Badiiy tahlilda adabiy tanqidchi shaxsiyatining o‘rni

Yuklangan vaqt

2024-12-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

22,8 KB


Badiiy tahlilda adabiy tanqidchi shaxsiyatining o‘rni REJA: 1. Badiiy asar, badiiy tahlil, munaqqid 2. Badiiy asar tekshirishda uslubiy o’ziga xoslik 3. G‘oyaviylik va badiiylik muammosi 4. Adabiy tanqidchi qomusiy bilimga ega bolishi kerak. 5. Obyektiv yondashuv – eng to‘g‘ri yondashuv Badiiy asar tahlili to‘laligi, aniqligi va chuqurligiga erishishda sinchi shaxsi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu yerda gap sinchi-adabiyotshunosning bilim darajasi, kasbiy tayyorgarligi va intellektual salohiyati haqidagina emas, balki shaxsiyatiga xos ma’naviy-axloqiy sifatlar to‘g‘risida hamdir. Ma’lumki, badiiy asar o‘zga bir iste’dodli subyektning fikru tuyg‘ulari mahsuli. Demak, uni tuyish, tushunish izohlashi kerak bo‘lgan shaxsdan, birinchi navbatda, o‘zgani to‘g‘ri anglay bilish ko‘nikmasiga ega bo‘lish talab qilinadi. Bunday ko‘nikmaga esa faqat bilim-u mashq natijasida erishib bo‘lmaydi. Bunga yetishmoq uchun kishi shaxsiyatida o‘ziga xos yuksak ma’naviy sifatlar ham bo‘lishi taqozo etiladi. Ayni xususiyatlarga ega sinchi- tahlilchining tadqiqotlari badiiy asar mohiyatini teran ochishga qaratilgan bo‘ladi. Uslub badiiy ijod uchun qanchalik katta ahamiyatga ega bo‘lsa, adabiy asarni ilmiy tekshirishda ham o‘shanchalik muhimdir. Uslubda hamisha ijrochi - subyekt bo‘lmish shaxsga xos xususiyatlar aks etadi. Demak, adabiyotshunos - sinchining individual xususiyatlari u qilgan tahlilda namoyon bo‘ladi. Badiiy tahlilni amalga oshirishda har bir tahlilchi o‘ziga xos ifoda tarziga ilmiy masala qo‘yish va uni hal etishning o‘zigagina maxsus yo‘siniga ega bo‘lishi lozim. Ayrim adabiyotshunoslar oldin tekshirilayotgan asar yuzasidan muayyan savollar qo‘yib tahlil asnosida o‘sha Badiiy tahlilda adabiy tanqidchi shaxsiyatining o‘rni REJA: 1. Badiiy asar, badiiy tahlil, munaqqid 2. Badiiy asar tekshirishda uslubiy o’ziga xoslik 3. G‘oyaviylik va badiiylik muammosi 4. Adabiy tanqidchi qomusiy bilimga ega bolishi kerak. 5. Obyektiv yondashuv – eng to‘g‘ri yondashuv Badiiy asar tahlili to‘laligi, aniqligi va chuqurligiga erishishda sinchi shaxsi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu yerda gap sinchi-adabiyotshunosning bilim darajasi, kasbiy tayyorgarligi va intellektual salohiyati haqidagina emas, balki shaxsiyatiga xos ma’naviy-axloqiy sifatlar to‘g‘risida hamdir. Ma’lumki, badiiy asar o‘zga bir iste’dodli subyektning fikru tuyg‘ulari mahsuli. Demak, uni tuyish, tushunish izohlashi kerak bo‘lgan shaxsdan, birinchi navbatda, o‘zgani to‘g‘ri anglay bilish ko‘nikmasiga ega bo‘lish talab qilinadi. Bunday ko‘nikmaga esa faqat bilim-u mashq natijasida erishib bo‘lmaydi. Bunga yetishmoq uchun kishi shaxsiyatida o‘ziga xos yuksak ma’naviy sifatlar ham bo‘lishi taqozo etiladi. Ayni xususiyatlarga ega sinchi- tahlilchining tadqiqotlari badiiy asar mohiyatini teran ochishga qaratilgan bo‘ladi. Uslub badiiy ijod uchun qanchalik katta ahamiyatga ega bo‘lsa, adabiy asarni ilmiy tekshirishda ham o‘shanchalik muhimdir. Uslubda hamisha ijrochi - subyekt bo‘lmish shaxsga xos xususiyatlar aks etadi. Demak, adabiyotshunos - sinchining individual xususiyatlari u qilgan tahlilda namoyon bo‘ladi. Badiiy tahlilni amalga oshirishda har bir tahlilchi o‘ziga xos ifoda tarziga ilmiy masala