BADIIY TAHLIL TARIXI (ILMI-G‘ARIBA) REJA: Qadimgi Sharqda matnga yondoshuv masalasi Tafsir, ilmi-sharh, ilmi-aruz, ilmi-qofiya, ilmi-bade’ O’zbek mumtoz adabiyotida ilmi-g’ariba Ilmi-g’ariba, fununi-ajiba mumtoz tahlil namunasi sifatida Ilmi-g’aribaning hozirgi adabiyotshunoslikdagi o’rni va ekvivalentlari Badiiy matn va asarni tahlil etishda ilmi-g’aribaning o’rni Tayanch tushunchalar: Qadimgi Sharq. Matn. Manba. Talqin. Tafsir. Ilmi-aruz, ilmi-qofiya. Ilmi-g’ariba. Fununi-ajiba. Badiiy asar. Badiiy matn. Matn tarkibi. Badiiy so’z. Poetik fikr. Tahlil. Umumiy tahlil. Xususiy tahlil. Lisoniy tahlil. Badiiy asar tahlili juda qadim zamonlardan fikr egalarining diqqatini tortib kelgan. Turli davrda yshagan har xil maqom va darajadagi olimlar badiiy tahlilning mohiyati va unga xos xususiyatlarni tasvirlab ushbu tushunchaga ta’rif berishga urinib kelishgan. Miloddan 4 ming yillar oldin hind manbalarida bir adabiy matnni ming xil tushunish mumkinligi aytiladi. Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ahmad Taroziy, Navoiy, Bobur singari turkiy mutafakkirlarning asarlarida badiiy tahlilga islomiy- turkiy dunyoqarash asosida yondashuv namayon bo‘lgan. Sharq she’riyati uzoq tarixga ega. Sharq she’rshunosligi ada- biyotshunoslikning tarkibiy qismi bo‘lib, u mukammalligi va murakkabligi bilan alohida ajralib turadi. Sharq she’riyatshu- nosligi “ilmi aruz”, “ilmi bade’” va “ilmi qofiya” deb nomlangan bir-biriga chambarchas bog‘liq uch qismdan iborat. Mumtoz ada- biyotshunoslikda ulaming har biriga alohida fan deb qaralgan. Ilmi aruz - aruz she’r tizimining o‘ziga xos qonuniyatlarini o‘rganuvchi soha, aruzshunoslik. IX asrda yashagan arab olimi Xalil ibn Ahmad aruz ilmi asoschisi sifatida e’tirof etiladi. Aruz ilmi arab she’riyatini o‘rganish zaminida yuzaga kelgan. Ilmi aruz asrlar davomida takomillashib borgan. Xalil ibn Ahmad, Ibn Usmon Maziniy, Imom Ahmackibn Abdurabbih, Ibn al- Xatib at - Tabriziy kabi olimlar aruzshunosi sifatida tanilgan. Mavlono Yusuf Nishopuriy, Rashididdin Votvot, Shams Qays, Nosiriddin Tusiy, Salmon Savojiy, Abdurahmon Jomiy fors aruzshunosligiga oid risolalar yaratishgan. Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Shayx Ahmad Xudaydod Taroziy kabilar turkiy aruzshunoslik rivojiga munosib hissa qo‘shishgan. Umuman, Sharq mumtoz adabiyotining aksariyat namoyandalari she’riyat, aruz ilmi to‘g‘risida alohida asar bitishgan yoki asarlarida, albatta, bu xususda mulohaza bildirishgan. Masalan, Abdurahmon Jomiy sakkiz ravza (bog‘) dan iborat “Bahoriston” asarining yettinchi ravzasini “She’r va shoirlik bobida” deb nomlagan va: “Qadimiy donishmandlar hukmiga qaraganda she’r shunday kalimadirkim, u maqaddimoti xayol, ya’ni tinglovchi xayolini qo‘zg‘otuvchi va ma’nosi unga iqbol berguvchidir. Bu haqiqat bo‘lishi va bo‘lmasligidan va bunga tinglovchining ishonishi va ishonmasligidan qat’i nazar. Masalan, “may la’ldir yoki eritilgan yoqutdir” yoki “bol - asalari chiqarib tashlagan sho‘r, achchiq narsa” deganlaridek. Umuman olganda, donishmandlar bunda vazn va qofiyani e’tiborga oladilar. Demak, vaznli va qofiyali kalimadirkim, bunda xayolning bor - yo‘qligi yoki haqiqatning bor-yo‘qligi unchalik e’tiborga ega emas. Haqiqatan ham she’r nechog‘li go‘zal, nechogdi fazilatga boy va nechogdi yuksak. “She’rdan buyukroq fazilat bomiikan?! She’rdan sehrliroq sehr bormikan?!”deydi. Ulug‘ shoir Abdurahmon Jomiy, Rudakiy, Daqiqiy, Imora, Unsuriy, Asjadiy, Farruxiy, Firdavsiy, Nosir Xusrav, Amir Muizziy, Adib Sobir Tirmiziy, Anvariy, Rashididdin Votvot, Afzaliddin Hoqoniy, Faxr Jurjoniy, Nizomiy, Salmon Sovajiy, Shayx Sa’diy, Hofiz Sheroziy, Kamol Xo‘jandiy, Xusrav Dehlaviy, Orif Haraviy, Alisher Navoiy kabi Sharq she’riyatida yorqin iz qoldirgan shoirlar ijodiga baho beradi. Masalan, Alisher Navoiy to‘g‘risida: “Bizning zamonamiz bu sohibdavlat vujudi ila musharrafdir. U o‘z martabasi, ulugdigi va shohga yaqinligi va shuningdek, Alloh ato etgan va o‘qish - odganish bilan orttirilgan ilm-u donish va aql-u zakovati bilan she’rlari husn-u kamoli uchun har qanday maqtovdan yuqori tursa-da, u