Badiiy tasvir vositalari
REJA:
So`zlarning asl va ko`chma ma'nolarda qo`llanilishi.
Troplar va ularning turlari.
Hozirgi o`zbek adabiyotida badiiy tasvir vositalarining qo`llanilishi.
TAYANCh IBORALAR: Trop. Metonimiya. Metafora. Sifatlash. Jonlantirish
O`xshatish. Mubolag`a. Ko`chma ma'noli so`zlar. Asl ma'noli so`zlar. Badiiy tasvir
vositalari.
Maxsus badiiy tasvir vositalari adabiy asar tilning shirali, bo`yoqdor, rang-
barang bo`lishiga yordam beruvchi omillardandir. Bu xususan, she'riyatda yaqqol
seziladi.
Bir shoir chuqur falsafiy fikri va yuksak mantiq kuchi, boshqa bir shoir dilni
qitiqlovchi mayin lirizmi, yana biri o`z she'rlarining qo`shiqday ravon va
ohangraboligi bilan kishi qalbini hayajonga soladi. Bunga esa shoirlar maxsus badiiy
tasvir vositalaridan mohirona foydalanib, obrazli kartinalar chizish vositasida
erishadi.
Asarda hayotning haqqoniy aks ettirilishi, xarakterlarning tipikligi, san'atkor
talqin etgan ijtimoiy idealning muhimligi, asarning xalqchilligi, yozuvchining shakl
va mazmun birligiga erishishdagi mahorati, asarning estetik-tarbiyaviy ta'sirining
kuchli bo`lishi-badiiy tasvir vositalarini mohirona ishlata bilish san'atiga ham
bog`liq.
Adabiy asarda o`z ma'nosida ishlatilgan so`zlar bilan birga ko`chma ma'noda
qo`llanilgan so`zlar ham uchraydi. So`zlar ko`chma ma'noda qo`llanilgan bo`lsa,
maxsus badiiy tasvir vositasi hisoblanadi. Umuman, asardagi barcha so`zlar ham
tasvir vositasi, ammo ko`chma ma'no anglatganlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Shuning uchun ham ular maxsus badiiy tasvir vositalari sifatida o`rganiladi.
So`zning asl va ko`chma ma'nosi o`rtasidagi farqni anglash uchun quyidagi
misralarga nazar tashlaylik:
1.
Zaynab bilan Omon ikkovning –
Yangi kelin, yangi kuyovning
Baxti shunday bo`ldi barqaror.
Kokillari uning tol-tol,
Lablarida bitgan qora xol
Bir dunyoga arziguday bor... (Hamid Olimjon).
2.
Chiroylidir go`yo yosh kelin
Ikki daryo yuvar kokilin.
(Hamid Olimjon).
Adabiy asarda so`zning ko`chma ma'noda qo`llash usuli fanda troplar
(yunoncha tropos-ko`chim, oborot) deb yuritiladi.
Mumtoz adabiyotda bu tushuncha "tashbeh" yoki "majoz" termini bilan atalgan.
Troplar rang-barang ko`rinishlarga ega. Troplar, birinchi navbatda, o`xshashli
ko`chim (metafora) va o`xshashsiz ko`chim (metonimiya) ga ajraladi.
Metafora va metonimiyalar ham bir necha ko`rinishlarga ega: o`xshatish,
sifatlash, jonlantirish, mubolag`a, litota, simvol, allegoriya, sinekdoxa, perifraz va
boshqalar.
«Metafora» - (yunoncha metafora ko`chim) - istiora-tropning bir turi-aktiv
obrazli tafakkur formalaridan. Bunda o`xshatilayotgan va o`xshayotgan ikki predmet
yoki hodisa o`rtasidagi umumiy o`xshashlikka asoslanadi.
Masalan:
Keldi ochilur chog`ing o`zliging namoyon qil,
Parchalab kishanlarni har tomon parishon qil.
Baytdagi birinchi misrada "yangi zamon" - o`xshagan payt butunlay tushirilib
qoldirish, uning o`rniga "ochilur chog`ing" - o`xshatilgan paytgina berilgan. Ikkinchi
misrada ham "eski hayot" - o`xshagan narsa tushirilib qoldirilib, uning o`rnida
"kishan" so`zi-o`xshatilgan narsa berilgan.
Megaforalar rang-barang ko`rinishlarga ega: ochiq metaforalar, yopiq
metaforalar, metaforik sifatlashlar.
Oq oltinning elini,
Bu elning oq gulshsh,
Oq gullarning gulchisin...
(M.Shayhzoda).
Shoir bu o`rinda "oq oltinning eli" deganda o`zbek xalqini, "oq gul" deganda
paxtani, "oq gulning gulchisi" deganda paxtakorni nazarda tutyapti. Har uchchala
misrada ham o`xshagan narsa (o`zbek xalqi, paxta, paxtakor) tushirilib qoldirilib,
faqat o`xshatilayotgan narsa berilyapti.