qo‘yish va uni hal etishning o‘zigagina maxsus yo‘siniga ega bo‘lishi lozim. Ayrim adabiyotshunoslar oldin tekshirilayotgan asar yuzasidan muayyan savollar qo‘yib tahlil asnosida o‘sha savollarga javob topishga urinsalar boshqalari o‘z fikrini mashhur mutafakkirlarning qarashlariga tayangan holda isbotlashga harakat qilishadi. Ba’zilari esa mavjud badiiy faktni o‘zga ilmiy-estetik dalillar bilan bilan solishtirish, qiyoslash orqali tekshirilayotgan adabiy yaratiq to‘g‘risida muayyan to‘xtamga kelishni ma’qul ko‘rishadi. Bilim saviyasi baland, qarashlari xolis va teran, xulosalari takrorlanmas va original chiqishi uchun sinchi o‘ta puxta tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lishi zarur. Yetarlicha hozirlik ko‘rmay turib, biror adabiy yaratiq haqida original fikr aytish mumkin emas. Adabiyotshunos-sinchi-tahlilchining po‘xta tayyorgarligi deganda nima ko‘zda tutiladi? Sinchi adabiyotshunoslikdagi asosiy ilmiy yo‘nalishlar, badiiy asarni tekshirish va talqin etishga doir yetakchi nazariy to‘xtamlar| bilan tanishib, ulardagi muhim qarashlarni o‘zlashtirish va ularga tayangan holda har qanday badiiy matn yuzasidv o‘z mustaqil fikrini ayta oladigan bo‘lishi kerak. Bunday mustaqil qarash egasi bo‘lish uchun badiiy taxlilga qo‘l urgan mutaxassisdan atroflicha bilim talab etiladi. Buning uchun filolog sobit ilmiy bilim va dunyoqarashdan tashqari ham Kunbotishga mansub falsafiy-estetik maktablardagi asosiy oqimlardan, ham Kunchiqishda qaror topgan ilmiy badiiy qarashlar tizimidan yaxshi xabardor bo‘lib, o‘z ilmiy qarashlar tizimini shakllantirishi joiz. Keyingi vaqtda o‘zbek adabiyotshunosligida fikr erkshiSh gi, badiiy matnga yondashuv, tahlil va xulosa berish hurligi qaror topmokda. Hozirgi vaqtda badiiy adabiyot davlat ishi bo‘lmagani kabi badiiy tahlil ham siyosiy yumush, mafkuraga xizmat qilish yo‘li emas. Bu hol adabiy-estetik qarashlarpnj ilmiy jihatdan xolis, erkin va ayni vaqtda, mantiqan asoslangan bo‘lishini talab qilmokda. Shuning uchun ham milliy tahlilchilikda sof an’anaviy ilmiy-estetik hodisallr bilan birgalikda shakliy va mundarijaviy jihatdap tamomila yangilik bo‘lgan ilmiy-adabiy tajribalar ham paydo bo‘lmokda. Estetik va badiiy plyuralizm sharoiti bu xil hodisalarni qabul qilish, tushunish va tushuntirish imkonini berdi. Endilikda avval ko‘rilmagan badiiy tajribaga dushmanlik bilan yondashish, uni mutlaqo qabul qilmaslik yoki muxolifat deb e’lon qilish intellektual-estetik yovvoyilik ekanligi ma’lum bo‘ldi. Shuning uchun ham an’anaviy romanlar, she’rlar dramatik asarlarga bag‘ishlangan an’anaviy tadqiqotlar bilan birgalikda hali ko‘rilmagan yo‘nalishdagi turli adabiy tajribalarning mahsuli savollarga javob topishga urinsalar boshqalari o‘z fikrini mashhur mutafakkirlarning qarashlariga tayangan holda isbotlashga harakat qilishadi. Ba’zilari esa mavjud badiiy faktni o‘zga ilmiy-estetik dalillar bilan bilan solishtirish, qiyoslash orqali tekshirilayotgan adabiy yaratiq to‘g‘risida muayyan to‘xtamga kelishni ma’qul ko‘rishadi. Bilim saviyasi baland, qarashlari xolis va teran, xulosalari takrorlanmas va original chiqishi uchun sinchi o‘ta puxta tayyorgarlik ko‘rgan bo‘lishi zarur. Yetarlicha hozirlik ko‘rmay turib, biror adabiy yaratiq haqida original fikr aytish mumkin emas. Adabiyotshunos-sinchi-tahlilchining po‘xta tayyorgarligi deganda nima ko‘zda tutiladi? Sinchi adabiyotshunoslikdagi asosiy ilmiy