv adabiy sotsiologiya ham deyiladi. XIX asrning ikkinchi yarmida K. Marks, F. Engels badiiy adabiyotga to‘lig‘icha sotsiologik yondashish asoslarini ishlab chiqishdi. Ular adabiyotni mafkuraning tarkibiy qismi, sinflar kurashini, jamiyat taraqqiyoti tamoyillarini o‘zida aks ettiruvchi ijtimoiy ong shakli tarzida qarashni qaror topdirishdi. F.Mering, P.Lafarg, G.Plexanov singari markschilar adabiyotning o‘ziga xos hodisa ekanligini hisobga olmay, unga sof ijtimoiy fenomen tarzidagina yondashdilar. Bu hol badiiy so‘zni ijtimoiy hayotning ilovasiga, mafkuraning yugurdagiga aylantirib qo‘ydi. Adabiyotsiologiya, ayniqsa, V. Leninning qarashlarida kuchaydi. U har bir milliy madaniyatda ikki madaniyat mavjudligi haqida ta'limotni yaratdi. Bunga ko‘ra adabiyot sinfiy manfaatlarga xizmat qiladigan hodisa degan qarash nazariy ishlab chiqildi. L.Tolstoy, Pushkin singari o‘lkan so‘z san'atkorlarining bitiklarini badiiyat o‘lchovlari bilan emas, balki ijtimoiyot mezonlari bilan baholadi, izohladi va tushuntirishga urindi. Uning "Partiya tashkiloti va partiya adabiyoti"maqolasi (1905) badiiyatga sinfiy pozitsiyadan yondashishni bolsheviklarning mafkuraviy doktrinasi darajasiga ko‘tardi. Bunday qarash badiiy adabiyotni junlashtirdi, uning estetik jihatlariga e'tibor kamaytirilib, mavzu jihati muhim sanalishiga olib keldi. Sho‘rolar davrida badiiy adabiyot, faqat ijtimoiy nazar bilan o‘rganildi va baholandi. Bu hol ijodiy metod deb atalmish omilni badiiyatning muhim o‘lchagichiga aylantirdi. Sotsiologistik realizm metodi ana shu o‘lchagich o‘laroq dunyoga keldi. Vulgar sotsiologizm hamisha badiiy adabiyotga ijtimoiy yondashuv natijasi sifatida paydo bo‘ladi va badiiy so‘zning estetik jozibasini hisobga olmasligi bilan ajralib turadi. To‘g‘ri, bidiiy asar ham ijtimoiy turmush muammolarini aks ettirishidan ko‘z yumib bo‘lmaydi, lekin bu funksiya badiiy so‘z uchun maqsad emas. Balki ko‘ngilni anglash, ruhiyatni tuyush yo‘lidagi vosita ekanligi sotsiologik metodda nazardan qochiriladi. Adabiyotshunoslikda shaklga ustuvor rutba beradigan oqim formalizm (shaklchilik) deyiladi.Sho‘ro adabiyotshunosligida formal yondashuvga salbiy munosabatda bo‘lib kelingan. Rasmiy o‘zbek adabiyotshunosligi falsafiy va estetik ma'nodagi shakl hamda mazmun munosabati orasidagi farqqa e'tibor qilmaganligi uchun ham, formalizm mazmunni tan olmaydi, uni inkor qilish hisobiga shaklga e'tiborni kuchaytiradi deb hisoblagan. Holbuki, formalistik yondashuvda ham mazmunli shakl (soderjatelnaya forma) muhim hisoblangan. Hamma gap nimani mazmun deb hisoblashda ekani tan olingan. Formalistlar uchun badiiy asarda inson kayfiyatining qay yusinda ifodalanganligini aniqlash muhim sanalgan. Ular kayfiyatning o‘zini, uning berilish yusinini mazmun hisoblashgan.Formalizm turli shakliy jimjimalarga uchib, so‘zlar yaltiroqligiga mahliyo bo‘lib, uning mazmunini nazardan qochirish hollari ham bo‘lgan, albatta. Ammo formalistik yondashuvning syurrealizm, avangardizm, futurizm, konsturktivizm, dadaizm, neoavangardizm, imajanizm, shoizm va boshqa kurinishlari tuzukkina badiiy namunalar bergan. Badiiy adabiyot mohiyatan har xillikka, rang-baranglikka intilishdir. Formalizm ana shu yo‘ldagi ekstremistik, jangari izlanishlardir.Formalizm adabiy oqim sifatida Botishda 19 asr oxiri va 20 asr boshlarida paydo bo‘ldi. Uning namoyandalari mazmunli shaklning jozibali, dilni quvontiradigan, ko‘zga tashlanadigan bo‘lishiga e'tibor qaratganlar. Botishdagi formalistlardan Andre Breton (1896-1966) "Syurrealizm manifesti" asarida: "Men kelajakda tush va o‘ng singari" bir-biridan tubdan farq qiladigan ikki holat qo‘shilib va mutloq reallikka, ya'ni syurreallikka aylanib ketishiga ishonaman,- deb yozadi. Chiqish, ayniqsa, o‘zbek adabiyoti bu xildagi izlanishlar bilan hamisha shug‘ullanib kelgan tarafayn, musalsal, muammo, muvashshax, chiston, kitobat, topishmoq singari janrlar shakly izlanishga asoslangan. Bu boradagi tajribalarning ayrimlari muvaffaqiyatli, ba'zilari nochor bo‘lgan. Formalizm bir tarkibli hodisa emas. Unda jangari betoqatlik ham, kutilmagan shakly mundarijaviy kashfiyot ham, dadil badiiy tajriba ham mavjud. Italiyalik futuristlar, ayniqsa,ularning dohiysi Filippo Marinetti (1876-1944) "Futurizmning birinchi manifesti" asarida:"Yashasin urush - faqat hisobga olmasligi bilan ajralib turadi. To‘g‘ri, bidiiy asar ham ijtimoiy turmush muammolarini aks ettirishidan ko‘z yumib bo‘lmaydi, lekin bu funksiya badiiy so‘z uchun maqsad emas. Balki ko‘ngilni anglash, ruhiyatni tuyush yo‘lidagi vosita ekanligi sotsiologik metodda nazardan qochiriladi. Adabiyotshunoslikda shaklga ustuvor rutba beradigan oqim formalizm (shaklchilik) deyiladi.Sho‘ro adabiyotshunosligida formal yondashuvga salbiy munosabatda bo‘lib kelingan. Rasmiy