o‘zini past tutib, she’r ahli jamoasiga qo‘shildi va boshqalarga ham pardani oradan kodarib, she’riyat yodini ochib berdi. Ammo haqqoniyatini aytganda u mana shu anjumanlaming barchasiga boshliq va she’r ahli sardaftarida nomi bitiq... Tabiati taqozosi va qobiliyat keng fazosiga ko‘ra u turkiy va forsiy she’rlarida yuksalishga muyassar bodgan bodsa-da, turkiyga ko‘proq moyillik kodsatdi va bu tildagi g‘azaliyoti o‘n ming baytdan ziyodroq boddi. Nizomiy “Xamsa”si muqobilida yozgan masnaviylari uch ming baytga yaqin va bu tilda hech kim bunchalik ko‘p va ko‘b she’r yozmagan. Forsiy she’rlari orasida Amir Xusrav Dehlaviyning “Yaxshilar daryosi” qasidasiga javob tariqasida bitilgan qasidasi bor. Unda ajib mazmun va nozik xayolatga ega baytlar juda ko‘p...” degan. 0‘tmish donishmandlari she’r bitish ham, she’rni tushu- nish, his etish ham jo‘n ish emasligini ta’kidlashgan. Xususan bayt, rukn, hijo, bahr, zihof kabi tushunchalar bilan tanishish ham aruz ilmini o‘rganish va o‘zlashtirishga osongina erishilmasligini bildiradi. Nizomiy Aruziy Samarqandiy: (XI asr oxiri - 1160): “Shoirlik shunday san’atki, (shoir) bu san’at orqali hayajonlantiruvchi tushunchalami hosil qiladi va ta’sirchan qiyoslami bir-biriga ulaydi. U shunday yo‘l bilan, masalan, kichik ma’noni kattaga, katta ma’noni esa kichikka aylantiradi, chiroylini xunuk libosda ko‘rsatadi, xunukni esa chiroyli suratda jilvagar etadi. Ilhom san’ati bilan g‘azab hamda hissiy quvvatlami qo‘zg‘atadi, natijada, kishilar tabiatida qayg‘u yoki xurramlik pay do bo‘ladi. Bu esa ulug‘ kishilar faoliyatida olamni tartibga solib turish uchun xizmat qiladi... Har kimning she’r ta’bi mustahkam, so‘zlari esa ravon bo‘lsa, she’r ilmini o‘rganishga, aruz o‘qishga kirishadi” deb ta’kidlaydiki, bu she’mi tushunish kishidan zehn va sabotni talab etishini anglatadi. Shu bois ulug‘ nemis shoiri va mutafakkir Yoxan Volfgang Gyote (1749-1832) “Har qanday lirik asar yaxlit holda to‘liq tushunarli, qisman holda esa oz - moz tushunarsiz bofiishi mumkin” deydi. Aruz tizimining bahr, rukn, qofiya singari tarkibiy qismlari ham o‘z holicha chuqur ma’noni ifodalamaydi. Undagi barcha qismlar uzviy birlashganidagina teran mazmunini anglatadi. San’at asarlarining tarkibiy qismlari to‘g‘risida muayyan tushunchaga ega bo‘lish ularda mujassamlashgan ma’nolami anglashga imkon beradi. Shu boisdan Sharqda she’rshunoslikka azaldan alohida e’tibor berib kelingan. Kishilaming bilim darajasi ulaming she’r san’atidan qay darajada xabardorligiga qarab belgilangan. Sharqda kasb- koridan qat’i nazar, barcha kishilar she’r yodlashni burchi deb bilgan. Ziyolilar she’r san’atidan, albatta, atroflicha xabardor bo‘lishgan. Sharqda shuning uchun ham she’rshunoslik alohida fan sifatida shakllangan. Ilmi amz, ilmi bade’, ilmi qofiya she’rshunoslikning alohida tarmog‘i sifatida rivojlangan. Ilmi bade’ arabcha so‘z bo‘lib, chiroyli so‘zlash, go‘zal, nafis, nodir, ajoyib; badiiyat ilmi demakdir. Ilmi bade’ mumtoz adabiyotshunoslikning tarkibiy qismi bo‘lib, unda nutqqa be- zak, jilo beruvchi san’atlar, ulaming o‘ziga xos xususiyatlari, tasniflanishi, fikmi chiroyli va mazmunli ifodalashdagi o‘rni kabi masalalar o‘rganiladi. Lirik janrlaming o‘ziga xos jihatlarini o‘rganish ham ilmi bade’ sanaladi. So‘z, ibora, tasviriy vositalar nutqni bezashuchun ishlatiladigan vositalar sirasiga kiradi. Nutqni go‘zal qiluvchi badiiy usul va vositalar sanoyi’, ya’ni san’atlar deb yuritiladi. Sanoyi’ esa ilmi bade’ning o‘rganish obyektidir. Sanoyi’ arabcha so‘z bo‘lib san’atlar demakdir. Nutqni go‘zal, jozibador, ta’sirchan etuvchi barcha vositalar sanoyi’ deyiladi. Ilmi bade’da sanoyi’, ya’ni nutqni ta’sirchan etuvchi vositalar lafziy, ma’naviy hamda lafziy - ma’naviy san’atga ajratiladi. Lafziy san’atlar deganda she’ming ko’proq shakl tomoniga e’tibor qaratgan holda, uning uslubiga bezak beruvchi san’atlar nazarda tutiladi. Tarse’, tajnis, saj’, qalb, tajziya, zulqofiyatayn kabilar lafziy san’at sanaladi. Ma’naviy san’atlar deganda nutqning ma’nodorligini ta’min- laydigan san’atlar e’tiborga olinadi. Iyhom, tavjih, tajohuli