1 BANDLIK VA ISHSIZLIK ULARNING DARAJALARI VA TURLARI M U N D A R I J A : Kirish I bob. O’ZBEKISTONDAGI ISHSIZLIK VA BANDLIK MUAMMOLARI HAMDA ULARNING YECHIMINI TOPISH. 1.1. O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va bandlikni ta’minlash 1.2. Ishsizlarni ijtimoiy himoyalash 1.3. O‘zbekistondagi ishsizlik darajasini pasaytirish chora tadbirlari II bob. BANDLIK VA ISHSIZLIKNING NAZARIY ASOSLARI HAMDA ULARNI KELTIRIB CHIQARUVCHI OMILLAR. 2.1. Bandlik to‘g‘risidagi nazariyalar va ularning sharhi 2.2. Aholining ish bilan bandligi va ishsizlikning kelib chiqishi 2.3. Mehnat bozorining tarkibiy tashkil etuvchilari. Ishsizlik va uning turlari Tayanch iboralar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 KIRISH Bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish sharoitida ishchi kuchi resurslarining ish bilan bandligini ta’minlash muammolari dolzarb ahamiyat kasb etadi. CHunki ishchi kuchi resurslaridan samarali foydalanish orqaligina ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga erishish va aholi farovonligini ta’minlash mumkin. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, ishlashni xohlovchilarning hammasini ish bilan ta’minlabgina qolmasdan, eng maqbul, ijtimoiy yo‘naltirilgan ish bilan bandlikni vujudga keltirish uchun zarur sharoitlar yaratish maqsadida mukammal ishchi kuchi bozorini shakllantirish, ishga joylashishga muhtoj bo‘lgan shaxslarni to‘la hisobga olish g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoev 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar Strategiyasining 4.1-bandi Aholining bandligi va real daromadlarini bosqichma-bosqich oshirish deb nomlanib, unda “yangi ish o‘rinlari yaratish hamda aholining, eng avvalo, 3 o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilarining oqilona bandligini ta’minlash, mehnat bozori infrastrukturasining mutanosibligi va rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik darajasini qisqartirish” lozimligi to‘g‘risida alohida to‘xtalib o‘tgan. Shunga ko‘ra, Bandlik va ishsizlik, ularning turlari va darajasini tadqiq etishga qaratilgan mazkur kurs ishi mavzusi o‘ta dolzarb hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasini Prezidenti Sh.M.Mirziyoev Mamlakatimizni 2020 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2021 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida “Yurtimizda yiliga 3.2 million odamni ishga joylashtirishga ehtiyoj bo‘lsa-da, o‘tgan yili Bandlikka ko‘maklashish markazlari atigi 320 ming kishini yoki 16,5 foizini ishga joylashtirgan. Buning asosiy sabablari ish faoliyatidagi eskirgan shakl va usullar hamda bandlik muammolarini hal etishdagi rasmiyatchilik bilan bog‘liq.” deb ta’kidlab o‘tdi. Shuning uchun, O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta’minlashga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi. Ushbu kurs ishida ishchi kuchi bandligi to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar sharhi, ishsizlikning mohiyati, turlari va uning darajasini aniqlash, O‘zbekistonda ishchi kuchi bozorining hozirgi holati tahlili,O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va bandlikni ta’minlash maqsadli dasturlarini amalga oshirishning hozirgi holati tahlili, O‘zbekistonda ishchi kuchi bandligini ta’minlash va ishsizlarni ijtimoiy himoyalash borasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari, O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va ishchi kuchi bandligini ta’minlashning asosiy yo‘nalishlari hamda istiqbollari yoritilib beriladi. I-BOB. O‘ZBEKISTONDA ISHCHI KUCHI BOZORINING HOZIRGI HOLATI TAHLILI 1.1. O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va bandlikni ta’minlash maqsadli dasturlarini amalga oshirishning hozirgi holati tahlili 4 O‘zbekistonda aholining 60 foizga yaqinini ishchi kuchi resurslari tashkil etadi. Ishchi kuchi resurslari jismoniy va aqliy qobiliyatga ega bo‘lib, mehnat jarayonida moddiy ne’matlar va xizmatlarni yaratadilar. Ishchi kuchi resurslari tarkibiga kiritilgan ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmayotgan nofaol aholi esa mehnat zahiralarini tashkil etadi. CHunki vaqti kelib ular ham iqtisodiy faol aholi tarkibiga qo‘shilishlari mumkin. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma’lumotlariga qaraganda, bugungi kunda respublikada ishchi kuchi resurslari soni (2021 yil) 19 007,8ming kishini tashkil etadi (1-jadval). 1-jadval O‘zbekiston Respublikasida ishchi kuchi resurslarining iqtisodiy faol va nofaol aholiga taqsimlanishi, ming kishi Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil 2021 yilda 2020 yilga nisbatan (+,-) (%) Jami ishchi kuchi resurslari soni 18951,0 19 007,8 229,1 100,9 SHundan: Iqtisodiy faol aholi soni 13279,4 13 541,1 262,3 101,9 Iqtisodiy faol aholining ulushi, % 74,9 75,3 0,4 - Iqtisodiy nofaol aholi soni 4542,6 4509,4 -33,2 99,3 Iqtisodiy nofaol aholi ulushi, % 25,1 24,7 -0,4 - 1-jadvaldan ko‘rinadiki, 2020-2021 yillar davomida respublikada ishchi kuchi resurslari soni 18951,0 ming kishidan 19007,8 mingga yoki 0.8 foizga ortgan. Ishchi kuchi resurslari iqtisodiy faol va nofaol aholiga taqsimlanadi. Iqtisodiy faol aholiga mehnat bilan band bo‘lgan fuqarolar va ishsizlar kiradi. Tahlil qilinayotgan davrda iqtisodiy faol aholi soni 1,9 foizga ortgan. 