yo‘nalishlar, badiiy asarni tekshirish va talqin etishga doir yetakchi nazariy to‘xtamlar| bilan tanishib, ulardagi muhim qarashlarni o‘zlashtirish va ularga tayangan holda har qanday badiiy matn yuzasidv o‘z mustaqil fikrini ayta oladigan bo‘lishi kerak. Bunday mustaqil qarash egasi bo‘lish uchun badiiy taxlilga qo‘l urgan mutaxassisdan atroflicha bilim talab etiladi. Buning uchun filolog sobit ilmiy bilim va dunyoqarashdan tashqari ham Kunbotishga mansub falsafiy-estetik maktablardagi asosiy oqimlardan, ham Kunchiqishda qaror topgan ilmiy badiiy qarashlar tizimidan yaxshi xabardor bo‘lib, o‘z ilmiy qarashlar tizimini shakllantirishi joiz. Keyingi vaqtda o‘zbek adabiyotshunosligida fikr erkshiSh gi, badiiy matnga yondashuv, tahlil va xulosa berish hurligi qaror topmokda. Hozirgi vaqtda badiiy adabiyot davlat ishi bo‘lmagani kabi badiiy tahlil ham siyosiy yumush, mafkuraga xizmat qilish yo‘li emas. Bu hol adabiy-estetik qarashlarpnj ilmiy jihatdan xolis, erkin va ayni vaqtda, mantiqan asoslangan bo‘lishini talab qilmokda. Shuning uchun ham milliy tahlilchilikda sof an’anaviy ilmiy-estetik hodisallr bilan birgalikda shakliy va mundarijaviy jihatdap tamomila yangilik bo‘lgan ilmiy-adabiy tajribalar ham paydo bo‘lmokda. Estetik va badiiy plyuralizm sharoiti bu xil hodisalarni qabul qilish, tushunish va tushuntirish imkonini berdi. Endilikda avval ko‘rilmagan badiiy tajribaga dushmanlik bilan yondashish, uni mutlaqo qabul qilmaslik yoki muxolifat deb e’lon qilish intellektual-estetik yovvoyilik ekanligi ma’lum bo‘ldi. Shuning uchun ham an’anaviy romanlar, she’rlar dramatik asarlarga bag‘ishlangan an’anaviy tadqiqotlar bilan birgalikda hali ko‘rilmagan yo‘nalishdagi turli adabiy tajribalarning mahsuli bo‘lmish badiiy matnlarning tadqiqiga bag‘ishlangan jiddiy yangicha ilmiy qarashlar ham yueaga kelyapti. Unda estetik hodisalar tahlilchining nuqtai nazariga tayangan holda baholanib, ularning milliy badiiyatga qo‘shgan hissasi tayin etiladi. Professor D. Quronovning «Zavqimdan bir shingil» asari, I. G‘afurov, S. Meli, U Jo‘raqul, R. Rahmat singari sinchilarning bir qator maqolalari ana shunday yangicha ilmiy- tahliliy yondashuvning o‘ziga xos namunalaridir. Ayrim tahlilchilar o‘z hulosalarini tipologik va komparavistik yondashuvlarga tayanib chiqarayotirlar. Ular bunda o‘zbek adabiyotidagi ayrim badiiy asarlarni milliy yoki qo‘shni adabiyotlarda mavjud bo‘lgan muvoziy estetik hodisalarga solishtirgan holda o‘xshash va farkdi jihatlarini ko‘rsatish yo‘li bilan bunga urinmoqdalar. Ikkinchi bir guruh tahdilchilar esa biror ijtimoiy qarashni maqsad sifatida belgilab olib, tekshirilayotgan badiiy matnning ana pgu maqsadga kanchalik xizmat qilish qilmasligini aniqlash orqali badiiy asarga baho berishga urinmoqdalar. Yana shunday adabiyotshunoslar ham borki, ular tekshirilayotgan badiiy matnning o‘zigagina tayangan holda asarning badiiy-estetik qimmatani ochish, shu orqali uning milliy tafakkur taraqqiyotiga qushgan hissasini aniqlash yo‘lidan borishni ma’qul ko‘radi. Badiiy tahlilning sifati, uning badiiy-ilmiy ta’sirchanlik darajasi tahlilchining shaxsiyati va kasbiy hozirligiga bog‘liqdir. Har qanday tahlilchi ham o‘z shaxsiyati darajasida ish ko‘radi. Har bir sinchi o‘z shaxsiyati, e’tiqodi, estetik imkoniyatlari, o‘qimishlilik darajasi, shaxsiy jasorati doirasida badiiy tahlilni amalga oshiradiki, shularga tayanib turib, tahlilchining