o‘zbek adabiyotshunosligi falsafiy va estetik ma'nodagi shakl hamda mazmun munosabati orasidagi farqqa e'tibor qilmaganligi uchun ham, formalizm mazmunni tan olmaydi, uni inkor qilish hisobiga shaklga e'tiborni kuchaytiradi deb hisoblagan. Holbuki, formalistik yondashuvda ham mazmunli shakl (soderjatelnaya forma) muhim hisoblangan. Hamma gap nimani mazmun deb hisoblashda ekani tan olingan. Formalistlar uchun badiiy asarda inson kayfiyatining qay yusinda ifodalanganligini aniqlash muhim sanalgan. Ular kayfiyatning o‘zini, uning berilish yusinini mazmun hisoblashgan.Formalizm turli shakliy jimjimalarga uchib, so‘zlar yaltiroqligiga mahliyo bo‘lib, uning mazmunini nazardan qochirish hollari ham bo‘lgan, albatta. Ammo formalistik yondashuvning syurrealizm, avangardizm, futurizm, konsturktivizm, dadaizm, neoavangardizm, imajanizm, shoizm va boshqa kurinishlari tuzukkina badiiy namunalar bergan. Badiiy adabiyot mohiyatan har xillikka, rang-baranglikka intilishdir. Formalizm ana shu yo‘ldagi ekstremistik, jangari izlanishlardir.Formalizm adabiy oqim sifatida Botishda 19 asr oxiri va 20 asr boshlarida paydo bo‘ldi. Uning namoyandalari mazmunli shaklning jozibali, dilni quvontiradigan, ko‘zga tashlanadigan bo‘lishiga e'tibor qaratganlar. Botishdagi formalistlardan Andre Breton (1896-1966) "Syurrealizm manifesti" asarida: "Men kelajakda tush va o‘ng singari" bir-biridan tubdan farq qiladigan ikki holat qo‘shilib va mutloq reallikka, ya'ni syurreallikka aylanib ketishiga ishonaman,- deb yozadi. Chiqish, ayniqsa, o‘zbek adabiyoti bu xildagi izlanishlar bilan hamisha shug‘ullanib kelgan tarafayn, musalsal, muammo, muvashshax, chiston, kitobat, topishmoq singari janrlar shakly izlanishga asoslangan. Bu boradagi tajribalarning ayrimlari muvaffaqiyatli, ba'zilari nochor bo‘lgan. Formalizm bir tarkibli hodisa emas. Unda jangari betoqatlik ham, kutilmagan shakly mundarijaviy kashfiyot ham, dadil badiiy tajriba ham mavjud. Italiyalik futuristlar, ayniqsa,ularning dohiysi Filippo Marinetti (1876-1944) "Futurizmning birinchi manifesti" asarida:"Yashasin urush - faqat ugina dunyoni tozalashga qodir!" -deb yozadi. Buning bahosi o‘zi bilan, albatta. Futuristik izlanishlar 20 asrning 20-30-yillari o‘zbek she'riyatida ham uchraydi (Eminjon Abbos ijodi). 20 asr adog‘idagi o‘zbek adabiyotida ham bu xildagi izlanishlar bo‘lgan. B.Ruzimuxammad, Faxriyor, I. Otamurod, Go‘zal Begim she'rlari, O.Muxtor, Xayrullo, Nabi Jaloliddin, Asad Dilmurod, Arslon Ne'mat, Abdug‘ani Abdiyev kabi adiblarning hikoya, qissa va romanlari shu xildagi izlanish samaralaridir. Xullas, formalizmga bir qatlamli hodisa deb qaramaslik maqsadga muvofiqdir. Adabiyotshunoslik ilmida formal metod deb nomlanadigan nazariy konsepsiya ham borki, uni jiddiy tadqiq etish, mohiyatini ayonlashtirish poetik tahlil uchun g‘oyat muhimdir. Formal metodga ko‘ra, shakl adabiyotning mohiyatini aks ettirib, takomillashish hamda rivojlanish xususiyatiga ega. Formalizm singari formal metod ham 19-20 asrlar ushlashgan davrda dunyoga keldi. 1910 yillardan boshlab, avval tasviriy san'at va san'atshunoslikda, so‘ng adabiyot va adabiyotshunoslikda rivojlandi.V.Dibeliusning "roman morfologiyasi" qarashlari ana shu nazariyaning adabiyotshunoslikdagi dastlabki namoyon bo‘lish tarzi edi. Shakliy metodda badiiy asarning butun morfologiyasi,tarkibiy qismlari g‘oyat sinchiklab o‘rganiladi, matn puxta o‘kib chiqiladi, lekin shaklga bevosita daxldor bo‘lmagan mavzu, mundarija, g‘oya kabi jihatlarga e'tibor qaratilmaydi. Lingvist Boduende Kurtenening tilning funksional tizim - muayyan vazifa bajaradigan sistema ekanligi borasidagi ta'limotiga tayanib, formal metod tarafdorlari mazmun va shakl yaxlitligiga e'tibor qaratdilar.Formal metod Rossiyada o‘zining ko‘p tarafdorlari va yirik tadqiqotchilariga ega edi. V.Vinogradov nutqning uslubiy shakllari, V.Jirmunskiy she'rda qofiya, vazn, kompozitsiya, Y.Tinyanov she'r qurilishi va semantika, V.Vasilovskiy she'r qurilishi, V.Propp ertaklar bayonidagi tizimlilik, R.Yakobson she'rni fonologik o‘rganish tamoyili va stilistik semantika singari badiiy matnning ilgarilari o‘rganilmagan badiiy qirralarini tadqiq etdilar. 20 asrning 20-yillarida, avval, rossiyalik olimlar tomonidan struktur poetika, badiiy semiotika, mashina tilmochligi kabi ilmiy g‘oyalar o‘rtaga tashlandi. Formal metod tarafdorlari "funksional poetika" tushunchasini qabul qildilar va badiiy matn poetikasi uchun sinxron o‘rganish kamlik qiladi, adabiy hodisaga diaxron yondashilgandagina uni to‘likroq izohlash mumkin bo‘ladi degan to‘xtamga keldilar. Formal metod tarafdorlari badiiy matn tarkibini sinchiklab o‘rganishga urinadilar, bu hol matndagi ugina dunyoni tozalashga qodir!" -deb yozadi. Buning bahosi o‘zi bilan, albatta. Futuristik izlanishlar 20 asrning 20-30-yillari o‘zbek she'riyatida ham uchraydi (Eminjon Abbos ijodi). 