BAKTERIAL VA KO‘KAT O‘G‘ITLAR Reja 1. Bakterial preparatlar va ularni qo’llashning ahamiyati 2. Ko’kat o’g’itlar va ularning ahamiyati Kalit so’zlar: nitrogin rizotorfin,azotobakterin, fosforobakterin, AMB preparati, sideratsiya, dukkakli ekinlar, yashil massa. O’simliklarning me’yorida usib-rivojlanishi tuproq mikroorganizmlarining faoliyati bilan chambarchas bog’liqdir. Tuproq tarkibida juda ko’p va turli-tuman mikroorganizmlar uchraydi, ularning orasida o’simliklar uchun zarurlari va zararlilari mavjud. Dehqonchilikda bakterial preparatlar tuproq mikroorganizmlarining tarkibi va miqdorini ko’paytirish hamda ular faoliyatini kuchaytirish maqsadida qo’llaniladi. Ayrim hollarda darslik va adabiyotlarda «bakterial preparat» urniga «bakterial o’g’it» iborasini qo’llaydilar, bu noto’g’ri, albatta. Chunki, odatda o’g’it deganda, tarkibida bironta oziq elementini tutgan, bevosita tuproq unumdorligini oshiradigan moddalar tushuniladi. Bakterial preparatlar esa tirik organizmlar bo’lib, o’z tarkibida oziq moddalarni tutmaydi, lekin tuproqdagi zaxira oziq moddalarni tezroq mineral holatga o’tkazadi va atmosfera azotning o’zlashtirilishida muxim rol o’inaydi, shu bilan o’simliklarning oziqlanish sharoitlarini yaxshilashda ishtirok etadi. Eng keng tarqalgan bakterial preparatlar jumlasiga nitragin, azotobakterin, fosfobak-terin, AMB-preparati va silikobakterinlarni kiritish mumkin. Nitragin - juda faol tugunak bakteriyalarni tutgan bakterial preparat. Tuproqdagi tugunak bakteriyalar o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, har bir dukkakli ekin o’ziga xos bakteriyaga ega. Masalan. bazi bakteriyalar bedaning ildizida tugunak hosil kilsa, ayrimlari fakat nuxatning, yana boshqalari esa faqatgina lyupinning ildiz tizimi bilan simbioz hayot kechiradi. Bunday o’ziga xoslik ayrim xollarda juda kichikdoirada namoyon bo’ladi. Tugunak bakteriyalarga xos yana bir xususiyat - virulentlikdir. Virulentlik yoki boshqacha aytganda virusga moyillik bakteriyalarning ildiz ichiga kirib, tugunak hosil qilishidir. Faollik - tuganak bakteriyalarga xos uchinchi xususiyat. Tuganak bakteriyalarning faolligi deganda, atmosfera azotini o’zlashtira olish xususiyati tushuniladi. Ushbu bakteriyalarning faqat faol shtammlarigina dukkakli ekinlarni atmosfera azoti bilan ta’minlay oladi. Dukkakli ekin ildiz tizimiga virulentlikka ega lekin faol bo’lmagan bakteriyalar kiritilsa, tugunaklar hosil bo’ladi, ammo atmosfera azotining o’zlashtirilishi sodir bo’lmaydi. Tuproqqa kiritiladigan nitragindagi tugunak bakteriyalar virulentligi avvaldan mavjud bo’lgan bakteriyalar virulentligidan yuqori bo’lsagina o’simlik ildiziga ko’p miqdorda kiradi. Qadimdan sug’oriladigan, tuproqlarda avvaldan dukkakli yoki dukkakli don ekini yetishtirilayotgan bo’lsa, nitragin ishlatishga hojat qolmaydi. Lekin yangidan dukkakli ekin ekiladigan paykalga nitragin preparata ishlatilmasa, tugunak bakteriyalar hosil bo’lmaydi. Nordon tuproqlarda tugunak bakteriyalar o’z faolligini juda tez yo’qotadi. Botqoq, tuproqlarda tugunak bakteriyalar