orif, talmeh, irsol ul masal, husni ta’lil, laffu nashr, mubolag’a, tashbeh, tamsil, istiora kabilar ma’naviy san’at deyiladi. Nutqning ham shakli, ham ma’nosiga aloqador san’atlar lafziy - ma’naviy san’atlar hisoblanadi. Taqobul, muqobala, ta’dil, tansiq us sifot, iqtibos, tazmin, husni ibtido, husni taxallus, husni matla’, husni maqta’ kabilar shu turkumdagi san’atdir. Lafziy - ma’naviy san’atlar bir paytning o‘zida nutqning ham shakl, ham ma’no jihatiga daxldor bo’lgani bois mushtarak san’atlar deb ham yuritiladi. Lafziy, ma’naviy va mushtarak san’atlar bir - biri bilan uzviy bog‘liq bo’lib, ular o‘zaro birlashgan holda, nutqning ma’no - mazmuni, ohangdorligi, ta’sirchanligi ta’minlashga xizmat qiladi. Chunki ma’no va shakl bir-biridan ayro emas, balki yaxlit hodisadir. Shaklsiz ma’no va ma’nosiz shakl bo‘lmaydi. Ilmi bade’ ham ilmi aruz va ilmi qofiya bilan chambarchas bogdiqdir. Sharq she’riyati turfa san’atlar she’riyatidir. U g‘arb she’riyatidan shu jihatdan ham farq qiladi. Sharq she’riyatida doston, g‘azallar emas, bir bayt - (ikki misra) dan iborat fard ham san’atga asoslanadi, fikr chiroyli, ta’sirchan shaklda ifodalanadi. Sharq she’riyatidagi san’atlar yuqorida ko‘rsatilganlardangina iborat emas. Sharq she’riyati san’atga nihoyatda boy. Masalan, Rashididdin Votvot (1080- 1177) “Hadoyiq- s - sehr fi daqoyiq ush - she’r” (“She’r nafosatidan bino bo‘lgan sehrli bog‘lar”) asarida arab va fors she’riyatidagi 63 ta san’atni tahlil qilib ko‘rsatadi. Ya’ni olim ellik besh bobdan iborat ushbu kitobining har bir bobida bitta san’at to‘g‘risida so‘z yuritib, ilovada yana 8 ta san’at to‘g‘risida ma’lumot beradi. Mazkur asarda birgina tajnisning 7 xil ko‘rinishi, maqlub (qalb)ning 4 xili tushuntiriladi. Atoulloh Husayniy (XV asr o‘rtasi - 1513) ning “Bado’ye us-sanoe” (“San’at go‘zalliklari”) asarida esa she’riyatdagi san’atlar uch turkumga: lafziy, ma’naviy va lafziy - ma’noviy san’atlarga ajratilib, 220 dan ortiq san’at tahlil qilinadi. Alisher Navoiy “Bado’ye us sanoe’” muallifi to‘g‘risida: “Bo vujudi donishmandliq, she’ru muammovu sanoyi’da dag‘i mahorat paydo qildi... Ammo sanoyi’da kitobe tasnif qiliptur “Badoyi’ - i Atoyi” g‘a mavsumdir. Bo vujudi ixtisor, maqlubi mustaviy san’atidin kim, andin mushkilroq san’at bo‘lmas, bu bayt ul risolada aning xossa baytidurkim: Shakardahano g‘ame nadorid, Diyro daniyi mug‘ona darkash Aning tab’i diqqatig‘a bu bayt dalili bastur” degan. Shayx Ahmad Taroziy (XV asr) ning “Funun ul-balog‘a” (“Balog‘at ilmlari) asari ilmi bade’ga oid turkiy tilda yozilgan dastlabki asarlardan biridir. Muallif asarini Mirzo Ulug‘bekka bag‘ishlagan. Unda she’r nav’ (janr)lari, qofiya va radif, badiiy san’atlar, aruz ilmi masalalari yoritilgan. Hijriy 840 (melodiy 1436 - 37) yilda bitilgan ushbu asar “Latoyifu Taroziy” deb ham yuritiladi. Mazkur asarda har bir odam adabiyotdan xabardor boTishi to‘g‘risida so‘z yuritilib: “Har odamekim, insoniyat yaqosidan bosh chiqorur, anga nazm va nasming qoidasin bilmaktin guzir (iloj, chora, tadbir) yo‘qtur” deb ta’kidlanadi. Nasr binni Hasanning “Mahosin ul-kalom”, Ibn Mo‘tazning “Kitob ul-bade’”, Qudam ibn Ja’faming “Naqd ush-she’r” asarlari ilmi bade’ga oid arab tilida yozilgan kitoblardir. Umar Roduyoniyning “Tarjimon ul-balog‘a”, Roshididdin Votvotning “Hadoyiq us-sehr”, Qays Roziyning “A1 - mo‘jam”, Atoulloh Husayniyning “Badoyi us - sanoyi”’, Vohid Tabriziyning “Jam’i muxtasar” asarlari fors tilidagi ilmi bade’ga oid asarlardir. Ilmi aruz, ilmi bade’ ilmi qofiya bilan bevosita bog‘liqdir. Ilmi qofiya arabcha so‘z bo‘lib, qofiya ilmi demakdir. Mumtoz adabiyotshunoslikning tarkibiy qismi ilmi qofiyada qofiya va uning turlari, tuzilishi, badiiy san’atlar bilan munosabati, she’ming ohangdorligini ta’minlashda qofiyaning o‘mi kabi masalalar o‘rganiladi. Ilmi aruz, ilmi bade’ga oid asarlarda ham qofiya to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Chunki qofiya she’riy nutqning eng muhim unsuridir. Shayx Ahmad Taroziy “Funun ul-balog‘a” asarida: “Bilgilkim, majmui ulamo va fuzalo mazhabinda ahli ta’bg‘a qofiya ilmin