5 Iqtisodiy faol bo‘lmagan aholi - mehnat bilan band va ishsiz deb hisoblanmaydigan shaxslar, shu jumladan:  ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotgan hamda ish haqiga yoki mehnat daromadiga ega bo‘lmagan o‘quvchilar va talabalar;  ishlamayotgan uchinchi guruh nogironlari;  uy bekalari hamda bolalarni parvarish qilish bilan band bo‘lgan ishlamayotgan ayollar;  ko‘char va ko‘chmas mulkdan daromad olayotgan ishlamayotgan shaxslar;  ixtiyoriy ravishda mehnat bilan band bo‘lmagan shaxslar. O‘rganilayotgan davrda iqtisodiy nofaol aholi soni 33,2 ming kishiga yoki 0,7 foizga kamaygan. 2021 yilda ishchi kuchi resurslari tarkibida iqtisodiy nofaol aholining ulushi 24,7 foizni tashkil qilgan. Mazkur holat aholi tarkibida 16-24 yoshdagi aholining salmoqli ulushi bilan ham bog‘liq. SHu bilan birga, ta’lim olayotgan yoshlarning soni yildan-yilga oshib bormoqda. CHunki respublikada ta’limni rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlarning amalga oshirilishi natijasida yangi qurilayotgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlariga o‘quvchilarning jalb etilishi iqtisodiy nofaol aholining o‘sishiga bevosita ta’sir qilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonunning 2-moddasiga asosan ish bilan ta’minlash - fuqarolarning qonun xujjatlariga zid kelmaydigan, o‘z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan faoliyatidir. Quyidagilar ish bilan ta’minlangan deb hisoblanadi:  yollanib ishlayotgan, shu jumladan, ishni to‘liqsiz ish vaqtida haq evaziga bajarayotgan kasanachilik bilan shug‘ullanayotgan, shuningdek haq to‘lanadigan boshqa ishga, shu jumladan, vaqtinchalik ishga ega bo‘lgan fuqarolar;  betobligi, mehnat ta’tilida, kasbga qayta tayyorlashda, malaka oshirishda ekanligi, ishlab chiqarishning to‘xtatib qo‘yilganligi munosabati bilan, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq vaqtincha ish joyida bo‘lmaganda xodimning ish joyi saqlanib turadigan boshqa hollarda vaqtincha ish joyida bo‘lmagan fuqarolar; 6  o‘zini ish bilan mustaqil ta’minlayotgan fuqarolar, shu jumladan, yuridik shaxs tashkil qilmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan fuqarolar, kooperativlarning a’zolari, fermerlar va ularning ishlab chiqarishda qatnashayotgan oila a’zolari;  Qurolli Kuchlarda, Milliy xavfsizlik xizmati va ichki ishlar organlari va qo‘shinlarida xizmatni o‘tayotgan, shuningdek muqobil xizmatni o‘tayotgan fuqarolar;  ta’lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotgan fuqarolar;  Qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat olib borayotgan jamoat birlashmalari va diniy muassasalarda ishlayotgan fuqarolar. Mamlakatlarda mehnatda bandlik va ishsizlikni ko‘p yillik o‘rganish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, mehnatga yaroqli aholining 94-95 foizi mehnatda band bo‘lsa, iqtisodiyot me’yorida rivojlanayotgan hisoblanadi. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, respublikada iqtisodiy faol aholining 95 foizini ish bilan bandlar tashkil etadi (2-jadval). 2-jadval O‘zbekiston Respublikasida ish bilan band aholi soni va tarkibining o‘zgarishi, ming kishi T/r Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil 2021yilda 2020 yilga nisbatan (+,-) (%) 1 Jami ish bilan bandlar 12818,4 13058,3 239,9 101,9 SHu jumladan: 1.1. Iqtisodiyotning rasmiy sektorida ish bilan bandlar soni 7755,7 7849,2 93,5 101,2 SHundan: 7 1.1.1. Iqtisodiyot tarmoqlarida ish bilan bandlar soni (yirik biznesda) 2419,8 2431,6 11,8 100,5 1.1.2. Kichik korxonalar va fermer xo‘jaliklarida ish bilan bandlar soni 2228,7 2229,5 0,8 100,0 1.1.3. YUridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxs sifatida rasman ro‘yxatga olingan fuqarolar soni 844,2 871,1 26,9 103,2 1.1.4. Dehqon xo‘jaliklarida ish bilan bandlar soni 1815,2 1869,2 54,0 103,0 1.1.5. Boshqa tashkilot va muassasalarda ish bilan bandlar soni 447,8 447,8 0,0 100,0 1.2. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlar soni 3989,1 4207,8 218,7 105,5 shundan: 1.2.1. Nomuayyan, bir martalik va mavsumiy ishlarni bajaruvchilar soni 1572,4 1656,8 84,4 105,4 1.2.2. Mehnat munosabatlarini rasmiylashtirmasdan oila boshliqlariga ularning tadbirkorlik faoliyatida yordam beruvchi oila a’zolari 991,2 1081,3 90,1 109,1 1.2.3. Ro‘yxatdan o‘tmasdan va tegishli ruxsatsiz faoliyat olib boruvchi tadbirkorlar 1425,5 1469,7 44,2 103,1 8 2-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2020-2021 yillar davomida ish bilan band aholi soni 93,5 ming kishiga yoki 1,2 foizga ortgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 27 maydagi “Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholini hisobga olish metodikasini takomillashtirish to‘g‘risida”gi 106-sonli qaroriga asosan ish bilan bandlar quyidagi turlarga bo‘linadi:  iqtisodiyotning rasmiy sektorida ish bilan bandlar;  iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlar;  respublikadan tashqariga ishlash maqsadida ketgan fuqarolar. Tahlil qilinayotgan davrda iqtisodiyotning rasmiy sektorida ish bilan bandlar soni 1,2 foizga ortgan. Rasmiy sektorida ish bilan bandlar tarkibi quyidagilardan tarkib topgan:  iqtisodiyot tarmoqlarida ish bilan bandlar (yirik biznesda);  kichik korxonalar va fermer xo‘jaliklarida ish bilan bandlar;  yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxs sifatida rasman ro‘yxatga olingan fuqarolar;  dehqon xo‘jaliklarida ish bilan bandlar;  boshqa tashkilot va muassasalarda ish bilan bandlar. Bu davrda (2020-2021 yillar) iqtisodiyot tarmoqlarida ish bilan bandlar (yirik biznesda) soni – 0,5 foizga, yuridik shaxs bo‘lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxs sifatida rasman ro‘yxatga olingan fuqarolar – 3,2 foizga, dehqon xo‘jaliklarida