20 asr adog‘idagi o‘zbek adabiyotida ham bu xildagi izlanishlar bo‘lgan. B.Ruzimuxammad, Faxriyor, I. Otamurod, Go‘zal Begim she'rlari, O.Muxtor, Xayrullo, Nabi Jaloliddin, Asad Dilmurod, Arslon Ne'mat, Abdug‘ani Abdiyev kabi adiblarning hikoya, qissa va romanlari shu xildagi izlanish samaralaridir. Xullas, formalizmga bir qatlamli hodisa deb qaramaslik maqsadga muvofiqdir. Adabiyotshunoslik ilmida formal metod deb nomlanadigan nazariy konsepsiya ham borki, uni jiddiy tadqiq etish, mohiyatini ayonlashtirish poetik tahlil uchun g‘oyat muhimdir. Formal metodga ko‘ra, shakl adabiyotning mohiyatini aks ettirib, takomillashish hamda rivojlanish xususiyatiga ega. Formalizm singari formal metod ham 19-20 asrlar ushlashgan davrda dunyoga keldi. 1910 yillardan boshlab, avval tasviriy san'at va san'atshunoslikda, so‘ng adabiyot va adabiyotshunoslikda rivojlandi.V.Dibeliusning "roman morfologiyasi" qarashlari ana shu nazariyaning adabiyotshunoslikdagi dastlabki namoyon bo‘lish tarzi edi. Shakliy metodda badiiy asarning butun morfologiyasi,tarkibiy qismlari g‘oyat sinchiklab o‘rganiladi, matn puxta o‘kib chiqiladi, lekin shaklga bevosita daxldor bo‘lmagan mavzu, mundarija, g‘oya kabi jihatlarga e'tibor qaratilmaydi. Lingvist Boduende Kurtenening tilning funksional tizim - muayyan vazifa bajaradigan sistema ekanligi borasidagi ta'limotiga tayanib, formal metod tarafdorlari mazmun va shakl yaxlitligiga e'tibor qaratdilar.Formal metod Rossiyada o‘zining ko‘p tarafdorlari va yirik tadqiqotchilariga ega edi. V.Vinogradov nutqning uslubiy shakllari, V.Jirmunskiy she'rda qofiya, vazn, kompozitsiya, Y.Tinyanov she'r qurilishi va semantika, V.Vasilovskiy she'r qurilishi, V.Propp ertaklar bayonidagi tizimlilik, R.Yakobson she'rni fonologik o‘rganish tamoyili va stilistik semantika singari badiiy matnning ilgarilari o‘rganilmagan badiiy qirralarini tadqiq etdilar. 20 asrning 20-yillarida, avval, rossiyalik olimlar tomonidan struktur poetika, badiiy semiotika, mashina tilmochligi kabi ilmiy g‘oyalar o‘rtaga tashlandi. Formal metod tarafdorlari "funksional poetika" tushunchasini qabul qildilar va badiiy matn poetikasi uchun sinxron o‘rganish kamlik qiladi, adabiy hodisaga diaxron yondashilgandagina uni to‘likroq izohlash mumkin bo‘ladi degan to‘xtamga keldilar. Formal metod tarafdorlari badiiy matn tarkibini sinchiklab o‘rganishga urinadilar, bu hol matndagi barcha jihatlarni kashf etish imkoniyatini beradi. 20 asrning o‘rtalariga kelib badiiy matn tahlilida struktural yondashuv tarzi qaror topdi. Struktura fransuzcha "qurilish", "joylashish" so‘zlaridan olingan. U badiiy matnning o‘ziga xos tarkibga egaligini, alohida qurilishini, uning unsurlari birining o‘zgarishi boshqalarning ham o‘zgarishiga olib keladigan tarzda joylashuvini ko‘zda tutadi. Badiiy asarni struktura tarzida tushunish antic davrdayoq shakllangandi. Unda adabiy matn qismlarining o‘zaro muvofiqligi, uyg‘unligi, ritmiga alohida e'tibor qilinadi. 20 asrda struktura deyilganda, asarning kompozitsiyasi obrazlar, g‘oyaviy tematik qatlamlar, syujet, til jihatlari fabula, she'r tuzilishi singari qirralar tushuniladigan bo‘ldi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng strukturalizm alohida oqim sifatida shakllandi va Botish estetik tafakkurida muayyan mavqe kasb etdi. Strukturalizmga muvofiq adabiy asar alohida estetik belgilarning o‘zaro birligi, alohida - badiiy tilda amalga oshirilgan bayon tarzida tushunildi. Aloqa vositasi bo‘lgan tilning strukturasi bilan badiiy asarning strukturasi tamomila o‘ziga xos hodisalardir. She'riy tildagi burgut, yomg‘ir, olov, suv, tulki, bo‘ri va xk. Shunchaki o‘z ma'nosidagi narsalar emas, balki ularning ramziy, qo‘shimcha badiiy ma'nosi muhimdir. Bu so‘zlarning asl qiymatini biriktirib qo‘yilgan qo‘shimcha ma'nolar belgilaydi. Struktura tushunchasi hamisha vazifa (funksiya) tushunchasi bilan birga, undan ajralmagan holda keladi. Chunki har qanday struktura muayyan vazifani bajaradi va muayyan strukturadagi har handay unsur ham ma'lum funksiyani o‘rinlaydi. Kibernetika va informatika nazariyasi strukturani uch turga bo‘ladi: a) oddiy; b) murakkab; v) o‘ta murakkab. Oddiy strukturadagi barcha unsurlar o‘zaro sabab-oqibat aloqasida bo‘ladi, biri-biridan kelib chiqadi. Murakkab strukturada sabab-oqibat munosabati ehtimollik bilan qushilib keladi. O‘ta murakkab strukturada strukturadan tashqari unsurlarning bo‘lishi mumkinligi ham ko‘zda tutiladi. Adabiy asar struktura (tuzilishi) miqyoslari haqida har xil fikr yuradi. Matninng obrazlar tizimida turoq, personaj, qahramon, portret, peyzaj, detal va xk., strukturaga kiradi.Strukturalizm badiiy asar asosida yotgan, uni tashkil etgan fikrning tarkibini aniqlash, anglatish va ifodalashni tadqiq etishga qaratilgan ilmiy faoliyatdir. Strukturalizm atamasi ilk bor 20 asr 40- yillarining ikkinchi yarmida fransuz etnologi K.Levi-Stros asarlarida ishlatila boshlandi. U Amerika tub joy aholisining miflarini o‘rganib, ularning bir invariant struktura asosida turli o‘zga strukturalarga aylantirilib, ertak, qo‘shiq, rivoyat, urf- barcha jihatlarni kashf etish imkoniyatini beradi. 