bilmak muhimdir. Zero, ta’bning natijasi she’rdir. Va she’ming asli qofiya. Va qofiyasiz she’r mumkin ermas”, deydi. Qofiya misralarda ohangdoshlik hosil qilish barobarida, ulardagi ma’no ta’sirchanligini ta’minlaydi. Shu boisdan Sharq she’riyatida qofiyaga alohida e’tibor qaratiladi. Qofiya she’rdagi shakl unsuri emas. Qofiya she’r mazmunini ifodalaydigan eng muhim jihatdir. Shu boisdan adabiyotshunoslikda qofiya she’ming barcha unsurlari bilan uzviy bog‘liq tarzda tahlil qilinadi. Mumtoz adabiyoshunosligimizda ilmi g’ariba, g’ariba fani xususida talaygina ma’lumotlar berilgan. G’arib (g’ariba) — ajoyib, taajjublanarli, hayron qoladigan narsa. Ilmi g’ariba talqin fani bilan bevosita bog’liq. Ilmi g’ariba fanning teran nuqtalarini, ich-ichidagi ma’nilarini anglash san’atidir. G’ariba ilmi mavjud fanlarni sinchiklab o’rganish orqali kashfiyot darajasida xulosa chiqarishgacha yetish, ajoyibot nuqtasi qadar ko’tarilishdir. Alisher Navoiy «Xamsatul-mutaxayyirn» asarida Abdurahmon Jomiyning ilmiy uquvi nihoyatda kuchliligi haqida to’xtab: «Va g’aribdurkim, zohir ulumining takmili vaqtida necha ish alarg’a muyassar bo’lib turkim, bu ummatda akobir va soxib kamollardan hech qaysig’a voqe’ bo’lg’oni zohir emas», degan xulosaga keladi. Alisher Navoiy «Tarixi anbiyo va hukamo» asarida Muso alayhissalomning yaqin qarindoshi Qorun haqida yozadi: «Va Muso alayhissalomning yaqin qarobatidur. Va Muso alayhis-salom aning tarbiyatidan mubolag’a qilur edi. Va ulumi g’ariba va fununi ajibakim, fayzi olihidin zamirig’a munoqqosh erdi, aning fahmi yetkoncha anga ta’lim qilur erdi».Abdurauf Fitratning «Hindistonda bir farangi ila buxoroli mudarrisning jadid maktablari xususinda qilgan munozarasi» asarida Buxoro madrasalarining talabalari o’qishning to’rtinchi- yettinchi yillarida «Mulla Jomiy»ni — «Sharhi Jomiy»ni («Favoyid uz-ziyoiya», «Al-marfu’ot», «Al-majrurot», «Al-mansubot», «Al-mabniyyot») asarlari sharhi o’qitilganligi xususida yoziladi. Demak, Jomiy asarlaridagi mantiqning kuchliligi — ilmi g’ariba darajasiga ko’tarilganligi rasman tan olingan edi. Ilmi g’ariba haqida Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» asarida ham ma’lumotlar mavjud. Olimlar rahnamosi Asomiddin Ibrohim haqidagi ma’lumot diqqatga sazovordir: «Ko’pgina ilm sohalari bo’yicha yaxshi tasniflari bor. Ayniqsa g’ariba fanida tidori kuchli edi. Insho yozganda ko’p ma’nolarni mo’jaz va lo’nda kalomda bayon etib, siqiq hajm mazmunida katta va ko’p fikrlarni anglatardi. Hazrat Ubaydulloxon peshindan keyin arabiy tilda bir ruboiy aytib yuborgan ekan, mullo esa namozshomgacha dovur vaqt ichida shu ruboiy xususida bir arabcha risola tasnif qilishga ulgurganlar. Mazkur ruboiyning har bir misrasi bobida olti yuz ellik ma’no aytganlar». Mazkur asarda Asomiddin Ibroximning shogirdi Mavlono Husayn Turkistoniy xaqida mana bu ma’lumot berilgan: «Ilmlar ikir-chikirini shu darajada o’zlashtirganki, bu sohalarning ko’pida mahorat bilan ish olib borardi... G’ariba fanida fasohatomez nutqi va balog’atangez kalomi bilan ko’p ran tanobini tortib, farovon ma’noli fikrlar inshosini oz jumlalarda oydin, ravon bayon qilardiki, dunyo kezuvchi aql isbotlash kemasi bilan tasavvur dengizida ketidan qanchalik ergashmasin, uni sharhlovchi so’z topa olmasdi, aniqrog’i, isbotlanmas masalalar turkumidan hisoblanardi». XX asrda, sho’ro adabiyoshunosligi va tanqidchiligida ilmi g’aribaning paydo bo’lmaganligi sabablarini o’ylayman. Birinchidan, g’ariba fani haqiqiy san’at asarlari talqinida paydo bo’ladi. Sho’ro adabiyotida siyosat, mafkura, targ’ibotu tashviqot qorishib ketdi. Qolaversa, sho’ro adabiyotining «xalqchilligi» talabi badiiy adabiyotni o’ta soddalashtirib, odmilashtirib yubordi. Ko’p o’rinlarda badiiy adabiyot sayqallashtirilgan jurnalistikaga aylanayozdi. Sho’ro hukumati, kommunistik firqa qanday masalani qo’ymasin, badiiy adabiyot hamisha «labbay» deb otilib chikdi. Sho’ro respublikalarida milliy mustaqillik uchun kurash paydo bo’ldimi, adabiyotda bosmachilarga qarshi kurash mavzusi keng ishlana boshlandi. Qishloq xo’jaligini yoppasiga jamoalashtirish