ish bilan bandlar soni – 3,0 foizga ko‘paygan, kichik korxonalar va fermer xo‘jaliklarida ish bilan bandlar soni esa o‘zgarishsiz qolgan. Tadbirkorlik sohasida ish bilan bandlar sonining ortishi mamlakatimizda olib borilayotgan oqilona islohotlar bilan bog‘liq. 2015 yil 1 yanvardan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 13 fevraldagi “Mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan yagona ijtimoiy to‘lovni hisoblash va to‘lash tartibi to‘g‘risida”gi 26-sonli qaroriga asosan mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona ijtimoiy to‘lovni hisoblash tartibi va to‘lash tartibi o‘zgardi. Yangi tartibga muvofiq 2015 yil 1 9 yanvardan boshlab mikrofirmalar va kichik korxonalar, shuningdek fermer xo‘jaliklari uchun yagona ijtimoiy to‘lovning 2014 yilda amal qilgan 25 foiz o‘rniga, mehnatga haq to‘lash jamg‘armasining 15 foiziga teng bo‘lgan stavkasi belgilandi. 2015 yilning 1 iyulidan yakka tartibdagi tadbirkorlarga, faoliyatidan kelib chiqqan holda, har bir yollangan ishchi uchun byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga eng kam oylik ish haqining 50 foizi miqdorida sug‘urta badali va yakka tartibdagi ish beruvchi tadbirkor uchun belgilangan soliq stavkasining 30 foizi miqdorida soliq to‘lash sharti bilan bir nafardan uch nafargacha ishchini yollash huquqi berildi. Yana jadval ma’lumotlarining tahlili respublikada iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band aholi sonining 2020 yildagi 6542.1 ming kishidan 2021 yilda 8036.2 ming kishiga ortganligini ko‘rsatdi. Odatda iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band aholining tarkibi quyidagilarga bo‘linadi:  nomuayyan, bir martalik va mavsumiy ishlarni bajaruvchilar;  mehnat munosabatlarini rasmiylashtirmasdan oila boshliqlariga ularning tadbirkorlik faoliyatida yordam beruvchi oila a’zolari;  ro‘yxatdan o‘tmasdan va tegishli ruxsatsiz faoliyat olib boruvchi tadbirkorlar. Tahlillarga ko‘ra, so‘nggi yillarda respublikada nomuayyan, bir martalik va mavsumiy ishlarni bajaruvchilar soni – 5,4, mehnat munosabatlarini rasmiylashtirmasdan oila boshliqlariga ularning tadbirkorlik faoliyatida yordam beruvchi oila a’zolari soni – 9,1 foizga, ro‘yxatdan o‘tmasdan va tegishli ruxsatsiz faoliyat olib boruvchi tadbirkorlar soni esa 3,1 foizga ortgan. Respublikada aholini bir martalik ishga jalb qilish ishlari yildan-yilga takomillashib bormoqda. Bu faoliyatning mohiyati shundaki, o‘z mehnat layoqatini qisqa muddatli (to‘liq bir ish kunida yoki to‘liqsiz bir ish kunida, ikki yoki undan ortiq, lekin bir oydan kam ish kunida) sotish istagida bo‘lgan fuqarolarga mehnat muassasalari ish beruvchi va yollanma ishchini bir-biri bilan uchrashtirish va kelishib olishlariga ko‘maklashmoqda. Bunday tadbirlar aholi gavjum bo‘lgan va ilgaridan norasmiy tarzda mehnat layoqati savdosi amalga oshirilgan joylarda tashkil qilinmoqda. Ishchi kuchi bozoridagi talab va taklif miqdori, aholi turmush darajasi, 10 mamlakatdagi bir qator makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning holati ish bilan bandlikdagi vaziyatga chambarchas bog‘liq. Birgina ish haqi darajasining o‘zi ishchi kuchi bozoridagi talab va taklif, aholi daromadlari, mamlakat iqtisodiy holatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha ishchi kuchi bozoridagi vaziyat qulay bo‘lib, Bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlariga ish so‘rab murojaat qilganlarning aksariyat qismi ishga joylashtirilgan (3-jadval). 3-jadvaldan ko‘rinadiki, 2021 yilda Bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish (tuman, shahar) markazlariga ish so‘rab murojaat qilganlar soni 3,0 mln.kishini tashkil etgan, shundan markazlar tomonidan 2,84 mln kishi yoki 94,6 foizi ishga joylashtirilgan. 3-jadval O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha ishchi kuchi bozoridagi vaziyat (2021 yil) № Hududlar nomi Bandlikka ko‘maklashi sh va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlariga ish so‘rab murojaat qilganlar soni shundan ishga joylasht i- rilganlar Xaq to‘lanadiga n jamoat ishlarida qatnash- ganlar Kasbga tayyorlash ga yuboril- ganlar Kvota o‘rinlarig a ishga joylashtiri l-ganlar 11 1. Qoraqalpog‘ist on Respublikasi 20033 19834 1041 238 2568 Viloyatlar: 2. Andijon 31754 30546 310 230 6839 3. Buxoro 21173 20559 121 135 7225 4. Jizzax 14639 13767 497 373 2607 5. Qashqadaryo 25435 24441 486 263 2595 6. Navoiy 12508 11610 165 165 5132 7. Namangan 27761 26547 2087 456 5996 8. Samarqand 38545 37691 1106 582 11650 9. Surxondaryo 12055 11181 233 233 4482 10 . Sirdaryo 6737 6092 155 162 1476 11 . Toshkent 20331 19288 280 209 10512 12 . Farg‘ona 41042 40227 702 652 12974 13 . Xorazm 16064 14139 767 876 2908 14 . Toshkent sh. 12106 8216 22 2920 12853 Jami 300183 284138 7972 7494 89817 12 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 20 apreldagi “Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida ishbilarmonlik muhitining holati va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish darajasi indikatorlarini har chorakda baholash tizimini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 117-sonli qarorining ilovasiga asosan ishga joylashish darajasini baholash mezoniga ko‘ra indikator ko‘rsatkichi 75 foizdan kam bo‘lsa, indikatorning sifat bahosi – past, 75 foizdan 85 foizgacha bo‘lsa – mo‘tadil, 85 f o i z d a n 9 0 f o i z g a c h a b o ‘ l s 2021 yilda ishga joylashish darajasi 93.4 foizni tashkil etib, bu ko‘rsatkich buyicha yuqori daraja hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasida ish bilan bandlar soni yildan- yilga oshib, ish bilan bandlikda tarkibiy o‘zgarish bo‘lib, keyingi yillarda nomoddiy ishlab chiqarish sohalarida bandlar soni va ulushi oshmoqda. 