shaxsi badiiy taxlilning sifati va halolligini belgilaydigan asosiy omil deb bemalol aytish mumkin. Atroflicha bilimdonlik badiiy adabiyotga daxldor qarashlarning xolisligini ta’minshda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ayni bir davrda yashagan, bir xil e’tiqodga amal qilgan holda badiiy didi, estetik zavqi, iste’dodinig miqiyosi har xil bo‘lgan sinchi-adabiyotshunoslar ayni bir badiiy hodisa to‘g‘risida tamomila qarama-qarshi fikrlarga kelishi mumkin va buni tabiiy hol deb hisoblash lozim. Aytilganidek to‘lig‘icha individual mehnat samarasi bo‘lmish badiiy asar mutlaqo individual tarzda qabul etiladi va istimolchiga ham aynan ana shu yo‘sinda ta’sir qiladi. Binobarin, asarga berilgan ilmiy baho ham sub’ektiv qarash maqomida bo‘ladi. bo‘lmish badiiy matnlarning tadqiqiga bag‘ishlangan jiddiy yangicha ilmiy qarashlar ham yueaga kelyapti. Unda estetik hodisalar tahlilchining nuqtai nazariga tayangan holda baholanib, ularning milliy badiiyatga qo‘shgan hissasi tayin etiladi. Professor D. Quronovning «Zavqimdan bir shingil» asari, I. G‘afurov, S. Meli, U Jo‘raqul, R. Rahmat singari sinchilarning bir qator maqolalari ana shunday yangicha ilmiy- tahliliy yondashuvning o‘ziga xos namunalaridir. Ayrim tahlilchilar o‘z hulosalarini tipologik va komparavistik yondashuvlarga tayanib chiqarayotirlar. Ular bunda o‘zbek adabiyotidagi ayrim badiiy asarlarni milliy yoki qo‘shni adabiyotlarda mavjud bo‘lgan muvoziy estetik hodisalarga solishtirgan holda o‘xshash va farkdi jihatlarini ko‘rsatish yo‘li bilan bunga urinmoqdalar. Ikkinchi bir guruh tahdilchilar esa biror ijtimoiy qarashni maqsad sifatida belgilab olib, tekshirilayotgan badiiy matnning ana pgu maqsadga kanchalik xizmat qilish qilmasligini aniqlash orqali badiiy asarga baho berishga urinmoqdalar. Yana shunday adabiyotshunoslar ham borki, ular tekshirilayotgan badiiy matnning o‘zigagina tayangan holda asarning badiiy-estetik qimmatani ochish, shu orqali uning milliy tafakkur taraqqiyotiga qushgan hissasini aniqlash yo‘lidan borishni ma’qul ko‘radi. Badiiy tahlilning sifati, uning badiiy-ilmiy ta’sirchanlik darajasi tahlilchining shaxsiyati va kasbiy hozirligiga bog‘liqdir. Har qanday tahlilchi ham o‘z shaxsiyati darajasida ish ko‘radi. Har bir sinchi o‘z shaxsiyati, e’tiqodi, estetik imkoniyatlari, o‘qimishlilik darajasi, shaxsiy jasorati doirasida badiiy tahlilni amalga oshiradiki, shularga tayanib turib, tahlilchining shaxsi badiiy taxlilning sifati va halolligini belgilaydigan asosiy omil deb bemalol aytish mumkin. Atroflicha bilimdonlik badiiy adabiyotga daxldor qarashlarning xolisligini ta’minshda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ayni bir davrda yashagan, bir xil e’tiqodga amal qilgan holda badiiy didi, estetik zavqi, iste’dodinig miqiyosi har xil bo‘lgan sinchi-adabiyotshunoslar ayni bir badiiy hodisa to‘g‘risida tamomila qarama-qarshi fikrlarga kelishi mumkin va buni tabiiy hol deb hisoblash lozim. Aytilganidek to‘lig‘icha individual mehnat samarasi bo‘lmish badiiy asar mutlaqo individual tarzda qabul etiladi va istimolchiga ham aynan ana shu yo‘sinda ta’sir qiladi. Binobarin, asarga berilgan ilmiy baho ham sub’ektiv qarash maqomida bo‘ladi. Har qanday ishda bo‘lganidek, adabiy asarni ilmiy tadqiq etishda ham taxlilga asqotadigan muayyan texnik usullar majmuini egallash g‘oyat zarur va busiz kishida badiiy butunlikni tekshirish