deyarli uchramaydi (bunday tuproqlarda har gal dukkakli ekin ekish oldidan nitragin ishlatish kerak). Nordon tuproqlarga ohak mahalliy, mineral (fosforli va kaliyli) va mikroo’g’itlar kiritilsa, bakteriyalarning virulentligi va faolligi oshadi. Azotli o’g’itlar bakteriyalarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tuproqlarda tugunak bakteriyalar soni va faolligini oshirishning eng samarali va ishonchli usuli - nitragin kiritishdir. Sanoat usulida va mahalliy sharoitlarda tayyorlanadigan nitragin farqlanadi. Zavodda tayyorlanadigan nitraginning bir shishasi (0,5 kg) bir ga maydondagi dukkakli ekinlarga yetadi. Ayni nitraginning saqlanish muddati - 9 oy. Harorat O-10°C atrofida bo’lsa, nitragin uzoq vaqt bo’zilmasdan saqlanadi. Preparat zax joyda saqlansa, mog’orlaydi. Mog’or zamburug’i nitragin uchun kuchli antagonist hisoblanadi. Nitraginni zaharli kimyoviy moddalarga yakin joyda saqlash aslo mumkin emas, chunki bunday sharoitda bakteriyalar qirilib ketadi. Nitragin tuproqda dukkakli ekin urug’iga aralashtirib, kiritiladi. Buning uchun mayda urug’larning har 10 kg ga, yirik urug’larning har 20 kg ga 500 ml suv sepiladi va tekis yuzaga bir tekisda yoyiladi. Ustiga kerakli miqdordagi nitragin sepiladi, belko’rak yordamida yaxshilab aralashtiriladi, qurigandan keyin qoplarga joylab, dalaga jo’natiladi. Mazkur tadbirlar soya joyda amalga oshirilishi kerak chunki quyosh nuri ta’sirida bakteriyalar nobud bo’ladi. Nitragin eritmasiga 25-50 g molibdenli (Mo) mikroo’g’it ko’shib eritilsa, yanada yaxshi samara beradi. Agar urug’larni hasharotlarga qarshi dorilash darkor bo’lsa, avval dorilanadi, so’ngra nitragin bilan ishlanadi. Nitraginni dukkakli ekin ekiladigan maydon tuprog’i bilan aralashtirish mumkin. Paykaldan 400-500 kg tuproq olinadi, unga nitragin qushib aralashtiriladi va 1 ga maydonga bir tekisda sochib chiqiladi. Mahalliy nitragin esa bevosita xo’jalikning o’zida tayyorlanadi. Buning uchun ko’p yillik o’simliklarning kasallikka chalinmagan ildizlari hayotining ikkinchi yoki uchinchi yilida, bir yillik o’simliklarniki esa o’rimdan keyin yig’ib olinadi. Ildizlar yaxshilab yuviladi, yoyib 20-25° C haroratda soya joyda quritiladi va maydalab 1 mm teshikchali elakdan o’tkaziladi. Shu usulda tayyorlangan talqoNning I g da 8-19 mln dona tuganak bakteriya bo’ladi. Mahalliy nitraginni 2 yil saqlash mumkin. 1 ga maydondagi dukkakli ekinlar uchun 100-300 g mahalliy nitragin ishlatiladi. - Azotobakterin. Azotobakterin - azotobakter (Azotobacter chroococcum va Azotobaaer agile) tuzuvchi preparatdir. Azotobakterlar - azotfiksasiyalovchilar toifasiga kirib, tuproqda erkin yashovchi aerob bakteriyalardan hisoblanadi. Ular tugunak bakteriyalardan farq qilib, ildiz atrofida erkin yashaydi. Ildiz ajratmalari va ildizning chiriyottan qoldiqlari bilan oziqlanib, o’simliklarni azot bilan oziqlanishini yaxshilaydi. Tuproqdagi va agar-agardagi azotobakterin farqlanadi. Tuproq azotobakterini don, poliz va texnikaviy ekinlarning urug’lari uchun 3 kg, kartoshka uchun 6-9 kg/ga miqdorida