20 asrning o‘rtalariga kelib badiiy matn tahlilida struktural yondashuv tarzi qaror topdi. Struktura fransuzcha "qurilish", "joylashish" so‘zlaridan olingan. U badiiy matnning o‘ziga xos tarkibga egaligini, alohida qurilishini, uning unsurlari birining o‘zgarishi boshqalarning ham o‘zgarishiga olib keladigan tarzda joylashuvini ko‘zda tutadi. Badiiy asarni struktura tarzida tushunish antic davrdayoq shakllangandi. Unda adabiy matn qismlarining o‘zaro muvofiqligi, uyg‘unligi, ritmiga alohida e'tibor qilinadi. 20 asrda struktura deyilganda, asarning kompozitsiyasi obrazlar, g‘oyaviy tematik qatlamlar, syujet, til jihatlari fabula, she'r tuzilishi singari qirralar tushuniladigan bo‘ldi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng strukturalizm alohida oqim sifatida shakllandi va Botish estetik tafakkurida muayyan mavqe kasb etdi. Strukturalizmga muvofiq adabiy asar alohida estetik belgilarning o‘zaro birligi, alohida - badiiy tilda amalga oshirilgan bayon tarzida tushunildi. Aloqa vositasi bo‘lgan tilning strukturasi bilan badiiy asarning strukturasi tamomila o‘ziga xos hodisalardir. She'riy tildagi burgut, yomg‘ir, olov, suv, tulki, bo‘ri va xk. Shunchaki o‘z ma'nosidagi narsalar emas, balki ularning ramziy, qo‘shimcha badiiy ma'nosi muhimdir. Bu so‘zlarning asl qiymatini biriktirib qo‘yilgan qo‘shimcha ma'nolar belgilaydi. Struktura tushunchasi hamisha vazifa (funksiya) tushunchasi bilan birga, undan ajralmagan holda keladi. Chunki har qanday struktura muayyan vazifani bajaradi va muayyan strukturadagi har handay unsur ham ma'lum funksiyani o‘rinlaydi. Kibernetika va informatika nazariyasi strukturani uch turga bo‘ladi: a) oddiy; b) murakkab; v) o‘ta murakkab. Oddiy strukturadagi barcha unsurlar o‘zaro sabab-oqibat aloqasida bo‘ladi, biri-biridan kelib chiqadi. Murakkab strukturada sabab-oqibat munosabati ehtimollik bilan qushilib keladi. O‘ta murakkab strukturada strukturadan tashqari unsurlarning bo‘lishi mumkinligi ham ko‘zda tutiladi. Adabiy asar struktura (tuzilishi) miqyoslari haqida har xil fikr yuradi. Matninng obrazlar tizimida turoq, personaj, qahramon, portret, peyzaj, detal va xk., strukturaga kiradi.Strukturalizm badiiy asar asosida yotgan, uni tashkil etgan fikrning tarkibini aniqlash, anglatish va ifodalashni tadqiq etishga qaratilgan ilmiy faoliyatdir. Strukturalizm atamasi ilk bor 20 asr 40- yillarining ikkinchi yarmida fransuz etnologi K.Levi-Stros asarlarida ishlatila boshlandi. U Amerika tub joy aholisining miflarini o‘rganib, ularning bir invariant struktura asosida turli o‘zga strukturalarga aylantirilib, ertak, qo‘shiq, rivoyat, urf- odat va xk.,larga aylanganligini kuzatadi.U mifni kollektiv-ongsiz invariant konstrukt tarzida qabul qiladi va boshqa janrlardagi yaratiq matnlar o‘sha konstruktning variantlari deb hisoblaydi. Levi-Strosning "Xom va qaynatilgan"("Siroye i varenoye") asarining markaziy bobi "Mavzu va variatsiyalar" ("Temi i variatsii") deb ataladi. Unda mif - mavzu, uning boshqa adabiy janrlarda moddiylashuvi - variatsiya deb talqin etiladi.Struktural tadqiqotda transfarmatsion tahlil muhim o‘rin tutadi. Bunda invariantdan variantga, bir variantdan boshqasiga o‘tishning qoidalari tizimi ishlab chiqiladi. Strukturalizmning pirovard maqsadi badiiy matn yoki estetik strukturaning yaratilishi mexanizmini topish, tayin etish, tadqiq qilishdir.Struktural tahlilda qarama-qarshi juftlik (binarnaya oppozitsiya) muhim o‘rin tutadi. Levi-Strosmifologiyada ongsiz bajarilgan mantiqiy operatsiyalarning murakkab tizimi mavjudligini ko‘rsatdi. Uningcha, bu jarayonda quyidagi usullardan foydalanilgan: 1) brikolaj (tegmay aylanib o‘tish), ya'ni ayrim ismlarni aytish mumkin emas; 2)metaforizatsiya - aytib bo‘lmaydigan ism va tushunchalarni nima bilandir almashtirish, bunda ramzga, ma'jozga tayanish; 3) mediatsiya (o‘sib boruvchi vositachilik) qarama-qarshi juftlikdagi ixtilofni yengillashtiruvchi unsur yo‘q tushunchalarni yumshroqrog‘i bilan, uni esa oldingisidan-da yumshog‘i bilan almashtirish. Chunonchi, xayot yoki o‘lim o‘rniga hushyorlik yoki uyqu va boshqa. Strukturalizm aslida 20 asr boshlarida shvesariyalik tilshunos Ferdinand de Sosyur va polyak tilshunosi I.Boduen de Kurtenening struktur lingvistikasidan o‘sib, adabiyotga o‘tgan. Uzoq vaqtlar mobaynida tarixiy yondashuv