harakati boshlandimi, adabiyotda «Ochilgan qo’riq» monand romanlar, «Muraviya mamlakati» monand dostonlar ko’payib ketdi. Adabiy tanqid badiiy adabiyotga nisbatana-da mafkuralashdi, siyosiylashdi. U badiiy adabiyot sohasida firqaning ko’zi, qulog’i, ovoziga aylandi. Adabiy tanqidning siyosiy hushyorligi qatli omu qatag’on, ta’qiblarga sabab bo’ldi. Sho’ro yozuvchilari yuksak minbarlardan turib qalb amriga ko’ra yozajakliklarini va’da qildilar, Qalblari esa bus-butun partiyaga baxshida ekanligini qo’shib qo’ydilar. Qalb amri bilan yozish — yurak qoni bilan bitishdir. «Yurak qoni bilan yozgan odam uzun yozolmaydi»,— deydi A.Muxtor «Tundaliklar»ida. Chin dildan gapirayotgan, aytayotgan gaplari mas’uliyatini sezgan odam ham uzoq, ravon gapira olmaydi. «Abdulla Qodiriy... sirtdan qaraganda bosiq, kamgap ko’rinar, chunki u har bir so’zni taroziga solib ko’rar, og’ziga kelgan har bir so’zni aytavermas, sekin va gapi xuddi o’ziga xalal berayotgandek yoqinqiramay gap boshlardi», — deb yozadi Oybek «Adabiyot, tarix, zamonaviylik» maqolasida. XX asrda ilmi g’aribaga manba bo’ladigan asarlarni Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, Oybek, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Abduvali Qutbiddin singari iste’dodli ijodkorlar yaratdilar. Tog’ay Murodning qissalari va romani g’ariba fani uchun bebaho material bo’ldi. Afsuski, asrimizning 80—90-yillarigacha mashhur asarlarning san’atkorona sir-asrorlari haqida maqola, tadqiqotlar kam yaratildi. Avvalo, sho’ro adabiy siyosati ilmi g’ariba yo’lidagi bosh to’siq bo’ldi. Qolaversa, tanqidchilarda mahorat masalalarini yoritish, asar go’zalliklari xususida fikr yuritishdan ko’ra zamonasozlik tuyg’usi — asarning dolzarbligi, mafkuraga monandligi haqida gapirish kuchaydi. Muhimi, badiiy adabiyotda bo’lmasin, san’at asarlari xususida bitilgan tadqiqotlarda bo’lmasin go’zallik tuyg’usiga e’tibor susaydi. Badiiy adabiyot, u haqida bitilgan asarlarda go’zallik, nazokat tuyg’usini tarbiyalash asosiy gap ekanligi unutildi. Go’zallik tuyg’usi deganda, avvalo, ma’noning teranligi, fikrlashga undash yetakchilik qiladi. Alisher Navoiy asarlaridagi har bir ramz, har bir ifoda, har bir qiyos zaminida katta ma’no-mazmun yashiringan. Kitobxon buyuk san’atkor asarlaridagi ma’noni anglagani sayin go’zallik olamiga kirib borayotganligi, ruhiy-ma’naviy jihatdan boyib borayotganligini his qiladi. Mohir san’atkor bir ishora, bir bayt orqali tarixning katta odimini, o’n yilliklar tajribasini bera oladi. G’ariba fani tarix haqiqatini — qisqa satrlar zaminidagi ma’noni yoritib berishi bilan g’aroyib, go’zaldir. Masalan, Abdulla Oripovning: Labda tabassumu ko’zda yosh bilan Senga intilaman buyuk nabiram... Erkin Vohidovning: Sen hilol, yulduz, salib, Tavrot, Zaburdan yuksalib Boymisan yoki g’arib, Komron o’zing, yakson o’zing... Rauf Parfining: Parchin-parchin bo’ldi yedim sirlari, Simlar — ko‘zlarimga mil tortgan chizgu singari misralari g’ariba fani uchun boy manbadir. Tadqiqotchi shoir ruhiga sinchkov nazar tashlab, tarix haqiqati — fojialarini aks ettirishi mumkin. G’ariba ilmida san’atkor va tadqiqotchining o’zaro munosabati diqqatni jalb etadi. San’atkor aytmoqchi bo’lgan fikrini nozik yashira olsa, katta ma’noniig biron qirrasiga ishora qilish bilan cheklansa, fikrni lo’nda aytsayu his-tuyg’uni jilovlay olsa yoxud asarni davom ettirish imkonini yaratsa, g’ariba fani uchun maydon yaratiladi. Tog’ay Murodning «Otamdan qolgan dalalar» romanida 3 qator — misradan iborat bo’lim bor. Mana shu uch satr zaminidagi his-tuyg’uni alohida kitob qilib yozish mumkin. Yozuvchi his-tuyg’ular olamida jo’sh urishni g’ariba fani ustasiga qoldirgan. Mana o’sha «quruq» xabar — misralar: Kuydi-kuydi — ayolimning tani kuydi. Kuydi-kuydi — menibag’rim kuydi. Kuydi-kuydi — bolalarimning sho’ri kuydi. G’ariba maqola yozuvchi tani kuygan ayolning rohat-farog’asiz o’tgan umrini o’ylab kuyadi; umr bo’yi inson sha’nini oyoq osti qiluvchi mehnatdan boshqasini bilmagan, yolg’iz quvonchi, dardkashi, g’amgusori ayolidan ayrilgan Dehqonqul holatiga kuyadi; shu uch misra haqida yozar ekan