mahoratini shakllantirib bo‘lmaydi. Badiiy matn bilan ishlashning asosiy fundamental tamoyil va usullarini egallab olmay turib, malakali ilmiy tahlilni amalga oshirib bo‘lmaydi. Tahlil texnikasini egallash adabiyotshunos-sinchiga xatolarga yo‘l qo‘ymaslik, badiiy butunlikni to‘liq anglash, to‘g‘ri va teran talqin qilish, asarning estetik o‘ziga xosligini tushunib yetish kafolatini beradiki, millat darajasida badiiy asarni idrok etish, tushunish va ilmiy izohlashning hozirgi holatida bu ancha yuqori natija hisoblanldi. Lekin bu hali hammasi emas, balki badiiy asar bilan samarali ishlashning boshlanishiginadir, xolos. Ayrim adabiyotshunoslarning muayyan badiiy asar yuzasidan qilgan tahlili boshqasinikiga qaraganda, qiziqarli, asosli, ishonarli va chuqur ekaniga sabab nima? Badiiy tahlil tajribasida bunday hol har qadamda uchraydi. Chamasi, bu o‘rinda ushlab ko‘rish, birovga ko‘rsatish va mantiq bilan izohlab berish mumkin bo‘lmagan «X omili» namayon bo‘ladi. Ma’lumki X (iks) noma’lum kattalikni anglatadi, badiiy tahlildagi asosiy noma’lumlik esa sinchi-tahlilchining shaxsiyati va tabiatidagi o‘ziga xoslikdan iboratdir. Har qanday asarning ilmiy talqini va badiiy tahlilida ana shu noma’lum kattalikning ko‘lami ishning sifatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy asarni tahlil etishday, subyektiv yumushda tadqiqotchining shaxsi hal qiluvchi o‘rin tutmasligi mumkin emas. Yana shu ham ayonki, sinchining shaxsiyati qanchalik boy va o‘ziga xos bo‘lsa, u amalga oshirgan badiiy tahlil ham shunchalik teran va qiziqarli bo‘ladi. Adabiyottanuvchining tayyorgarlik darajasi bilan birgalikda uning shaxsiyatiga xos shunday qirralari borki, u badiiy tahlilning puxtaligi, aniqligi va chuqurligiga bevosita ta’sir qiladi. Birinchidan, sinchi tekshirilayotgan badiiy olamni ham real hayotiy dunyo bilan, ham o‘zga badiiy olamlar bilan solishtira olish salohiyatiga ega bo‘lishi kerak. Adabiyottanuvchining bilimi va hayotiy hamda badiiy tajribasi qanchalik katta bo‘lsa, serqirra badiiy obrazning ko‘zga tashlanmaydigan tomonlari shuncha ko‘p ochiladi. Qayta-qayta o‘qilgani sari ayrim badiiy asarlardan yangidan-yangi ma’nolar topilishi mana shu holatni ma’lum darajada izohlaydi. Ya’ni badiiy nazari o‘tkir, hayotiy tajribasi mo‘l va bilimli sinchi muayyan asarni tahlil qilganda, undagi Har qanday ishda bo‘lganidek, adabiy asarni ilmiy tadqiq etishda ham taxlilga asqotadigan muayyan texnik usullar majmuini egallash g‘oyat zarur va busiz kishida badiiy butunlikni tekshirish mahoratini shakllantirib bo‘lmaydi. Badiiy matn bilan ishlashning asosiy fundamental tamoyil va usullarini egallab olmay turib, malakali ilmiy tahlilni amalga oshirib bo‘lmaydi. Tahlil texnikasini egallash adabiyotshunos-sinchiga xatolarga yo‘l qo‘ymaslik, badiiy butunlikni to‘liq anglash, to‘g‘ri va teran talqin qilish, asarning estetik o‘ziga xosligini tushunib yetish kafolatini beradiki, millat darajasida badiiy asarni idrok etish, tushunish va ilmiy izohlashning hozirgi holatida bu ancha yuqori natija hisoblanldi. Lekin bu hali hammasi emas, balki badiiy asar bilan samarali ishlashning boshlanishiginadir, xolos. Ayrim adabiyotshunoslarning muayyan badiiy asar yuzasidan qilgan tahlili boshqasinikiga qaraganda, qiziqarli, asosli, ishonarli va chuqur ekaniga sabab nima? Badiiy tahlil tajribasida bunday hol har qadamda uchraydi. Chamasi, bu o‘rinda ushlab ko‘rish, birovga