tilshunoslik va estetikaga doir masalalarni hal etishning yagona yo‘li deb hisoblab kelindi. Ammo hayot tarixiy determinizm til va adabiyotdagi hamma hodisalarni ham izohlay olmasligini ko‘rsatdi. Shunday vaziyatda til hodisalarini, badiiy matn ham til fakti bo‘lganligi uchun badiiy strukturaga doir yaratiqlarni izohlashda, uning tabiatini anglatishda structural semiotic yondashuv foydaliroq, maqsadga muvofiqroq degan xulosaga kelindi.Ana shu zaruriyat tufayli fransuz semiotigi A.J.Greymas tomonidan universal struktur model ishlab chiqildi. Boshqa bir fransuz - adabiyotshunos va estet Rolan Bart bu modelni filologik nuqtai nazardan izohlab berdi. Universal struktural model quyidagi ko‘rinishga ega: Beruvchi ob'ekt Oluvchi Yordamchi sub'ekt Muxolif Bu modelda biror matnda ishtirok etadigan shaxslar qarama-qarshi juftlik (binary nayaoppozitsiya) nuqtai odat va xk.,larga aylanganligini kuzatadi.U mifni kollektiv-ongsiz invariant konstrukt tarzida qabul qiladi va boshqa janrlardagi yaratiq matnlar o‘sha konstruktning variantlari deb hisoblaydi. Levi-Strosning "Xom va qaynatilgan"("Siroye i varenoye") asarining markaziy bobi "Mavzu va variatsiyalar" ("Temi i variatsii") deb ataladi. Unda mif - mavzu, uning boshqa adabiy janrlarda moddiylashuvi - variatsiya deb talqin etiladi.Struktural tadqiqotda transfarmatsion tahlil muhim o‘rin tutadi. Bunda invariantdan variantga, bir variantdan boshqasiga o‘tishning qoidalari tizimi ishlab chiqiladi. Strukturalizmning pirovard maqsadi badiiy matn yoki estetik strukturaning yaratilishi mexanizmini topish, tayin etish, tadqiq qilishdir.Struktural tahlilda qarama-qarshi juftlik (binarnaya oppozitsiya) muhim o‘rin tutadi. Levi-Strosmifologiyada ongsiz bajarilgan mantiqiy operatsiyalarning murakkab tizimi mavjudligini ko‘rsatdi. Uningcha, bu jarayonda quyidagi usullardan foydalanilgan: 1) brikolaj (tegmay aylanib o‘tish), ya'ni ayrim ismlarni aytish mumkin emas; 2)metaforizatsiya - aytib bo‘lmaydigan ism va tushunchalarni nima bilandir almashtirish, bunda ramzga, ma'jozga tayanish; 3) mediatsiya (o‘sib boruvchi vositachilik) qarama-qarshi juftlikdagi ixtilofni yengillashtiruvchi unsur yo‘q tushunchalarni yumshroqrog‘i bilan, uni esa oldingisidan-da yumshog‘i bilan almashtirish. Chunonchi, xayot yoki o‘lim o‘rniga hushyorlik yoki uyqu va boshqa. Strukturalizm aslida 20 asr boshlarida shvesariyalik tilshunos Ferdinand de Sosyur va polyak tilshunosi I.Boduen de Kurtenening struktur lingvistikasidan o‘sib, adabiyotga o‘tgan. Uzoq vaqtlar mobaynida tarixiy yondashuv tilshunoslik va estetikaga doir masalalarni hal etishning yagona yo‘li deb hisoblab kelindi. Ammo hayot tarixiy determinizm til va adabiyotdagi hamma hodisalarni ham izohlay olmasligini ko‘rsatdi. Shunday vaziyatda til hodisalarini, badiiy matn ham til fakti bo‘lganligi uchun badiiy strukturaga doir yaratiqlarni izohlashda, uning tabiatini anglatishda structural semiotic yondashuv foydaliroq, maqsadga muvofiqroq degan xulosaga kelindi.Ana shu zaruriyat tufayli fransuz semiotigi A.J.Greymas tomonidan universal struktur model ishlab chiqildi. Boshqa bir fransuz - adabiyotshunos va estet Rolan Bart bu modelni filologik nuqtai nazardan izohlab berdi. Universal struktural model quyidagi ko‘rinishga ega: Beruvchi ob'ekt Oluvchi Yordamchi sub'ekt Muxolif Bu modelda biror matnda ishtirok etadigan shaxslar qarama-qarshi juftlik (binary nayaoppozitsiya) nuqtai nazaridan ko‘rsatilgan.R.Bart talqiniga ko‘ra katta-kichikligiga qaramay, har qanday matn oxir-oqibatda jumladir. Bitta jumlada til qoidalari qanday namoyon bo‘lsa, butun boshli bir asarda ham ana shu qoidalar amal qiladi. Chunki hikoya ulkan jumla bo‘lgani kabi, jumla ham kichik hikoyadir. Har qanday matndagi singari badiiy matnda ham sub'ekt-ob'ekt hamda yordamchi - muxolif munosabatlari mavjud. Hikoyachi matnni beradi, tinglovchi oladi. Bunda bir obraz subyektga yordam beradi, boshqasi esa xalaqit qiladi. Shuningdek, matndagi ifodalanayotgan, ifodalangan hamda asl narsa o‘rtasidagi munosabat ham muhim va murakkabdir. Ifodalanayotgan – ifodalanuvchi(olma haqida tushuncha)ifodalovchi narsa("olma" fonetik so‘zi) (referent)olmaning o‘zi Ifodalanuvchi - har qanday belgining zarur unsuri, narsa, referent - yordamchi, ifodalovchi -vosita. Shunday ifodalanuvchilar borki, ularda referent bo‘lishi mumkin emas. Masalan: yaxshilik,farishta, iblis, muxabbat, qaboxat va b.Semiotika grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, "belgi" ma'nosini anglatadi. Semiotika - belgi va belgining tizimlari haqidagi fan. Semiotika tillarni quyidagicha guruhlashtiradi: 1) tabiiy (milliy)tillar; 2) sun'iy tillar; 3) metatillar – bo‘larga tabiiy va sun'iy tillarni yozib olish va bayon etish uchun yaratilgan ilmiy tillar kiradi; 4)qo‘shimcha - ikkilamchi (vtorichnoye) tillar – bo‘larga if,ritual, san'at tillari, ta'kiklar, odatlar va xk. tillari kiradi. Struktural semiotik qarashga ko‘ra biror til, biror matn, biror madaniyat o‘z holicha, dunyodagi boshka til, matn va madaniyatdan o‘zilgan holda mavjud bo‘lolmaydi. Tilning ko‘p yo‘lliligi, belgining ko‘p kanalliligi uning mavjudlik shartlaridandir.Struktural poetikaning metodologik asosi badiiy matnga o‘ziga xos mustaqil hosila, butun, yaxlit hodisa, alohida o‘rganilishi mumkin bo‘lgan tushuncha tarzida yondashishdan iborat. Badiiy matnni struktural o‘rganish tarixiy, ijtimoiy, siyosiy, falsafiy, biografik, ruhiy va o‘zga yo‘nalishdagi yondashuvlardan mutlaqo holi turishni faqat matnning o‘zini alohida estetik butunlik tarzida tekshirishni ko‘zda tutadi. Struktural tahlilda "ichki tahlil" bilan qanoatlaniladi, tadqiqotchi matnning badiiy unsurlari va ularning o‘zaro aloqadorligini tekshiradi. Shu tariqa matn tarkibidagi har bir juzv, mucha ayni shu tarkibdagi boshka qismlar bilan munosabatda o‘rganiladi va uning tarkibdagi o‘rni hamda vazifasi tayin etiladi. Struktural tahlil quyidagi operatsiyalarni o‘z ichiga oladi: - umumiy matndan muayyan bo‘lakni ajratib olish; nazaridan ko‘rsatilgan.R.Bart talqiniga ko‘ra katta-kichikligiga qaramay, har qanday matn oxir-oqibatda jumladir. Bitta jumlada til qoidalari qanday namoyon bo‘lsa, butun boshli bir asarda ham ana shu qoidalar amal qiladi. Chunki hikoya ulkan jumla bo‘lgani kabi, jumla ham kichik hikoyadir. Har qanday matndagi singari badiiy matnda ham sub'ekt-ob'ekt hamda yordamchi - muxolif munosabatlari mavjud. Hikoyachi matnni beradi, tinglovchi oladi. Bunda bir obraz subyektga yordam beradi, boshqasi esa xalaqit qiladi. Shuningdek, matndagi ifodalanayotgan, ifodalangan hamda asl narsa o‘rtasidagi munosabat ham muhim va murakkabdir. Ifodalanayotgan – ifodalanuvchi(olma haqida tushuncha)ifodalovchi narsa("olma" fonetik so‘zi) (referent)olmaning o‘zi Ifodalanuvchi - har qanday belgining zarur unsuri, narsa, referent - yordamchi, ifodalovchi -vosita. Shunday ifodalanuvchilar borki, ularda referent bo‘lishi mumkin emas. Masalan: yaxshilik,farishta, iblis, muxabbat, qaboxat va b.Semiotika grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, "belgi" ma'nosini anglatadi. Semiotika - belgi va belgining tizimlari haqidagi fan. Semiotika tillarni quyidagicha guruhlashtiradi: 1) tabiiy (milliy)tillar; 2) sun'iy tillar; 3) metatillar – bo‘larga tabiiy va sun'iy tillarni yozib olish va bayon etish uchun yaratilgan ilmiy tillar kiradi; 4)qo‘shimcha - ikkilamchi (vtorichnoye) tillar – bo‘larga if,ritual, san'at tillari, ta'kiklar, odatlar va xk. tillari kiradi. Struktural semiotik qarashga ko‘ra biror til, biror matn, biror madaniyat o‘z holicha, dunyodagi boshka til, matn va madaniyatdan o‘zilgan holda mavjud bo‘lolmaydi. Tilning ko‘p yo‘lliligi, belgining ko‘p kanalliligi uning mavjudlik shartlaridandir.Struktural poetikaning metodologik asosi badiiy matnga o‘ziga xos mustaqil hosila, butun, yaxlit hodisa, alohida o‘rganilishi mumkin bo‘lgan tushuncha tarzida yondashishdan iborat. Badiiy matnni struktural o‘rganish tarixiy, ijtimoiy, siyosiy, falsafiy, biografik, ruhiy va o‘zga yo‘nalishdagi yondashuvlardan mutlaqo holi turishni faqat matnning o‘zini alohida estetik butunlik tarzida tekshirishni ko‘zda tutadi. Struktural tahlilda "ichki tahlil" bilan qanoatlaniladi, tadqiqotchi matnning badiiy unsurlari va ularning o‘zaro aloqadorligini tekshiradi. Shu tariqa matn tarkibidagi har bir juzv, mucha ayni shu tarkibdagi boshka qismlar bilan munosabatda o‘rganiladi va uning tarkibdagi o‘rni hamda vazifasi tayin etiladi. Struktural tahlil quyidagi operatsiyalarni o‘z ichiga oladi: - umumiy matndan muayyan bo‘lakni ajratib olish; - ushbu "bo‘lak"ni yondosh yohud undan oldingi yoki keyingi matnlardan ajratib teshirish; - tarkib (matn)ni iyerarxik (yukoridan quyiga yoki muayyan intizom asosida) tarzda tahlil etish. Struktural tahlilda badiiy asar unsurlar tizimi tarzida o‘rganiladi. Har bir badiiy unsurning chinakam qiymati muayyan butunlikni tashkil etgan o‘zga unsurlarga nisbatdagina namoyon bo‘ladi. Struktural tahlil an'anaviy-talqiniy yondashuvdan farqlirok badiiy asardan takrorlanmas-individual jihatlarni emas, balki adabiy matnning yaratilishiga sabab olib keladigan umumiy qonuniyatlarni qidirishga yo‘naltiriladi. Ayni bu yondashuvning eng ojiz tomonidir.Negaki, bunday holda badiiy matnning o‘ziga xosligi emas, balki umumiy qirralarigina tekshiriladi. Matnning badiiyligini ta'minlagan, ijodkorning estetik qiyofasini belgilagan tomonlar nazardan qochiriladi. Struktural tahlil metodlari strutural lingvistikaning metodologik izlanishlari bilan bog‘lik ravishda paydo bo‘ladi. Struktural lingvistika