bolaligi bolalarcha o’tmagan, endi shum yetimlik azobiga duchor bo’layotganlar taqdiriga kuyadi. Shu uch kuydiruvchi misra haqida yozuvchi odam «Osmol yiroq, yer qattiq» maqolini epigraf qilib olsa yanglishmasligini sezadi.Ilmi g’ariba imkoniyatlari cheksiz. Shoir borki, shamol o’yini, nur rangi, dengiz mavji (Iosif Brodskiy singari) orqali tuyg’ularini ifodalaydi; shoir borki, yuragidagi og’riqlarni — malomat toshida ochilgan gullarni (Rauf Parfi singari) tasvirlaydi; shoir borki, yuragini ochgani sayin namakob to’la kosa lopillab goh u yon, goh bu yon borib turishini anglaydi. Fariba ilmida qalam suruvchi ijodkor ruhidagi holatlarni, go’zallikdan go’zallik yaratayotganini unutmagan holda, qog’ozga tushirishi joiz.Ilmi g’aribada badiiy asar muallifi va tadqiqot yaratuvchi aro munosabatning eng nozik ko’rinishi mavjud. San’atkor yozuvchi ham, olim- tadqiqotchi ham iste’dod sohibi. Ammo san’atkor iste’dodi bilan olim uquvi-bilimi aro fark bor. San’atkor — yozuvchi aksariyat hollarda g’ayri shuuriy holatda, savqi tabiiy ravishda ijod qiladi. Yaratuvchi ijodkor ruhiyat olamidagi o’zgarish, holat o’sishlarni tasvirlaydi. Tadqiqotchi-olim, san’atkordan farqli o’laroq, mantiq kuchi bilan ish ko’radi. Uning faoliyatida aql, ziyraklik, voqyea-hodisa zaminiga teran kira bilish muhimdir. G’ariba ilmida shuuriylikning cho’qqisi bilan mantiqning teranligi birlashadi. Badiiy asar tirik tan misoli hamisha o’sib-o’zgarib borganiday, olim- tadqiqotchi ham doimo uning yangi qirralarini kashf etaveradi. Mumtoz adabiyotda Bedil, Navoiy, Fuzuliy asarlari yuzlab talqinlarga imkon berganini bilamiz. XX asr oxiriga kelib uzbek adabiyotida jahon adabiyotidan o’rganish, uning yetuk tomonlarini ijodiy davom ettirish tamoyili kuchaymoqda. Bu hol g’ariba ilmi taraqqiyoti uchun keng imkoniyatlar ochishi tabiiy. Asrimizning 90-yillarida Omon Muxtor, Tog’ay Murod, Tohir Malik, Murod Muhammad Do’st singarilarning o’ziga xos asarlari — roman, qissa, hikoyalari paydo bo’lmoqda. Bu asarlarda nasrning nazm tomon siljib borishi — ruhiyat olamini aks ettirishi; qiyos, ramzlarning noziklashuvi; moddiy tushunchalar tuyg’usini yengib, ruhiy-ma’naviy tasavvurlar olamidan muhim o’rin egallashi singari belgilar sezilmoqda. Badiiy asarlardagi izlanish, yangiliklar ilmi talqin g’ariba fanida ham aks etishn tabiiydir. Ilmi g’ariba talqin fanining hamisha navqiron, yangiliklarga boy, muhimi, go’zallik bilan yo’g’rilgan tarmog’idir. Badiiy tahlil muayyan hozirlikni talab qiladigan ilmiy-estetik jarayondir. Bu jarayon muayyan bosqichlarga bo’lingan holda amalga oshiriladi. Chunki boshqa har qanday faoliyat singari badiiy tahlil ham birdaniga sodir etilmaydi. Badiiy asarni tahlil etishda matn bilan ishlashning uch bosqichi borligini kuzatish mumkin. Birinchi bosqichida tadqiqotchi badiiy asar yuzasidan o’zi taqdim etmoqchi bo’lgan talqinga imkoniyat hozirlaydi. Ilmiy tahlilning ikkinchi bosqichida badiiy matn tahlil qilinadi va bu tahlil imkon qadar hayotiy va badiiy mantiq nazaridan hamda olamni estetik ko’ra bilish jihatidan asoslangan bo’lishiga e'tibor qilinadi. Uchinchi bosqichda matndan xulosa chiqariladi, asarning yutuq va kamchiliklari ko’rsatiladi hamda uning qadriyatlarimiz tizimidagi o’rni belgilab beriladi. Aytilganlardan ko’rinadiki, badiiy tahlil mobaynida tayyorlanish, tahlillash va umumlashtirish- xulosalash singari uch bosqich bosib o’tilishi lozim. Tayyorgarlik bosqichida tahlil etiladigan asar matni o’rganiladi, uning tahlilga tortiladigan, alohida e'tibor qaratiladigan jihatlari aniqlab olinadi, asosiy kuzatishlar belgilab chiqiladi. Ana shunda ikkinchi-asosiy bosqich muavaffaqiyatli tarzda amalga oshirilishi mumkin.Tahlillash bosqichida esa asosiy ish amalga oshirilishi lozim bo’ladi. Bunda matning jozibadorligini ta'minlagan estetik omillar: timsollar tizimi, personajlar ruhiyatini ko’rsatishda qo’llanilgan usullar, ifoda tarzidagi o‘ziga xoslik, til xususiyatlari singari jihatlar tekshiriladi. Tahlil qilinayotgan asarning estetik qimmati, milliy badiiy tafakkur taraqqiyotidagi o’rni, asarning millat estetik ongini