1.2 O‘zbekistonda ishchi kuchi bandligini ta’minlash va ishsizlarni ijtimoiy himoyalash borasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari 2015 yilda ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturi doirasida mamlakatimizda quyidagi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha jami 990,5 mingta ish o‘rni tashkil etildi (4-jadval): 4-jadvaldan ko‘rinib turganidek, 2015 yilda ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturi bo‘yicha 987,5 mingta ish o‘rni tashkil etish rejalashtirilgan. Haqiqatda 2015 yilda yaratilgan ish o‘rinlari soni 990,5 mingtani tashkil etgan. Ya’ni dasturga nisbatan yaratilgan ish o‘rinlari soni 0,3 foizga ortig‘i bilan bajarilgan. 13 4-jadval O‘zbekiston Respublikasida yaratilgan ish o‘rinlari soni (2020 yil) № Hududlar nomi 2021 yilda yaratiladigan yangi ish o‘rinlari soni, dastur bo‘yicha Haqiqatda 2021 yilda yaratilgan ish o‘rinlari soni Dasturiga nisbatan, % hisobida 1. Qoraqalpog‘iston Respublikasi 49 841 50014 100,3 viloyatlar 2. Andijon 79 986 82542 100,1 3. Buxoro 73 452 75622 100,3 4. Jizzax 50 048 52012 100,2 5. Qashqadaryo 90 961 89469 100,6 6. Navoiy 41 087 65463 100,3 7. Namangan 75456 75709 100,5 8. Samarqand 94 500 94639 100,1 9. Surxondaryo 66 657 66699 100,1 10. Sirdaryo 51 150 40209 100,1 14 11. Toshkent 87 520 88215 100,5 12. Farg‘ona 92 823 92931 100,1 13. Xorazm 60 200 60631 100,7 14. Toshkent shaxri 95 956 93470 100,1 Respublika bo‘yicha jami 987 539 990 447 100,3 2015 yilda ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturi doirasida quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha ish o‘rni yaratildi: 1. Maqsadli dasturlarga muvofiq 261,6 mingta ish o‘rni, shuning 115,9 mingtasi sanoatda, 67,3 mingtasi xizmat ko‘rsatish va servis sohasida, 49,1 mingtasi qishloq xo‘jaligida (chorvachilikda, parrandachilikda, bog‘dorchilikda, baliqchilikda, asalarichilikda, sabzavotchilikda, ipakchilikda, uzumchilikda) tashkil etildi (5-jadval). 5-jadval O‘zbekiston Respublikasida maqsadli dasturlarga muvofiq tashkil etilgan ish o‘rinlari soni (2021 yil) № Hududlar nomi Maqsadli dasturlarga muvofiq tashkil etilgan ish o‘rinlari shundan sanoatd a xizmat ko‘rsatishd a qishloq xo‘jali- gida ishlamasdan turgan korxonalar faolitini tiklash 1. Qoraqalpog‘ist on Respublikasi 10807 6569 2388 1507 343 15 viloyatlar: 2. Andijon 43720 11819 19926 7946 4029 3. Buxoro 11272 7235 1609 1490 938 4. Jizzax 7674 650 2536 3045 1443 5. Qashqadaryo 14762 6685 3676 3747 654 6. Navoiy 8267 4864 1753 714 936 7. Namangan 18608 8729 2664 2700 4515 8. Samarqand 19399 8348 3946 1879 5226 9. Surxondaryo 22369 12188 4106 5535 540 10 . Sirdaryo 22545 8209 3913 8726 1697 11 . Toshkent 25278 12396 3291 8431 1160 12 . Farg‘ona 17924 9004 3482 1260 4178 13 . Xorazm 12740 4550 3532 1920 2738 14 . Toshkent sh. 27391 14702 10530 249 1910 Respublika bo‘yicha jami 262 756 115 948 67 352 49 149 30 307 16 Navoiy, Toshkent va Jizzax viloyatlarida maxsus industrial zonalar faoliyat yuritayotganligi bu yo‘nalishda ish o‘rinlari tashkil etishning salmoqli omili bo‘lib, bu yangi korxonalarni ishga tushirishni va ishlab turgan korxonalardagi ish o‘rinlarini ko‘paytirishni ham, tarmoqlararo aloqalar (transport, qurilish va ijtimoiy infratuzilmada) zanjiri bo‘yicha o‘zaro bog‘langan ish o‘rinlarini tashkil etishni ham ta’minlagan. YAngi qurilish hisobiga va ishlab turgan korxonalarda ish o‘rinlari tashkil etish «O‘zbekengilsanoat», «O‘zkimyosanoat», «O‘zbekneftgaz», «O‘zbekturizm», «O‘zfarmsanoat», «O‘zavtosanoat» kompaniyalari, Oziq-ovqat sanoati korxonalari uyushmasi tizimida va boshqalarda amalga oshirilgan. Ishlamayotgan korxonalar faoliyatini tiklash 30,3 mingta ish o‘rni tashkil etilishini ta’minlagan. Ushbu yo‘nalishda past rentabelli va zarar ko‘rib ishlayotgan korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy ahvolini yaxshilash, istiqbolsiz korxonalarni tugatib, so‘ngra ularni ishlab chiqarish quvvatlarini hamda ish o‘rinlarini yaratish sharti bilan yangi mulkdorlarga sotish bo‘yicha maqsadli «yo‘l xaritalarini» amalga oshirish mexanizmlaridan foydalanilgan. SHularning eng katta qismi Samarqand (5 220 ta ish o‘rni), Namangan (4 505 ta ish o‘rni), Farg‘ona (4 162 ta ish o‘rni), Andijon (4 026 ta ish o‘rni), Xorazm (2 721 ta ish o‘rni), Sirdaryo (1 696 ta ish o‘rni) viloyatlariga va Toshkent shahriga (1 896 ta ish o‘rni) to‘g‘ri keladi. 2. Kichik korxonalar va mikrofirmalarni jadal rivojlantirish, shuning hisobiga 290,4 ming kishining bandligi ta’minlandi. Ushbu yo‘nalish barcha mintaqalarda, ayniqsa 2021 yilda ish bilan bandligi ta’minlangan aholi umumiy sonining 74,1 foizi kichik korxonalar va mikrofirmalar ulushiga to‘g‘ri kelgan. Toshkent shahrida, shuningdek Toshkent (48,2%), Surxondaryo (44,0%), Buxoro (43,8%) viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (40,9%) ish o‘rinlari tashkil etishda ustunlik qilgan (6- jadval). 2021 yilda tijorat banklari tomonidan kichik biznes sub’ektlarini qo‘llab-quvvatlash maqsadlarga 8,5 trln. so‘m kredit ajratilgan. Bunda imtiyozli kredit resurslari ko‘proq ishchi kuchi bozorida keskin vaziyat kuzatilayotgan olis qishloq tumanlarida ish o‘rinlari tashkil etishni ko‘zda tutgan loyihalarni moliyalashtirishga yo‘naltirilgan. 