ko‘rsatish va mantiq bilan izohlab berish mumkin bo‘lmagan «X omili» namayon bo‘ladi. Ma’lumki X (iks) noma’lum kattalikni anglatadi, badiiy tahlildagi asosiy noma’lumlik esa sinchi-tahlilchining shaxsiyati va tabiatidagi o‘ziga xoslikdan iboratdir. Har qanday asarning ilmiy talqini va badiiy tahlilida ana shu noma’lum kattalikning ko‘lami ishning sifatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy asarni tahlil etishday, subyektiv yumushda tadqiqotchining shaxsi hal qiluvchi o‘rin tutmasligi mumkin emas. Yana shu ham ayonki, sinchining shaxsiyati qanchalik boy va o‘ziga xos bo‘lsa, u amalga oshirgan badiiy tahlil ham shunchalik teran va qiziqarli bo‘ladi. Adabiyottanuvchining tayyorgarlik darajasi bilan birgalikda uning shaxsiyatiga xos shunday qirralari borki, u badiiy tahlilning puxtaligi, aniqligi va chuqurligiga bevosita ta’sir qiladi. Birinchidan, sinchi tekshirilayotgan badiiy olamni ham real hayotiy dunyo bilan, ham o‘zga badiiy olamlar bilan solishtira olish salohiyatiga ega bo‘lishi kerak. Adabiyottanuvchining bilimi va hayotiy hamda badiiy tajribasi qanchalik katta bo‘lsa, serqirra badiiy obrazning ko‘zga tashlanmaydigan tomonlari shuncha ko‘p ochiladi. Qayta-qayta o‘qilgani sari ayrim badiiy asarlardan yangidan-yangi ma’nolar topilishi mana shu holatni ma’lum darajada izohlaydi. Ya’ni badiiy nazari o‘tkir, hayotiy tajribasi mo‘l va bilimli sinchi muayyan asarni tahlil qilganda, undagi boshqalar topolmaydigan ko‘plab jihatlarni idrok eta va ilmiy izohlay biladi. Albatta, sinchining yoshi yoxud tajribasi o‘z-o‘zidan badiiy asarni to‘la va teran tushunish kafolatini bermaydi, balki badiiy materialni hissiy idrok etish shiddati, tekshirilayotgan asarni yurak va tafakkurdan o‘tkazib tadqiq qilish miqdorining yillar davomida ortib borishi tahlil saviyasining yuksalishiga sabab bo‘lishi mumkin. Yashagan yillari miqdorini ruhiyatidagi kechinmalarning tig‘izligi va shiddati koeffitsentiga ko‘paytirish orqali muayyan sinchining tahlilchilik iste’dodi haqida bir qadar to‘g‘ri tasavvur hosil qilish mumkin. Bu degani yosh, boshlovchi sinchi badiiy mazmunni teran anglay olmaydi, asarning jozibasini ochib berolmaydi deganimi? Mutlaqo unday emas, zero, yoshlikning ham o‘z afzalliklari bor va ular ancha salmoqli. Adabiyottanuvchi shaxsiyati yetukligini anglatuvchi ikkinchi jihat, ya’ni asar bilan muloqotning samimiyligi va tabiiyligi aynan yoshlarda yorqinroq ko‘rinadi. Bu to‘g‘rida G. Belinskiy o‘xshatib aytgan: «Shoirning ijod namunalarini yurakdan o‘tkazish bu ularning butun boyligi va barcha teranligini tuyish, ularning dardlari bilan og‘rib iztiroblarini kechirish, quvonchidan rohatlanish, tantanasidan zavqqa to‘lish, umididan umidlanish demakdir. Muayyan vaqt davomida uning mutlaq ta’siriga berilmay, uning ko‘zi bilan ko‘rishni, qulog‘i bilan eshitishni tili bilan so‘ylashni suymay turib, shoirni tushunish mumkin emas». Sinchi shaxsiyatini yuksaltiruvchi uchinchi sifat uni o‘z ustida tinimsiz ishlab, tahliliy mahorat pichog‘i po‘latnida qirqadigan darajada keskir qilib qayray olishidan iboratdir. Sinchining faqat kasb nuqtai nazaridangina emas, balki sof odamiylik jihatidan ham tinimsiz kamolotga intilishi tahlilning sifatini oshirib, ilm fikrini ko‘pchilikka ma’qul tushadigan qilishning muhim bir omilidir. Nihoyat, sinchining tahliliga ilmiy salmoq, xolislik baxsh etuvchi to‘rtinchi omil bu halollikdir. Adabiyottanuvchi