tilga belgilar tizimi tarzida yondashadi.Tildagi turg‘un takrorlanuvchi belgilar tizimi badiiy matnda ham namoyon bo‘ladi va uning sifatini belgilab beradi.Chunonchi, fonetika, urgu, ritm, morfema, oxangdoshlik, so‘z tarkibi, so‘zlarning birikish tartibi, tinishlar va hokazo. Ayni xil yondashuv struktural tahlilda ham qo‘llaniladi.Strukturalizmning ob'ekti - fikr bayon etishning adabiy matn deb atalmish o‘ziga xos turidir.Struktural poetika aynan badiiy matnni tilning o‘zga ko‘rinishlaridan farqlab turuvchi adabiy jihat nimadan iboratligini, qaysi unsurlar adabiy tarkibni vujudga keltirganligini aniqlash bilan shug‘ullanadi. Bunda muayyan badiiy asar, adabiy matn shu xildagi badiiy matnlar tizimining bir ko‘rinishi, universal "model"ning reallashgan, amalga oshgan nusxasi tarzida qaraladi. Bunday yondashuvning adabiyot nazariyasi jihatidan diqqatga molik tomonlari bilan birgalikda, ojiz qirralari ham bor. Struktural tahlil mutloqlashtirilsa, badiiy matn tarovati, uning takrorlanmasligi yo‘qolib, tarkibning sxemasigina qolishi mumkin.Strukturalizm asosini tashkil etadigan metodologik tamoyillar bir xil emas. Chunonchi, fransuz strukturalisti S.Todorov "Nasr poetikasi" (1971) kitobida biografik yondashuvni mutlaqo inkor etib, adabiyotni o‘rganishga ikki xil yondashish mumkin deb ko‘rsatadi: - ushbu "bo‘lak"ni yondosh yohud undan oldingi yoki keyingi matnlardan ajratib teshirish; - tarkib (matn)ni iyerarxik (yukoridan quyiga yoki muayyan intizom asosida) tarzda tahlil etish. Struktural tahlilda badiiy asar unsurlar tizimi tarzida o‘rganiladi. Har bir badiiy unsurning chinakam qiymati muayyan butunlikni tashkil etgan o‘zga unsurlarga nisbatdagina namoyon bo‘ladi. Struktural tahlil an'anaviy-talqiniy yondashuvdan farqlirok badiiy asardan takrorlanmas-individual jihatlarni emas, balki adabiy matnning yaratilishiga sabab olib keladigan umumiy qonuniyatlarni qidirishga yo‘naltiriladi. Ayni bu yondashuvning eng ojiz tomonidir.Negaki, bunday holda badiiy matnning o‘ziga xosligi emas, balki umumiy qirralarigina tekshiriladi. Matnning badiiyligini ta'minlagan, ijodkorning estetik qiyofasini belgilagan tomonlar nazardan qochiriladi. Struktural tahlil metodlari strutural lingvistikaning metodologik izlanishlari bilan bog‘lik ravishda paydo bo‘ladi. Struktural lingvistika tilga belgilar tizimi tarzida yondashadi.Tildagi turg‘un takrorlanuvchi belgilar tizimi badiiy matnda ham namoyon bo‘ladi va uning sifatini belgilab beradi.Chunonchi, fonetika, urgu, ritm, morfema, oxangdoshlik, so‘z tarkibi, so‘zlarning birikish tartibi, tinishlar va hokazo. Ayni xil yondashuv struktural tahlilda ham qo‘llaniladi.Strukturalizmning ob'ekti - fikr bayon etishning adabiy matn deb atalmish o‘ziga xos turidir.Struktural poetika aynan badiiy matnni tilning o‘zga ko‘rinishlaridan farqlab turuvchi adabiy jihat nimadan iboratligini, qaysi unsurlar adabiy tarkibni vujudga keltirganligini aniqlash bilan shug‘ullanadi. Bunda muayyan badiiy asar, adabiy matn shu xildagi badiiy matnlar tizimining bir ko‘rinishi, universal "model"ning reallashgan, amalga oshgan nusxasi tarzida qaraladi. Bunday yondashuvning adabiyot nazariyasi jihatidan diqqatga molik tomonlari bilan birgalikda, ojiz qirralari ham bor. Struktural tahlil mutloqlashtirilsa, badiiy matn tarovati, uning takrorlanmasligi yo‘qolib, tarkibning sxemasigina qolishi mumkin.Strukturalizm asosini tashkil etadigan metodologik tamoyillar bir xil emas. Chunonchi, fransuz strukturalisti S.Todorov "Nasr poetikasi" (1971) kitobida biografik yondashuvni mutlaqo inkor etib, adabiyotni o‘rganishga ikki xil yondashish mumkin deb ko‘rsatadi: 1. Adabiy matnga alohida butunlik tarzida yondashish, badiiy asarni tadqiqotning yagona ob'ekti va pirovard maqsadi hisoblash. Buni interpretatsiya deb nomlash. 2. Tahlilga bitta asarni emas, balki asarlar guruhini jalb etish, ular o‘rtasidagi umumiy qonuniyatlarni topish. Struktural poetika tushunchalar tizimida uch guruh tushunchalar borligini ko‘rish mumkin: A) struktur tahlil predmeti tushunchalari; B) struktur tahlil jarayoni tushunchalari; V) struktur tahlil tizimi tushunchalari. Ular orasida qarama-qarshi juftlik (binar oppozitsiya) tushunchalari alohida tur hisoblanadi. (o‘lim-tiriklik, yaxshi-yomon, go‘zal-xunuk, katta-kichik, vujud- ruh, yuksak-tuban va xk.). 1. Struktur tahlil predmeti tushunchalari: Umumiy tushunchalar, Xususiy tushunchalar Belgi - ifoda jo‘natuvchi Nutq - til oluvchi (adresat) Matn - kontekst axborot Madaniyat - tabiat kod 2. Struktur tahlil jarayoni tushunchalari: A. Struktur tahlil operatsiyalari (tadbirlari): - "o‘qish", "o‘qib chiqish", "yaxshilab o‘qish", "diqqat bilan o‘qish"; - mikro tahlil; - traktovka (tushunish), talqin; - deshifrovka, rasshifrovka; (kodlarni ochish, yechish); - Modellashtirish. B. Struktur tahlil bosqichlari 1. Aksiomalashtirish - butun (tizma)ni muayyan parametrlar bo‘yicha unsurlarga ajratish uchun isbot talab qilmaydigan asosni topish (ayirish, belgilash). 