17 Kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to‘lovining qat’iy belgilangan stavkasi nisbatan past ekanligi, sanoatda 5%, savdo va umumiy ovqatlanish sohasi korxonalari uchun 10% gacha ekanligi, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 8 avgustdagi “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari eksportini qo‘llab-quvvatlash borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ- 2022-sonli qaroriga muvofiq kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining eksportini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qo‘shimcha choralar bu yo‘nalishda ish o‘rinlari yaratishning muhim rag‘batlantiruvchi chorasi bo‘lgan. 6-jadval O‘zbekiston Respublikasida yo‘nalishlar bo‘yicha tashkil etilgan ish o‘rinlari soni (2021- yil) № Hududlar nomi Tijorat banklarining kichik korxonalar va mikrofirma- larni tashkil etish uchun ajratiladigan kreditlarda yakka tartibdagi tadbirkor- likni rivojlan- tirish Kasanachili k-ning barcha shakllarini tashkil etish Fermer va dehqon xo‘jalik- larini rivojlan- tirish 1. Qoraqalpog‘ist on Respublikasi 15968 2586 9277 11376 viloyatlar: 2. Andijon 8852 9255 14345 3537 3. Buxoro 27451 6640 16885 11774 4. Jizzax 11324 2808 10999 11353 18 O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki huzurida tashkil etilgan Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining eksportini qo‘llab- quvvatlash jamg‘armasi va uning mamlakat mintaqalaridagi hududiy filiallari faoliyati ham muhim ahamiyatga ega, ular 2021 yilning 1 yanvariga qadar, yagona ijtimoiy to‘lovdan tashqari, barcha turdagi soliqlar, yig‘imlar, badallar va davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy to‘lovlarni to‘lashdan ozod etilgan. 3. 2021 yilda yakka tadbirkorlik sohasi 104,3 ming kishining bandligini ta’minladi. YUridik shaxs maqomini olmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan jismoniy shaxslarga, shu jumladan oziq-ovqat tovarlarining chakana savdosini, dehqon bozorlarida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotishni, oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari savdosini amalga oshirayotgan, o‘z mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan shug‘ullanayotgan, maishiy xizmatlar ko‘rsatayotgan shaxslarga solinadigan soliqning 5. Qashqadaryo 25907 14444 23544 10812 6. Navoiy 12674 5517 5427 9321 7. Namangan 18935 8328 27478 2360 8. Samarqand 26323 11779 17550 19588 9. Surxondaryo 19483 8440 10150 6257 10. Sirdaryo 6087 2831 1639 7107 11. Toshkent 30046 7710 15059 9488 12. Farg‘ona 28912 8555 26485 11055 13. Xorazm 9681 6251 17076 14883 14. Toshkent sh. 48954 8706 8419 Respublika bo‘yicha jami 290 597 103 850 204 333 128 911 19 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 25 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-1887-sonli qaroriga muvofiq qat’iy belgilangan stavkalari yakka tadbirkorlikni rivojlantirish uchun haqiqiy moliyaviy-iqtisodiy mexanizmlarni yaratgan. 4. Uy mehnatining barcha shakllari, shu jumladan korxonalar bilan mehnat shartnomalari bo‘yicha kooperatsiyalashgan uy mehnati, hunarmandchilik va oilaviy tadbirkorlikning rivojlanishi 203,7 ming band bo‘lmagan fuqaroni, asosan xotin-qizlar, nogironlar va aholining boshqa ijtimoiy nochor toifalarini, shuningdek chet eldan qaytib kelayotgan mehnat migrantlarini ishga joylashtirishga yordam berdi. Faoliyatni tashkil etishning boshqa shakllarida mumkin bo‘lmagan oqilona moslashuvchan ish kuni va mehnat taqsimoti oilaviy tadbirkorlik sharoitida amalda mumkin bo‘ladi, bu esa ko‘pincha ishga joylashmay qoladigan aholi toifalarini, yosh bolali ayollarni va ishchi kuchi bozorida raqobatlasha olmaydigan boshqa toifadagi shaxslarni ham ishlab chiqarishga qisman jalb etish imkonini bergan. Uy mehnati bo‘yicha ish o‘rinlarining katta qismi an’anaviy milliy hunarmandchilik markazlari bo‘lgan mintaqalarda — Namangan (27,3 ming), Farg‘ona (26,5 ming), Qashqadaryo (23,4 ming), Samarqand (17,5 ming), Xorazm (17,0 ming), Buxoro (16,8 ming), Andijon (14,3 ming) viloyatlarida, shu jumladan Namangan, Qo‘qon, Marg‘ilon, Farg‘ona, Qarshi, Samarqand, Buxoro shaharlarida, shuningdek Kosonsoy, To‘rtko‘l, Uychi, CHortoq, CHust, Kitob, SHahrisabz, Urgut, Hazorasp, Xiva, Vobkent, G‘ijduvon, Jondor, Rishton, Asaka, Paxtaobod, SHahrixon, Qiziltepa, Nurota, Amudaryo, Boysun, Denov, Jarqo‘rg‘on, Xovos, CHiroqchi va boshqa tumanlarda tashkil etilgan. 5. Fermer va dehqon xo‘jaliklarida oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlarini ishlab chiqarish asosan Samarqand, Xorazm, Buxoro, Farg‘ona, Surxondaryo, Qashqadaryo, Toshkent viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasida va boshqa mintaqalarda 128,9 mingdan ortiq kishini ish bilan band qilish imkonini bergan. 20 2021 yilda ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturining moliyaviy manbalari davlat byudjeti va byudjetdan tashqari jamg‘armalar, investitsiyalar, korxona va aholi mablag‘lari hisoblangan (1-rasm). 1-rasm. O‘zbekiston Respublikasida ish o‘rinlari tashkil qilishning asosiy moliyaviy manbalari Oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari ishlab chiqarishni ko‘paytirish hisobiga aholining, avvalo, qishloq aholisining bandligini ta’minlashda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 22 oktyabrdagi «O‘zbekistonda fermerlik faoliyatini tashkil qilishni yanada takomillashtirish va uni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF- 4478-sonli Farmoniga muvofiq ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi ekinlarini joylashtirishni maqbullashtirish, yagona er solig‘ini to‘lash va fermer xo‘jaliklarini kreditlash bo‘yicha imtiyozlar muhim rol o‘ynadi. 