har qanday badiiy asarni insof bilan halol o‘qiy bilishi va baholay olishi kerak. Bu kechimda uni badiiy matnning mohiyati va badiiy fazilatlari yoxud nuqsonlari borasidagi haq fikrni aytishdan na guruh manfaatlari, na siyosiy vaziyat talabi, na obro‘li kimsalarning fikri to‘xtatib qololmasligi kerak. Shunday adabiyottanuvchilar borki, ular asar tadqiqi kechimida o‘z shaxsi qudrati, ichki sezgilari kuchi, ilhomiy holat quvvatiga ortiqcha mahliyo bo‘lib, tahlil texnikasiga mensimay qaraydilar. Bunday sinchi-tahlilchilar tomonidan ko‘pincha juda bilimdonlik bilan yozilgan, o‘z holicha yorqin, lekin tekshirilayotgan matn boshqalar topolmaydigan ko‘plab jihatlarni idrok eta va ilmiy izohlay biladi. Albatta, sinchining yoshi yoxud tajribasi o‘z-o‘zidan badiiy asarni to‘la va teran tushunish kafolatini bermaydi, balki badiiy materialni hissiy idrok etish shiddati, tekshirilayotgan asarni yurak va tafakkurdan o‘tkazib tadqiq qilish miqdorining yillar davomida ortib borishi tahlil saviyasining yuksalishiga sabab bo‘lishi mumkin. Yashagan yillari miqdorini ruhiyatidagi kechinmalarning tig‘izligi va shiddati koeffitsentiga ko‘paytirish orqali muayyan sinchining tahlilchilik iste’dodi haqida bir qadar to‘g‘ri tasavvur hosil qilish mumkin. Bu degani yosh, boshlovchi sinchi badiiy mazmunni teran anglay olmaydi, asarning jozibasini ochib berolmaydi deganimi? Mutlaqo unday emas, zero, yoshlikning ham o‘z afzalliklari bor va ular ancha salmoqli. Adabiyottanuvchi shaxsiyati yetukligini anglatuvchi ikkinchi jihat, ya’ni asar bilan muloqotning samimiyligi va tabiiyligi aynan yoshlarda yorqinroq ko‘rinadi. Bu to‘g‘rida G. Belinskiy o‘xshatib aytgan: «Shoirning ijod namunalarini yurakdan o‘tkazish bu ularning butun boyligi va barcha teranligini tuyish, ularning dardlari bilan og‘rib iztiroblarini kechirish, quvonchidan rohatlanish, tantanasidan zavqqa to‘lish, umididan umidlanish demakdir. Muayyan vaqt davomida uning mutlaq ta’siriga berilmay, uning ko‘zi bilan ko‘rishni, qulog‘i bilan eshitishni tili bilan so‘ylashni suymay turib, shoirni tushunish mumkin emas». Sinchi shaxsiyatini yuksaltiruvchi uchinchi sifat uni o‘z ustida tinimsiz ishlab, tahliliy mahorat pichog‘i po‘latnida qirqadigan darajada keskir qilib qayray olishidan iboratdir. Sinchining faqat kasb nuqtai nazaridangina emas, balki sof odamiylik jihatidan ham tinimsiz kamolotga intilishi tahlilning sifatini oshirib, ilm fikrini ko‘pchilikka ma’qul tushadigan qilishning muhim bir omilidir. Nihoyat, sinchining tahliliga ilmiy salmoq, xolislik baxsh etuvchi to‘rtinchi omil bu halollikdir. Adabiyottanuvchi har qanday badiiy asarni insof bilan halol o‘qiy bilishi va baholay olishi kerak. Bu kechimda uni badiiy matnning mohiyati va badiiy fazilatlari yoxud nuqsonlari borasidagi haq fikrni aytishdan na guruh manfaatlari, na siyosiy vaziyat talabi, na obro‘li kimsalarning fikri to‘xtatib qololmasligi kerak. Shunday adabiyottanuvchilar borki, ular asar tadqiqi kechimida o‘z shaxsi qudrati, ichki sezgilari kuchi, ilhomiy holat quvvatiga ortiqcha mahliyo bo‘lib, tahlil texnikasiga mensimay qaraydilar. Bunday sinchi-tahlilchilar tomonidan ko‘pincha juda bilimdonlik bilan yozilgan, o‘z holicha yorqin, lekin tekshirilayotgan matn mohiyatini ochishga deyarli aloqasi bo‘lmagan adabiy-tanqidiy ish yuzaga keltiriladi. Bunday hollarda ilmiy tahlil muayyan asarning tadqiqi emas, balki