ishlatiladi. Urug’lar pol yoki brezentga yoyiladi: har 30-40 kg urug’ uchun bir l suv olib, kerakli miqdorda azotobakterin bilan belko’rak yordamida yaxshilab aralashtiriladi. Ishlov berilgan ypyg’lar 24 soat ichida ekilmasa. azotobakterin bilan qaytadan ishlanadi. Agar-agarli azotobakterin solingan shishaga (0,5 l) 100-200 ml suv solib bir kecha-kunduz davomida chayqatib turiladi va ekiladigan kunning o’zida 1 ga yerga ekiladigan don ekinlari uchun 1 ga yerga ekiladigan kartoshka uchun 10 l suvda eritiladi va aralashtiriladi. O’simliklarning kuchatlariga ishlov berilganda 1 shisha azotobakterin 20 l suvda eritilib, unga ko’chatlarning ildizlari botirib olinadi. Azotobakterin ham xuddi nitraginday quruq joyda, ancha salkin haroratlarda, kimyoviy moddalardan uzoqroqda saqlanishi kerak Saqlash muddati - 3 oy. Fosfobakterin. Fosfobakterin - tuproqdagi fosforli birikmalarni minerallashtira oladigan (Vaklerium megatherium phosphaticus) turkumiga mansub bakteriyalarni tutgan preparat. Mikroorganizmlar ishlov berilgan urug’lar bilan tuproqda tushib, ildizlarning atrofida yashaydi va organik birikmalar tarkibidagi fosforni o’simliklar oson o’zlashtiradigan mineral xolatga o’tkazib beradi. Fosfobakterin suyuq va quyuq holatda bo’lishi mumkin. Suyuq fosfobakterin shisha idishlarda chiqariladi. Bir ga maydonga ekish uchun mo’ljallangan donli ekinlar urug’iga 50 ml, paxta, kartoshka va qandlavlagi urug’iga 100 ml fosfobakterin eritmasi ishlatiladi. Preparat bochkada iliq suv yordamida eritiladi, undan 1 l olib, mayda urug’larning 50-70, yirik urug’larning 100-200 kg bilan aralashtiriladi va 20-25 sm qalinlikda yoyib quritiladi. Quruq holatdagi fosfobakterindan 250 g/ga hisobida olib, suyultiriladi. Suyuqlikning 2,5-3,0 l bilan 200 kg ypyg’ namlanadi. AMB (avtoxton mikroflora B) - tarkibida, oziq moddalarni o’simliklar oson o’zlashtiradigan shaklga o’tkazib beradigan faol bakteriyalar tutgan preparatdir. Preparat mu’tadil muhitli torf massasida yetishtiriladigan, nitrafikasiyalovchi va tuproqda erkin yashab azot to’plovchi bakteriyalarni, shuningdek sellyuloza va fosfoorganik birikmalarni yemiruvchi mikroorganizmlar yig’indisidan iborat. Ayni preparat hisobiga ekinlar hosildorligini sezilarli darajada oshirish mumkin. Buning uchun yuqorida aytib o’tilgan mikroorganizmlar va bakteriyalardan «ona preparat» tayyorlanadi. Ekishdan bir oylar chamasi oldin nordon torf yoki torfli tuproqdan olib, uning bir t ga bir t ohaktosh yoki fosforit talqoni va bir kg AMB ona preparati qo’shiladi. Tayyorlangan massa belko’rak yordamida yaxshilab aralashtiriladi va xona sharoitida uch xafta qoldiriladi va keyin 250-500 kg aralashma, bir ga maydonga bir tekisda sochib chiqiladi va izidan chizel yoki tirma yurgizilib, tuproq bilan aralashtiriladi. AMB samaradorligini o’rganish borasida ilmiy-tadqiqot ishlari kam o’tkazilgan shu bois bu bakterial preparat dehqonchilikda keng tarqalmagan. Ko’kat o’g’itlar Respublikamizda yil davomida jamg’ariladigan go’ngning barchasi fan tavsiyasi asosida ishlatilganida ham 10 dalali