2021 yilda ish o‘rinlarining salmoqli qismi Samarqand, Farg‘ona, Qashqadaryo, Toshkent, Andijon, Namangan, Buxoro viloyatlarida va Toshkent shahrida, shuningdek mehnat bilan bandlikka ehtiyojdan kelib chiqib, Surxondaryo, Xorazm, Jizzax, Navoiy, Ish o'rinlari tashkil qilishning asosiy moliyaviy manbalari O'zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari jamg'armalarning iqtisodiyotning ayrim korxonalarini qo'llab-quvvatlashga yo'naltiriladigan mablag'lari alohida muhim investitsiya loyihalari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasining mablag'lari chet el investitsiyalari yakka tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilish va yuritishga tijorat banklarining kreditlari korxonalar va aholining mablag'lari 21 Sirdaryo viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasida tashkil etilgan hamda aholining ish bilan bandligi ta’minlangan. zor munosabatlariga o‘tish davrida davlatning ijtimoiy siyosati faqat jamiyat a’zolarining manfaatlarini ishonchli ravishda himoya qilishdangina iborat bo‘lmasdan, balki mavjud ishchi kuchlarining ish bilan bandligini ta’minlashni ham o‘z ichiga oladi. Ayniqsa, aholining o‘sishi yuqori sur’atlar bilan borayotgan va o‘ziga xos aholi tarkibiga ega bo‘lgan respublikamizda ishchi kuchining ish bilan bandlik masalasi eng muhim sharoit yaratish. Birinchi navbatda qishloq xo‘jalik xomashyosini qayta ishlash, xalq iste’mol mollarini, mahalliy xom ashyodan qurilish materiallari tayyorlovchi xususiy kichik korxonalarni faol rivojlantirishni rag‘batlantirish. Ikkinchidan, xizmat sohasini rivojlantirish, aholiga ko‘rsatiladigan ijtimoiy-maishiy xizmat va qurilish bo‘yicha blikamizda qishloq ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish bo‘yicha ishlar uzluksiz davom ettirilmoqda. To‘rtinchidan, ishdan bo‘shagan xodimlarni qayta tayyorlash va qayta o‘qitishni tashkil etishni tubdan o‘zgartirish. Bunda ishdan bo‘shayotgan va ixtisosi bo‘lmagan shaxslarga qisqa davrda, bozor iqtisodiyotiga hamda iqtisodiyotning o‘zgarib borayotgan tuzilishiga muvofiq keluvchi kasbkorni o‘rgatishga e’tibor qaratish. SHu maqsadda maxsus maslahat va o‘quv markazlari, biznes maktablarning keng tarmog‘ini yanada rivojlantirish ko‘zda tutiladi. Beshinchidan, vaqtincha ishga joylashtirish imkoni bo‘lmagan ishchi kuchlarini davlat tomonidan ishonchli ravishda ijtimoiy himoyalash. Bu siyosat ularning o‘ta zarur ehtiyojlarini Ishchi kuchining ish bilan bandligi muammosi ko‘p qirrali bo‘lib, u barcha odamlarga o‘z qobiliyatlarini ishga solish, o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun dastlabki teng imkoniyatlarni ta’minlovchi davlat va bozor mexanizmini vujudga keltirish; ishchi kuchini unumli va samarali ish bilan band qilish; zarur hollarda ishchi kuchini iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari o‘rtasida qayta taqsimlash kabi masalalarni ham o‘z ichiga oladi. 22 Mamlakatimiz Prezidenti «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli asarida xizmat ko‘rsatish va kichik biznes sohasini aholi bandligini ta’minlash va hayot darajasini oshirishning eng muhim omili sifatida yanada jadal rivojlantirish 2009 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolishini ko‘rsatib o‘tdilar. Asarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik aholi bandligi va uning daromadlarini oshirish muammolarini hal etishda o‘ziga xos lokomotiv vazifasini bajarayotganligi, ichki bozorni iste’mol tovarlari bilan to‘ldirishda salmoqli hissa qo‘shayotganligi, uning bugungi kunda mamlakatimizda eng yirik ishchi kuchi bozori, mulkdorlar o‘rta sinfini shakllantirishning asosiy omili, millionlab odamlar uchun daromad va farovonlik manbai hisoblanishi ta’kidlab o‘tildi. Aholini ish bilan ta’minlash muammolarini hal qilishda ham jiddiy sifat o‘zgarishlari ko‘zga tashlanmoqda. Biz uchun o‘ta dolzarb bo‘lgan bu masalani echishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish bilan birga, xizmat ko‘rsatish sohasi va kasanachilikning turli shakllarini keng joriy etish, qishloq joylarda chorvachilikni rivojlantirishni rag‘batlantirishga alohida ahamiyat berilmoqda. Bugungi bosqichda kasanachilik sohasi bandlik va oila byudjeti daromadlarini oshirishning qo‘shimcha manbaiga aylanib borayotganini hech kim inkor eta olmaydi. Ayni vaqtda kasanachilik fuqarolarni, birinchi navbatda, xotin-qizlar, ayniqsa, ko‘p bolali ayollarni, yordamga muhtoj nogironlar va mehnat qobiliyati cheklangan boshqa shaxslarni ishlab chiqarish faoliyatiga jalb etish uchun muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etmoqda. 2008 yilda kasanachilar tomonidan 34 milliard so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi va xizmatlar ko‘rsatildi. Kasanachilik uchun ish o‘rinlari ochgan korxonalar, shu borada o‘zlariga berilgan imtiyozlar hisobidan 1 milliard so‘mdan ortiq mablag‘ni tejashga erishdi. Aholini, ayniqsa qishloq aholisini ish bilan ta’minlashning yana bir muhim yo‘nalishi shaxsiy yordamchi va dehqon xo‘jaliklarida qoramol boqish bilan shug‘ullanadigan kishilar sonini ko‘paytirishdan iborat. Qayd etish kerakki, bu masalada muayyan ijobiy natijalar qo‘lga kiritildi. Mamlakatimizda qoramollarni aholiga va fermer xo‘jaliklariga kimoshdi savdolari orqali sotish, ularga maqsadli va imtiyozli kreditlar 23 berish, veterinariya xizmati ko‘rsatishning sifati va hajmini oshirish, ozuqa bilan ta’minlash bo‘yicha samarali mexanizmlar yaratilgan. CHorvachilikni rivojlantirish dasturining ijrosi doirasida 2008 yili kimoshdi savdolarida 20 ming 300 bosh qoramol sotildi. 