rivojlantirishdagi o’rni belgilab beriladi. Xulosalash-umumlashtirish bosqichida asarning muayyan ijodkor estetik taqdiri va milliy badiiy tafakkur taraqqiyotida tutgan o’rni yuzasidan umumlashma xulosa beriladi. Badiiy tahlillash bosqichlari, deyarli hamisha badiiy tasvir bosqichlari bilan baqamti keladi. Badiiy tasvirning mukammalashishi uchun filologik tahlil chuqurlashmog‘i, filologik tahlil puxta bo’lishi uchun badiiy tasvirning yuksalishi talab etiladi. Chuqur badiiy tahlilsiz, teran badiiy tasvir bo’lishi gumondir. Ko’p asrlik o‘zbek adabiyoti tarixi mobaynida badiiy matn rivoji bilan adabiy fikr, ya'ni estetik tahlil taraqqiyoti yonma- yon keladi. Navoiy zamonasida buyuk adib bitiklariga yaqin keladigan tanqidchilik mavjud bo’lganligi uchun ham yuksak badiiy asarlar paydo bo’lgan. To’gri, u paytlarda hozirgi ma'nodagi tahlil bo’lmagan esa-da, Taroziy, Navoiy, Bobur asarlarida namoyon bo’lgan badiiy tahlil adabiyottanuvning qanday saviyada ekanligini ko’rsatishi jihatidan xarakterlidir. XX asr boshlarida o’zbek adabiyoti tashqi estetik-fasafiy ta'sirlarga to‘la berildi. Natijada, milliy adabiyotning avvalgi mukammalligiga bir qadar salbiy ta'sir ko’rsatildi. Milliy adabiyot jahoniy estetik talablarni hisobga olgan holda evrilishga uchraydi. Yangi janrlar yuzaga keldi, maishiy turmush, oddiy odam tasvir obyektiga aylantirildi. Ijtimoiy muammolar badiiy adabiyotning mavzusiga aylandi. Badiiy adabiyotning ijtimoiylashuvi uning bir qadar primitivlashishiga olib keldi. Badiiy adabiyotning mafkuraviy siquvlarga yo’liqishi va uning ijtimoiy qobiqlarni yorib chiqish tajribasi ortib borishiga hamda adabiyotda tag ma'noni berish san'atning rivojlanishiga monand ravishda yangi o’zbek adabiyoti tasvirning besh bosqichini boshidan o’tkazdi. Bu bosqichlarni quyidagicha ifodalash mumkin: A) bayon etish (XX asr boshlari);B) tasvirlash (30-yillar);V) aks ettirish (50- 60);G) ifodalash (70-80-yillar);D) tadqiq etish (asr adog’i). Turkistonda asrlar mobaynida badiiy asarga estetik fenomen tarzida yondashib kelingan. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridan e'tiboran badiiy adabiyotga ijtimoiy yuk ortishga ahamiyat berildi. Shu bois badiiy asarda nimaning ifodalanganligi muhim bo’lib qoldi. Bu davrdagi aksar bitiklarda muallif g‘oyasi bayon qilinishi birinchi planga chiqdi. Adiblar ko’p asrlik milliy ifoda yusinidan uzoqlashib, Botish tajribasini o’zlashtira borgani sari sho‘rolar hukmronligining dastlabki davri, ya'ni 20-yillar mobaynidan mehnatkashlar hayoti, kechinmalari, qahramonlarning xatti-harakatlari-yu tuyg‘ularini tasvirlash sa'natini egalladilar. Adiblar endilikda aytib berish, ya'ni bayondan tiyilib, asarlarida odamni sirtdan turib tasvirlashga e'tibor qildilar. Bu holda odamning hamma jihati emas, balki zarur xususiyatlari ilg‘ab olinib, saralanib, tasvirga tortildi. Badiiy tajribalar ortib boruvi barobarida aks ettirish bosqichiga o‘sib utildi. Endi personaj, qalamga olingan odam ichdan o’zi bo’lib ko’rsatildi, ya'ni aks ettirildi. Bu davrda bayon ham, tasvir ham qoniqtirmay, hayot haqiqatiga muvofiqlik asosiy mezonga aylandi. Holbuki, turkiy adabiyot uchun hayot haqiqatiga rioya etish hech bir zamonda o‘lchov bo’lmagan edi. XX asrning so‘nggi choragidan boshlab shu kunga qadar bayon qilish, tasvirlash, aks ettirish singari faoliyat turlari bilan birgalikda tadqiq etishga alohida e'tibor qaratila boshlandi. Hozirda asar qahramonlari muayyan holga kelganligining ijtimoiy, psixologik, itellektual-fiziologik sabablari tekshirilishi rasm bo’lib bormoqda. Badiiy matn yaratish borasidagi bosqichlarga deyarli muvofiq ravishda badiiy tahlil ham muayyan bosqichlarni bosib o’tdi. Jumladan, XX asrning boshlarida badiiy tahlil asar syujet bayonidan iborat bo’ldi. Bu xil tahlil uchun asarning estetik qimmatini aniqlashdan ko’ra, uning ijtimoiy ahamiyatini belgilash muhim sanalardi. Shu sababdan badiiy matnga funksional yondashuv qaror topdi. Har qanday jamiyat qarama-qarshi sinflardan iborat degan qarash hukmronlik qilgan XX asrning 30-yillaridan 70-yillarga qadar bo’lgan oraliqda badiiy matn