almashlab ekishning bitta dalasini gektariga 20 t mahalliy o’g’it bilan ta’minlash imkonini beradi, holos. Paxtachilikda mineral o’g’itlar yuqori me’yorlarda ishlatilayotgan hozirgi davrda tuproqlarni organik moddalar bilan ta’minlash birinchi galdagi vazifa bo’lib qolmoqda. Bu muammoni xal etishning eng samarali usuli ko’kat o’g’itlardan foydalanishdir. Tuproq unumdorligini oshirish maqsadida tuproqqa qushib haydab yuboriladigan o’simliklarga ko’kat o’g’itlar deyiladi. Ko’kat o’g’itlar sifatida mosh, kuzgi nuxat, lyupin, seradema, qashkar beda, yovvoyi loviya, burchoq, shabdor (Eron bedasi) kabi dukkakli ekinlardan, shuningdek respublikamizda kuzgi javdar, suli, raygras, bersim kabi o’simliklardan keng foydalaniladi. Ko’kat o’g’itlar tuproqni azot va organik moddalarga boyitadi, chunki ularning tarkibidagi azot miqdori go’ngdagidan ko’p bo’lib, nisbatan kamroq, miqdorda fosfor va kaliy tutadi (92-jadval). 92-jadval. Ko’kat o’g’itlar va uning tarkibidagi oziq moddalar miqdori, % (B. A. Yagodin, 1989; X. X. Zokirov, 1998) O’g’it N P2 O5 K2 0 Ca O Ko’k massa, s/ga Azot, kg/ga Go’ng 0,5 0 0,2 4 0,5 5 0,7 0 Lyupin 0,4 5 0,1 0 0,1 7 0,4 7 Qashqar beda 0,7 7 0,0 5 0,1 9 0,9 7 Ko’kat o’g’it sifatida yetishtiriladigan ekinlardan 350-400 s/ga ko’k poya olinganda, ular tarkibidagi 150-200 kg azot 35-40 t go’ngga ekvivalent bo’ladi. Ko’kat o’g’itlar tuproqning fizikaviy xossalarini yaxshilaydi. Tuproqdagi 0,25 mm dan katta bo’lgan agregatlar miqdori o’tloqi botqoq tuproqlarda 3-7, og’ir mexanikaviy tarkibli tuproqlarda 4-9 % ga ortadi. Haydalma qatlaMgagi tuproq zichligi 0,05-0,1 g/sm ga kamayadi. Ular ta’sirida tuproqning o’simlik ildiz tizimi tarqaladigan qatlamidagi harorat 2-4°C ga oshadi, mikroorganizmlar soni ko’payadi va faolligi 45- 50 kun davomida maksimal darajada saqlanadi. Mustaqil hamda oraliq ekin sifatida ekiladigan ko’kat o’g’itlar farqlanadi. Foydalanish usuliga ko’ra kukat o’g’itlarni 3 guruhga bo’lish mumkin:a) yer usti va ildiz qismi joyida haydab yuboriladigan; b) ko’k poyasi chorva uchun uriladigan, ildiz va angiz qoldiqlari tuproqqa aralashtiriladigan; v) yer ustki qismi yuvib, boshqa paykalga sochiladigan. Ko’kat o’g’itlar odatda sentyabr-oktyabr oylarida ekiladi, kelasi yil bahorda chorva mollari uchun 400-500 s gacha ko’k massa olinadi va qoladigan ildiz hamda angiz qoldiqlari tuproqda qo’shib haydab yuboriladi. Tuproqda tegishlicha ishlov berilgandan keyin sabzavot yoki texnikaviy ekinlar ekiladi. Ko’kat o’g’itlar xisobiga qumoq tuproqli yerlarda sulidan 4,0-7,7, paxtalan 3-4 s/ga atrofida qo’shimcha hosil olish mumkin. Nazorat savollari 1. Bakterial prepararlarning turlari va qo’llanilishi? 2. Ko’kat o’g’itlarning ahamiyati? 3. Ko’kat o’g’itlar tuproqqa ta’siri? Tavsiya qilingan adabiyotlar 1. Мусаев Б.С. “Агрокимё” Т.: «Шарқ» матбаа-акциядорлик компанияси, 2001. 2. Сатторов Ж.”Агрокимё”.”Чўлпон”,Т.,2011 3. “Агрохимия” (п/р проф. Б.А.Ягодина) М.: ВО «Агропромиздат», 1989. 4. Минеев В.Г. “Агрохимия” Издательтво Московского университета 1990 г. 5. Ниёзалиев И.Н.,