2009 yilda yana 24 ming 600 bosh qoramol sotilishi ko‘zda tutilmoqda. Agar 2007 yilda qoramol sotib olish uchun 42,5 milliard so‘mlik imtiyozli kreditlar ajratilgan bo‘lsa, 2008 yilda bu raqam 48 milliard 200 million so‘mni tashkil etdi. Mamlakatimizda ishchi kuchi bandligi samaradorligini ta’minlash uchun davlatning bandlik siyosatining quyidagi yo‘nalishlarini kuchaytirish maqsadga muvofiqdir: - oilaviy biznes va kichik xususiy korxonalarni rivojlantirishni jadallashtirishni ta’minlash; - mazkur maqsadlarda mikrokreditlash tizimini rag‘batlantirish; - yirik sanoat korxonalari va nisbatan kichikroq bo‘lgan ishlab chiqarish korxonalari bilan kasanachilikni kengaytirish asosidagi kooperatsiyani rivojlantirish imkoniyatlaridan keng qamrovli foydalanish; - mahalliy xomashyoni puxta qayta ishlashga va tayyor, raqobatga bardoshli mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan engil va oziq-ovqat qayta ishlash sanoatining ko‘p mehnat talab qiladigan tarmoqlarini jadal rivojlantirish; - xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish, qishloq joylarida qishloq xo‘jaligiga taalluqli bo‘lmagan bandlik sohalarini kengaytirish masalalarini hal etishga e’tiborni kuchaytirish; - ishsizlarni kasbiy o‘qitish va jamoat ishlari tizimlarini takomillashtirish bilan shug‘ullanadigan xizmatlar ishini faollashtirish. Mazkur chora-tadbirlarning amalga oshirilishi xalqimizning farovon turmushini ta’minlash manbai bo‘lgan ish bilan bandlik darajasining yanada oshishiga, aholining ijtimoiy muhofazasining kuchayishiga yanada keng yo‘l ochib beradi. 24 1.3 O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va ishchi kuchi bandligini ta’minlashning asosiy yo‘nalishlari hamda istiqbollari 2020 yilda yilda ish o‘rinlari va bandlikka ehtiyoj parametrlari ishchi kuchiga talab va taklif balansiga ta’sir ko‘rsatuvchi demografik va mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish omillarining tahlili, shuningdek ishchi kuchi bozorida haqiqiy tendensiyani o‘rganish asosida aniqlangan. Prognozlarga ko‘ra, 2020 yilda demografik omillarning ishchi kuchi bozoriga sezilarli va bevosita ta’siri saqlanib qoladi (2-rasm). 25 2-rasm. Ishchi kuchi bozori rivojlanishining istiqbol ko‘rsatkichlari (2020 yil) Malumotlarga ko‘ra, 2020 yilda ishchi kuchi resurslari soni – 19.6 mln. kishini, shundan ish bilan band bo‘lganlar soni 13,4 mln. kishini, ularning o‘sishi tegishli ravishda – 1,3 va 2,3 foizni tashkil etadi. 2020 yilda O‘zbekistonda ish o‘rinlariga ehtiyoj bo‘lmagan aholi sonining 5.2 mln.kishiga etishi kutiladi (7-jadval). 7-jadval 2016 yilda O‘zbekistonda ish o‘rinlariga ehtiyoj bo‘lmagan aholi soni va tarkibi Ko‘rsatkichlar mln. kishi Ish o‘rinlariga ehtiyoj bo‘lmagan aholi soni 4,5 SHundan: 18,5 14,1 13,4 0,7 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 ишчи кучи ресурслари сони иқтисодий фаол аҳоли иш билан банд аҳоли сони ишсизлар сони 26 Ishlab chiqarishdan ajralgan holda o‘qiyotganlar soni 1,8 3 yoshgacha bo‘lgan bola tarbiyasi bilan band bo‘lgan ayollar 1,6 hozirgi vaqtda sog‘lig‘i va oilaviy sharoitiga ko‘ra ishga joylashish imkoniyati bo‘lmaganlar 1,1 7-jadvaldan ko‘rinadiki, respublikada ishchi kuchi va bandlikka ehtiyoj ishchi kuchi bozorida ishchi kuchini birinchi marotaba taklif etayotgan shaxslar (kollejlar, oliy o‘quv muassasalari va boshqa ta’lim muassasalarini bitiruvchilari), shuningdek ishga joylashishga muhtoj band bo‘lmagan aholi (ish va daromad manbaiga ega bo‘lmagan shaxslar qaytib kelgan migrantlar va boshqalar) hisobidan shakllanadi. Ta’kidlash joizki, 2020 yil O‘zbekiston bo‘yicha ta’lim olishni tugatgan 511,5 ming nafar kollejlar, litseylar, oliy o‘quv muassasalari bitiruvchilari ilk bor, shuningdek ishga joylashishga muhtoj 706,3 ming nafar shaxs ishchi kuchi bozoriga chiqadi. Bundan tashqari, doimiy bo‘lmagan mehnat faoliyati, ya’ni vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarish bilan band bo‘lgan fuqarolar soni, hisob- kitoblarga ko‘ra, 735,6 ming nafarni tashkil etadi. Doimiy bo‘lmagan daromadga ega ushbu toifadagi shaxslar doimiy ishga, ish haqi to‘lanadigan statsionar ish o‘rinlariga muhtojligi mavjud, shuningdek tarkibiy qayta o‘zgarishlar natijasiga ko‘ra ishdan bo‘shatiladigan 118,7 ming nafar ishchi potensial ishsiz omilini keltirib chiqaradi. SHu bilan birga, chet elda ishlovchi fuqarolarni doimiy yashash joyiga qaytarishni ta’minlash bo‘yicha amalga oshirilayotgan choralar, shuningdek, Rossiyadagi ob’ektiv og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy holatni hisobga olgan holda, 2020 yilda O‘zbekiston ishchi kuchi bozoriga 148,3 ming nafardan ortiq ishga joylashishga muhtoj va o‘z navbatida bandlikka ehtiyojni oshiradigan shaxslar qaytishi kutilmoqda. SHunday qilib, 2020 yilda ishchi kuchi bozorida ishchi kuchiga taklif 1236,0 ming nafarni tashkil etadi. Tabiiy sabablarga (pensiyaga chiqish, o‘lim, doimiy yashash uchun xorijiy davlatga chiqib ketish va hokazo) ko‘ra chiqib ketadigan 134,9 ming nafar ishchini, shuningdek 109,5 ming bo‘sh ish o‘rinlarini hisobga olgan holda, bu ko‘rsatkich, ish o‘rinlari va bandlikka ehtiyojdan 1,1 ming nafardan oshadi. 