tahliliga ijtimoiy yondashuv ustuvorlik qildi. Badiiy asar faqat sinfiy-partiyaviy pozitsiyadan turib tahlil etildi. Aslida, bu xil yondashuvni tahlil deyish ham qiyin. Bu davrda talqin yetakchilik qildi. Chunki bu xil tahlilda matnning badiiy jihatlari, jozibasi emas, balki nimaga bag‘ishlangani, qanday masalani ko’tarib chiqqanligi, qanday ijtimoiy kuchlarga xizmat qilganligi tekshirilardi. O’tgan asrning 80-yillaridan boshlab milliy tahlilchilikda chinakam tahlilga yuz burildi, badiiy matn tadqiq etila boshlandi. Asarning jozibasini ta'minlagan omillar, uning zavqiyobligiga sabab bo’lgan vositalar ko’rsatila boshlandi. Aytish kerakki, badiiy tahlilning taraqqiyoti pastdan yuqoriga tarzda jo’n sodir etilmay, o’ta murakkab tarzda namoyon bo’lgan jarayondir. Asr boshlarida Fitrat, Qodiriy, Cho‘lpon, V. Mahmud singari badiiy matnga estetik hodisa tarzida yondashuvchi va asarning jozibasini ta'minlagan omillarni ko’rsatishni ko’zda tutgan tahlilchilar bo’lgani singari Ayn, S.Husayn, A.Sa'diy, R. Trigulov, Tuyg‘un singari sof vulgar sotsiologlar hamda Oybek, O.Hoshim, H.Olimjon singari ijtimoiy va estetik yondashuvni uyg‘unlashtirishga intilgan tahlilchilar ham faoliyat ko’rsatishdi. Tahlil mahorati ortib borgani, tajriba ko’paygani, estetik hodisalarga mafkuraviy yondashuv kamaygani sari ifodada ta'sirchanlik va tabiiylik ham kuchayib bordi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Badiiy asarni tahlil etishda tarixiylik nuqtayi nazari nima?. 2. Sharqda tahlil va talqin tushunchasi haqida gapiring 3.Tayyorgarlik va tahlillash bosqichlari nimalardan iborat. 3. Ilmiy g’ariba, ilmi bade’, ilmi qofiya termenlariga izoh bering? 4. Badiiy tahlil va ilmiy tadqiqot xususiyatlari nimada ? 5. Bayon, tasvir, ifoda, tadqiq tushunchalarini izohlang? 6. Tahlilda badiiy so’zning o’rniga baho bering? TESTLAR 1. Badiiy tahlil tushunchasi odamlar orasida qachondan beri ishlatilib kelingan? A) ming yillar oldin; b) to‘rt ming yillar oldin; c) besh ming yillar oldin d) XX asr boshlarida. 2. Sharq she’rshunosligi necha qismdan iborat? a) “ilmi aruz”, “ilmi bade”, “ilmi qofiya”; b) lafziy, ma’naviy, turdosh; c) erkin, barmoq, aruz; d) qadimda Sharqda she’rni qismlarga bo‘lmagan. 3. Aruz ilmi asoschisi deb kim e’tirof etiladi? A) Ibn Xoldun; b) Xalil Ibn Ahmad; s) Tabriziy; d) Shayx Ahmad Taroziy 4. She’riyatdagi san’atlarni qaysi adabiyotshunos uch turga bo‘lib o‘rganishni ma’qul ko‘radi? A) Atoulloh Husayniy b) Ahmad Taroziy s) Nasr binni Hasan d) M. Nishopuriy. 5. Qofiya she’rdagi shakl unsurimi siz qanday tushunasiz? A) Ha, qofiya shakl unsuri; b) qofiya shakl unsuri emas, balki qofiya she’r mazmunini ifodalaydigan eng muhim jihat hisoblanadi; d) qofiya deganda men she’rni tushunaman, axir Sharqda qofiyasiz she’r yo‘q-ku; s) qofiya mumtoz adabiyotshunoslikning tarkibiy qismi hisoblanadi. 6. Ilmi g‘ariba”ni qanday tushunasiz? A) hayratlanarli, taajjublanarli, kitobxon xalqini tamoman sehrlab qo‘yadigan kashfiyot ilmi; b) Ilmiy G‘aribani Navoiyda mukammal ilmiy ifodasini topish mumkin; c) G‘ariba ilmi Sharq xalqlarning badiiy tahlil asosidir; d) San’atkor aytmoqchi bo’lgan fikrini nozik yashira olsa, katta ma’noniig biron qirrasiga ishora qilish bilan cheklansa, fikrni lo’nda aytsayu his- tuyg’uni jilovlay olsa yoxud asarni davom ettirish imkonini yaratsa, g’ariba fani uchun maydon yaratiladi. ADABIYOTLAR: 1. Q. Yo‘ldoshev, M. Yo‘ldosheva. Badiiy tahlil asoslari. O‘quv qo‘llanma. T. Kamalak. 2016. 1. Rasulov A. Talqin, tahlil, baholash. T. Fan. 2006. 2. Rasulov A. Badiiylik bezavol yangilik. – T., Yangi asr avlodi. 2007. 3. Rustamov A. So`z xususida so`z.– T.: “Fan”, 1987. 4. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. –T., O’qituvchi. 2005 yil. 5. Ҳ.Умуров. Адабиёт назарияси. –Т.: «Шарқ», 2002. 6. Mustaqillik davri adabiyoti, – T.: “G`.G`ulom nomidagi matbaa ijodiy uyi”,2006. 7. Jo`raqulov U. Hududsiz jilva. – T.: “Fan”, 2006. 8. Karimov B. Abdulla Qodiriy. – T.: “Fan”, 2003. 9. Ibrohim Haqqul. She`riyat ruhiy munosabat. “G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san`at nashiriyoti”, 1989.