Agar o`xshatilayotgan narsa o`rnida faqat o`xshagan narsa berilsa va
o`xshatilayotgan narsaning biror-belgisi o`xshagan narsaga taqalsa-yopiq metafora
bo`ladi.
Bunda orzu qozonadi ot
Bunda sevgi yozadi qanot.
(Hamid Olimjon).
Ikki misradagi "sevgi"-o`xshagan varsa, "qush" - o`xshatilgan narsa (buni biz
"yozadi qanot" leksik birikmasidan bilib olamiz - qanot yozish-qushlarga xos
xususiyat) misrada o`xshatilgan narsa (qush) berilmagan. Demak, "sevgi yozadi
qanot" leksik birikmasi yopiq metaforadir.
Ba'zan metaforada predmet sifatlashlar orqali ifodalanishi mumkin. Bu xil
metaforalar metaforik sifatlashlar deb yuritiladi.
Kumush dalalarda boshlangan bayram,
Hamon davom etar o`lkamiz bo`ylab.
(Uyg`un).
"Kumush dalalar" leksik birikmasi metaforik sifatlash. Chunki, shoir
"dalalar"deganda
O`zbekistonni,
"kumush"
deganda
uning
go`zalligani
(paxtazorlarini) nazarda tutmoqda.
Jonlantirish-metaforaning bir turi-odamlarga xos xususiyatlarni jonsiz
predmeglar, tabiat hodisalari, hayvon, qush kabilarga ko`chyrish orqali paydo
bo`ladigan tasvir usuli.
Klassik adabiyotimizda jonlaitirishni - ikki ko`rinishi mavjud bo`lgan: tashxis
(shaxs bilan bog`liq)-jonsiz narsalarni jonlantirish, intoq (nutq bilan bog`liq)-nutqsiz
narsalarni nutq egasi sifatida tasvirlash.
Masalan: Alisher Navoiy "Lisonut-tayr", Muhammadsharif Gulxaniyning
"Zarabulmasal" kabi asarlarida jonlantirishning har ikkala ko`rinishi ham keng
qo`llanilgan. Xususan, xalq og`zaki ijodida jonlantirish ko`p ishlatilgan. Ertak, masal
va dostonlarda qush, ot, oy, quyosh, shamol, yulduz, daraxt va hokazolar xuddi odam
kabi so`zlaydi.
O`xshatish-trop
(ko`chim-majoz)larning
bir
turi-narsa,
hodisa
yoki
tushunchalarni ma'lum umumiylik va o`xshashlikka ega bo`lgan boshqa narsa,
hodisa yoxud tushuncha bilan qiyoslash.
O`xshatishda narsa va hodisalarni ifodalagan leksik birliklar o`zining asl
ma'nosi bilan solishtiriladi. To`la o`xshatishda to`rt element bo`ladi.
a) o`xshatilayotgan predmet-o`xshatiluvchi ob'yekt;
b) o`xshatilayotgan predmet-o`xshovchi obraz;
v) o`xshatilayotgan va o`xshayotgan narsa-hodisaning o`xshashlik belgisi-
o`xshatish belgi;
g) -day, -dek, -simon, -ona.-namo, gomuz, -cha, -larcha kabi affikslar; kabi,
singari yanglig`, xuddi, go`yo, bamisoli, misli, barobar singari leksik vositalar: sifat,
qomat, nusxa, bashara, rang kabi so`zlar-o`xshatish qo`pshmchalari.
Qorday oppoq bu ko`ngilning qo`kragi.
Bu misrada "ko`krak" - o`xshatilayotgan predmet, "qor" – o`xshatilayotgan
narsa, "oppoq-o`xshish belgi (sifat) va nihoyat, "day" – o`xshatish qo`ppshchasi.
Sifatlash - badiiy adabiyotda predmet, voqe-hodisa, tushuncha va kishilarning,
belgi-xususiyatlarini aniqlovchi, izohlovchi, xarakterlovchi so`zlar.
Kumush qishdan, zumrad bahordan
Qolishmaydi kuzning ziynati.
(Uyg`un).
baytidagi "kumush qish", "zumrad bahor" birikmalari-sifatlashdir.
Sifatlashni qo`llash orqali yozuvchi tasvirlanayotgan hodisaning u yoki bu
belgisiga kitobxonning diqqatini tortadi, unda emosiya uyg`otadi.
Masalan:
Zaynabning ham toza, osuda,
Dog` ko`rmagan ma'sum qalbida
Sevgi yaproq yozib qolibdi
Va fikriga g`avg`o solibdi.
(Hamid Olimjon)
Metonimiya - (yunoncha metonymia –qayta nomlash) – majoz kinoya ikki
tushuncha o`rtasidagi yaqinlikka asoslangan ko`chim (trop). Biror predmet yoki
hodisa nomini tushunchalararo yaqinlik asosida boshqa so`z yoki ibora bilan
almashtirish yo`li bilan metonimiya paydo bo`ladi. Masalan: "pul" o`rniga
“cho`ntak”, "asar nomi" o`rniga "avtor nomini" qo`llash metonimiya hodisasidir.