muallif aqidasining izhoriga aylanib, bosh vazifa - asarni tushunish va tuyish amalga oshmay qolib ketadi. Bu va bunga o‘xshash holatlarda tekshirilishi kerak bo‘lgan asar qanchalik bilimdon ekanliklarini ko‘rsatish bilan andarmon bo‘lgan sinchilarning o‘ziga mahliyoliklari soyasida qolib ketadi. Bunday «tahlil»ning samarasi qanchaligini tasavvur qilish mumkin. Ko‘rinadiki, badiiy matn bilan samarali ishlash uchun intilish, qobiliyat, bi- limdonlikdan tashqari tahlil texnikasidan xabardorlik ham muhim o‘rin tutar ekan. Shunday qilib, adabiyottanuv ishida, badiiy butunlikning mazmuni va o‘rnini ishonarli va ilmiy asosli tayin etish ish kechimida sinchining tahlil texnikasini egallaganligi ham, adabiyotshunos shaxsiyatining butunligi ham birday ahamiyatga ega ekan. Bu jihatlarni o‘zida uyg‘unlashtirgan sinchigina badiiy yaratiqqa asosli va halol baho bera ola- di, o‘zga ijodkorni tuyish, tushunish va izohlashday foydali missiyani uddalay biladi. Shu tariqa turli davrlarda yashaydigan yurtdosh va elatdoshlarining ma’naviy-badiiy va intellektual kamolotiga munosib ta’sir ko‘rsatib, badiiy yaratiqni uning iste’molchisiga yaqinlashtira oladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Yo‘ldoshev Q., Yo‘ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. T., Kamalak. 20016. 2. Nazarov B., Qahramonov Q… O‘zbek adabiy tanqidi tarixi. T., Tafakkur qanoti. 2012. 3. O‘zbek adabiy tanqidi. Antologiya. T., Sharq. 1911. 4. Yo‘ldoshev Q. So‘z yolqini. T., G‘.G‘ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi. T., 2018. 5. D. Quronov. Mutolaa va idrok mashqlari. T., Yangi asr avlodi. 2015. mohiyatini ochishga deyarli aloqasi bo‘lmagan adabiy-tanqidiy ish yuzaga keltiriladi. Bunday hollarda ilmiy tahlil muayyan asarning tadqiqi emas, balki muallif aqidasining izhoriga aylanib, bosh vazifa - asarni tushunish va tuyish amalga oshmay qolib ketadi. Bu va bunga o‘xshash holatlarda tekshirilishi kerak bo‘lgan asar qanchalik bilimdon ekanliklarini ko‘rsatish bilan andarmon bo‘lgan sinchilarning o‘ziga mahliyoliklari soyasida qolib ketadi. Bunday «tahlil»ning samarasi qanchaligini tasavvur qilish mumkin. Ko‘rinadiki, badiiy matn bilan samarali ishlash uchun intilish, qobiliyat, bi- limdonlikdan tashqari tahlil texnikasidan xabardorlik ham muhim o‘rin tutar ekan. Shunday qilib, adabiyottanuv ishida, badiiy butunlikning mazmuni va o‘rnini ishonarli va ilmiy asosli tayin etish ish kechimida sinchining tahlil texnikasini egallaganligi ham, adabiyotshunos shaxsiyatining butunligi ham birday ahamiyatga ega ekan. Bu jihatlarni o‘zida uyg‘unlashtirgan sinchigina badiiy yaratiqqa asosli va halol baho bera ola- di, o‘zga ijodkorni tuyish, tushunish va izohlashday foydali missiyani uddalay biladi. Shu tariqa turli davrlarda yashaydigan yurtdosh va elatdoshlarining ma’naviy-badiiy va intellektual kamolotiga munosib ta’sir ko‘rsatib, badiiy yaratiqni uning iste’molchisiga yaqinlashtira oladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Yo‘ldoshev Q., Yo‘ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. T., Kamalak. 20016. 2. Nazarov B., Qahramonov Q… O‘zbek adabiy tanqidi tarixi. T., Tafakkur qanoti. 2012. 3. O‘zbek adabiy tanqidi. Antologiya. T., Sharq. 1911. 4. Yo‘ldoshev Q. So‘z yolqini. T., G‘.G‘ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi. T., 2018. 5. D. Quronov. Mutolaa va idrok mashqlari. T., Yangi asr avlodi. 2015.