2. Dissotsiatsiya - aksiomalashtirish natijasida aniqlangan tadqiqot ob'ektini struktura unsurlariga asosli tarzda ajratish. 3. Assotsiatsiya - matn unsurlari o‘rtasidagi aloqadorlikni topish. 1. Adabiy matnga alohida butunlik tarzida yondashish, badiiy asarni tadqiqotning yagona ob'ekti va pirovard maqsadi hisoblash. Buni interpretatsiya deb nomlash. 2. Tahlilga bitta asarni emas, balki asarlar guruhini jalb etish, ular o‘rtasidagi umumiy qonuniyatlarni topish. Struktural poetika tushunchalar tizimida uch guruh tushunchalar borligini ko‘rish mumkin: A) struktur tahlil predmeti tushunchalari; B) struktur tahlil jarayoni tushunchalari; V) struktur tahlil tizimi tushunchalari. Ular orasida qarama-qarshi juftlik (binar oppozitsiya) tushunchalari alohida tur hisoblanadi. (o‘lim-tiriklik, yaxshi-yomon, go‘zal-xunuk, katta-kichik, vujud- ruh, yuksak-tuban va xk.). 1. Struktur tahlil predmeti tushunchalari: Umumiy tushunchalar, Xususiy tushunchalar Belgi - ifoda jo‘natuvchi Nutq - til oluvchi (adresat) Matn - kontekst axborot Madaniyat - tabiat kod 2. Struktur tahlil jarayoni tushunchalari: A. Struktur tahlil operatsiyalari (tadbirlari): - "o‘qish", "o‘qib chiqish", "yaxshilab o‘qish", "diqqat bilan o‘qish"; - mikro tahlil; - traktovka (tushunish), talqin; - deshifrovka, rasshifrovka; (kodlarni ochish, yechish); - Modellashtirish. B. Struktur tahlil bosqichlari 1. Aksiomalashtirish - butun (tizma)ni muayyan parametrlar bo‘yicha unsurlarga ajratish uchun isbot talab qilmaydigan asosni topish (ayirish, belgilash). 2. Dissotsiatsiya - aksiomalashtirish natijasida aniqlangan tadqiqot ob'ektini struktura unsurlariga asosli tarzda ajratish. 3. Assotsiatsiya - matn unsurlari o‘rtasidagi aloqadorlikni topish. 4. Identifikatsiya - unsurlarning belgilariga qarab, ular orasidagi aloqadorlikni aniqlash. 5. Integratsiya - matnning barcha unsurlarini yoppasiga tekshirish, bunda matnni tashkil etgan unsurlarga shunchaki umumiy miqdor deb emas, yaxlit butunlik sifatida yondashish. 3. Struktural tahlil tizimi tushunchalari. 1. Unsur (element) - tadqiqotning predmetini tashkil etib, boshqa bo‘laklarga ajratilmaydigan butunlik. 2. Tizim (sistema) - bir-birlari bilan muayyan tarzda birikkan unsurlar majmui. 3. Munosabat - unsurlar o‘rtasidagi aloqa. Bunda unsurlardan birining o‘zgarishi boshqalarini ham o‘zgartiradi. 4. Struktura (tarkib) - tizimning butun ichki munosabatlari majmui. 5. Daraja - bir tartibdagi unsurlar yoki munosabatlarning ahamiyatiga ko‘ra joylashuvi. 6. Iyerarxiyaviylik - unsurlar yoki munosabatlar tizimining darajasiga muvofiq ichki tashkillanishi. 7. Vaziyat - struktura unsurlari yoki munosabatlarining o‘rinlashuvi (tipologiya). 8. Muxolifat - qarama-qarshi unsurlarning binar (qarama-qarshi juftlik) vaziyati. 9. Model - tahlil etilgan asarning nazariy ekvivalenti (nusxasi). Mavzuni mustahkamlash uchun nazorat savollari: 1. Badiiy asarni san’at namunasi sifatida tushuntiring? 2. Kompravistika haqida ma’lumot bering? 3. Tarixiy – tipologik tahlil maktabi. Struktural poetika. 4. Sotsiologik talqin va formal metod. 5. Tahlil maktablarining badiiy tafakkur taraqqiyotidagi o’rni. 4. Identifikatsiya - unsurlarning belgilariga qarab, ular orasidagi aloqadorlikni aniqlash. 5. Integratsiya - matnning barcha unsurlarini yoppasiga tekshirish, bunda matnni tashkil etgan unsurlarga shunchaki umumiy miqdor deb emas, yaxlit butunlik sifatida yondashish. 3. Struktural tahlil tizimi tushunchalari. 1. Unsur (element) - tadqiqotning predmetini tashkil etib, boshqa bo‘laklarga ajratilmaydigan butunlik. 2. Tizim (sistema) - bir-birlari bilan muayyan tarzda birikkan unsurlar majmui. 3. Munosabat - unsurlar o‘rtasidagi aloqa. Bunda unsurlardan birining o‘zgarishi boshqalarini ham o‘zgartiradi. 4. Struktura (tarkib) - tizimning butun ichki munosabatlari majmui. 5. Daraja - bir tartibdagi unsurlar yoki munosabatlarning ahamiyatiga ko‘ra joylashuvi. 6. Iyerarxiyaviylik - unsurlar yoki munosabatlar tizimining darajasiga muvofiq ichki tashkillanishi. 7. Vaziyat - struktura unsurlari yoki munosabatlarining o‘rinlashuvi (tipologiya). 8. Muxolifat - qarama-qarshi unsurlarning binar (qarama-qarshi juftlik) vaziyati. 9. Model - tahlil etilgan asarning nazariy ekvivalenti (nusxasi). Mavzuni mustahkamlash uchun nazorat savollari: 1. Badiiy asarni san’at namunasi sifatida tushuntiring? 2. Kompravistika haqida ma’lumot bering? 3. Tarixiy – tipologik tahlil maktabi. Struktural poetika. 4. Sotsiologik talqin va formal metod. 5. Tahlil maktablarining badiiy tafakkur taraqqiyotidagi o’rni.