Misol:
Fuzuliyni oldim qo`limga,
Majnun bo`lib yig`lab qichqirdi.
Va Navoiy tushib yo`limga,
Faryod bilan o`rnidan turdi.
Mubolag`a- (arabcha lof urush, bo`rttirish) tasvirlanayotgan shaxs, predmet va
jihatlarini bo`rttirib, kuchaytirib tasvirlash usuli.
Yozuvchi taassurotni kuchaytirish, hayajonni oshirish, obrazni bo`rttirish
maqsadida mubolag`a ishlatadi.
Chinorning kattaligini-chinor shoxi bulutlar orasida ko`rindi va mubolag`asi
ishlatilgan.
Yurganda yer titrar, o`kirsa-osmon,
Bu safda arslonlar keradi o`lrov.
Litota - (yunoncha litotes-sodda, kichik, evida) - tasvir ob'yektini ataylab,
kichraytirib, zaiflashtirib ko`rsatish usuli. Litota mubolag`aning butunlay aksidir.
Masalan:
Ul sanamkim, suv yoqosinda paritek o`lturur,
G`oyati nozukligindin suv bila yutsa bo`lur.
(Atoyi).
Bo`yung sarvu sanubartek, beling qil,
Vafo qilgon kipshlarga vafo qil.
(Xorazmiy).
Simvol - (yunoncha symvolon - shartli belgi, ramz) tasvir ob'yektining
mohiyatini ma'lum bir nuqtai nazardan shartli ifodalovchi ramziy so`z yoki predmet
o`roq va bolg`a-ishchi va dehqon do`stligining ramzi, non-tuz-mehmonnavozlik va
do`stlik ramzi, kabutar-tinchlik ramzi.
Allegoriya – ko`pincha masal va ertaklarda qo`llaniladi. Tulki - ayyor
kishilarga, bo`ri – ochko`zlarga, chayon - yovuz, ilon - makkor, to`ti - gapdon
odamlarga nisbatan kinoya qilinadi.
Sinekdoxa - birga atamoq, qo`shib fahmlamoq - metonimiyaning bir turi bo`lib,
miqdor jihatidan bir predmet belgilarini boshqasiga ko`chirish usulidir.
Bir qo`ng`iz mo`ylovli,
Baroq soch mal'un
Jigar rang bir mundir
Isgagi uchun
Nahotki yerimiz
Chappa aylanib,
Nahotki daryolar
Oqar teskari
Bu parchada shoir "qo`ng`iz muylovli", "baroq soch", "jigar rang", mundir" -
portretik detallar orqali - fashizmning "yerimiz", "daryolar" tabiat detallari orqali
bepoyon va qudratli mamlakat nazarda tutilgan.
Perifraz - (yunoncha peru - trof, phrasis - so`zlayman) - majozlarning bir turi
bo`lib, nutqning ifodaviyligini oshirish maqsadida predmet, odam, voqea-hodisalar
nomini, ularning ma'nosini, xususiyatlarini ifodalovchi boshqa so`z va ibora bilan
almashtirish usuli.
Masalan: "burgut" so`zi o`rniga - "qushlar podshosi", "O`zbekiston" so`zi
o`rniga "oq oltin koni", "paxtakor" so`zi o`rniga "oltin qo`llar" so`zlarining
qo`llanishi perifrazlardir.
Perifraz narsa va hodisalarning asl nomi bilan yonma-yon ishlatiladi:
Quyoshday mehribon,
Vataning-onang,
Zaminday vazminu,
Mehnatkash, mushfiq,
Isgagan narsangni tayyorlaguvchi
Xalq bor-otang bor.
(G`afur G`ulom)
SAVOL VA TOPShIRIQLAR:
1.
So`zlarning asl ma'nosi deganda nimani tushunasiz?
2.
Ko`chma ma'nodagi so`zlar deganda nimani tushunasiz?
3.
Troplar va ularning turlarini sanang?
4.
Hozirgi o`zbek adabiyotida badiiy tasvir vositalarshshng
qo`llanilishi.
5.
Metafora tushunchasi haqida gapiring?
6.
Metonimiya nima?
7.
Sifatlash nima?
8.
Jonlantirish deganda nimani tushunasiz?
9.
O`xshatish hodisasi haqida gapiring?
10.
Mubolag`a nima?
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR:
1.
I.Sulton. Adabiyot nazariyasi darslik. T., "O`qituvchi", 2005.
2.
T. Boboyev. Adabiyotshunoslik asoslari. –T., 2003.
3.
T. Boboyev. She’r ilmi ta’limi. –T., 1997.
4.
D. Quronov. Adabiyot nazariyasi asoslari. T., 2018.
5.
A. Ulug’ov. Adabiyotshunoslik nazariyasi. T., 2018
6.
D. Quronov va boshqalar Adabiyotshunoslik lug’ati. – T., 2013 (qayta
nashr)
7.
M. Abdullayev. Adabiyotimizning yangilanish davri "O`zAS"
1995