27 Ish o‘rinlarini yaratish va aholi bandligini ta’minlash bo‘yicha 2020 yilda amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan dasturiy choralarning yig‘indisi 992,7 ming nafarni (yoki talabning 80,3 foizini) tashkil etadi. Bu 2020 yilda kollejlar, litseylar va oliy o‘quv muassasalarining barcha bitiruvchilarini (511,5 ming nafar), qaytib kelayotgan mehnat migrantlarini (148,3 ming nafar), shuningdek ishdan bo‘shatiladigan ishchilarning bandligini ta’minlaydi va shu bilan ishsizlikni 719 ming nafar yoki 5,1% darajasida saqlab qoladi. 2020 yil dasturining hududlar va yo‘nalishlar (tarmoqlar) bo‘yicha prognoz parametrlari ish o‘rinlari va bandlikdan, ayniqsa, birinchi marotaba ishchi kuchi bozoriga kirib kelayotgan yoshlar, band bo‘lmagan shaxslar, ishdan bo‘shab qoladigan xodimlar, qaytib kelayotgan mehnat migrantlari, shuningdek sanoat, qurilish, qishloq ho‘jaligi va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari, xizmat ko‘rsatish sohasi, kichik biznesning rivojlanishi munosabati bilan ishchi kuchiga bo‘lgan talabning hisob-kitobidan kelib chiqib aniqlangan. Dasturda 2020 yilda quyidagi asosiy yo‘nalishlarda jami 992,7 mingta, shundan 396,9 mingta ish o‘rinlari yaratilishi va 595,9 ming nafar shaxsning ish bilan ta’minlanishi ko‘zda tutilmoqda (8-jadval) 28 8-jadval O‘zbekiston Respublikasida 2020 yilda ish o‘rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash ko‘rsatkichlari № Yo‘nalishlar jami shu jumladan hududlar bo‘yicha: Qoraqalpog‘ist on Respublikasi Andijon Buxoro Jizzax Qashqadaryo Navoiy Namangan Samarqand Surxondaryo Sirdaryo Toshkent Farg‘ona Xorazm Toshkent sh. 1. Jami dastur bo‘yicha 9927 49 49 863 803 08 737 70 440 90 8902 4 410 90 7567 4 948 29 6700 0 402 00 8777 8 930 21 602 74 958 28 shu jumladan: 2. Maqsadli dasturlarga muvofiq tashkil etiladigan ish o‘rinlari, jami 3968 77 1336 9 522 48 233 72 173 48 3395 7 130 55 2712 1 286 57 2871 7 262 94 2037 8 339 14 205 84 578 63 ulardan: 2.1 . Sanoatda 1307 82 4838 183 04 955 3 637 4 1070 5 585 6 8755 103 32 6696 808 5 4165 160 91 849 1 125 37 29 2.2 . xizmat ko‘rsatishda 6932 2 3342 795 1 454 8 320 5 4911 259 2 3574 661 8 4964 437 2 1670 334 2 505 1 111 82 2.2 .1. shundan turizm sohasini rivojlantirish xizmatlari 1004 4 380 150 0 573 680 489 329 572 106 2 383 789 558 942 862 925 2.3 . qishloq ho‘jaligida(shu jumladan chorvachilik, parrandachilik, bog‘dorchilik, asalarichilik, sabzavotchilik, ipakchilik, uzumchilikda) 5452 1 1594 162 32 339 9 278 7 4186 102 1 2888 218 9 3540 930 2 2481 278 2 210 0 20 2.4 . qurilishda, ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirishda 5669 5 1997 231 5 204 4 111 7 7132 946 3467 397 9 7032 105 8 3787 210 5 195 4 177 62 2.5 . ijtimoiy infratuzilmada 3975 0 997 162 3 143 3 913 5071 722 2431 278 3 4983 972 2655 147 5 136 6 123 26 30 2.6 . ishlamasdan turgan korxonalar faoliyatini tiklash 4580 7 601 582 3 239 5 295 2 1952 191 8 6006 275 6 1502 250 5 5620 611 9 162 2 403 6 2.6 .1. Davlat korxonalarini hususiy-lashtirish dasturlarini amalga oshirish, jumladan, davlat mulk ob’ektlarini nol xarid qiymatida sotish, bo‘sh turgan ob’ektlarni ijaraga berish 3230 2 354 500 8 150 0 265 1 778 440 4205 125 6 986 172 6 4035 514 2 132 4 289 7 2.6. 2. ishlamasdan turgan kichik korxonalar faoliyatini tiklash 1350 5 247 815 895 301 1174 147 8 1801 150 0 516 779 1585 977 298 113 9 3. bandlikni ta’minlash, jami 5958 72 3649 4 280 60 503 98 2674 2 5506 7 280 35 4855 3 661 72 3828 3 139 06 6740 0 591 07 396 90 379 65 quyidagilar hisobiga: 31 3.1. tijorat banklari tomonidan ajratiladigan kreditlar hisobiga kichik korxona va mikrofirmalarni rivojlantirish 1974 68 2214 6 187 6 142 90 3623 1023 8 122 97 1825 0 330 12 1184 6 727 3227 9 904 2 151 87 126 55 3.1. 1. yakka tartibdagi tadbirkorlikni rivojlantirish 1409 16 5165 110 00 123 77 4460 1489 0 626 4 1602 6 104 32 8660 321 3 1310 0 189 44 700 0 938 5 3.2. uy mehnatini barcha shakillarini tashkil qilish 1429 14 2580 743 2 140 32 9021 2135 5 155 7 7052 111 24 6367 568 1327 5 235 28 909 7 159 25 3.3. fermer va dehqon xo‘jaliklarini rivojlantirish 1145 74 6603 775 2 969 9 9638 8583 791 7 7225 116 04 1141 0 939 8 8746 759 3 840 6 4. ish o‘rinlari tarkibi 4.1. Ayollar uchun 4368 54 2044 4 412 30 306 88 2134 0 2136 6 145 04 3518 8 410 61 3102 1 180 90 4449 5 405 55 241 67 527 05 32 4.2. YOshlar uchun 4847 89 1994 5 352 11 324 58 2122 4 3115 8 209 01 3085 9 521 55 2344 3 168 84 5266 6 604 65 299 26 574 94 4.4. Zaxira qilingan (kvota) ish o‘rinlari 1025 23 2380 759 0 771 4 3107 2202 591 9 5990 909 7 4596 260 0 1065 5 169 96 273 0 209 47 4.4. 1. shu jumladan nogironlar uchun 1289 6 114 176 217 110 93 668 492 484 132 771 310 555 7 62 371 0 Manba: 2020 yilda ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturiga 1-ilova. ` 33 Birinchidan, maqsadli kompleks dasturlarga muvofiq yangi ob’ektlarning ishga tushirilishi, ishlab turgan korxonalarni qayta jihozlash va kengaytirish natijasida 396,9 mingta ish o‘rinlari tashkil etiladi, shundan 130,8 mingtasi – sanoatda (shu jumladan, 15,5 mingtasi – kichik sanoat hududlarida), 69,3 mingtasi – xizmat ko‘rsatish va servis sohasida, 54,5 mingtasi – qishloq xo‘jaligida, 56,7 mingtasi – qurilishda, 45,8 mingtasi – ishlamasdan turgan korxonalarni tiklash hisobiga. Hududlar bo‘yicha mazkur yo‘nalishda ish o‘rinlarining asosiy qismi Andijon (52,2 mingta), Farg‘ona (33,9 mingta), Qashqadaryo (34,0 mingta), Samarqand (28,7 mingta), Namangan (27,1 mingta), Surxondaryo (28,7 mingta), Sirdaryo (26,3), Buxoro (23,4 mingta), Toshkent (20,4 mingta) viloyatlarida va Toshkent shahrida (57,9 mingta) tashkil etiladi. Ikkinchidan, xususiy, yakka tartibdagi tadbirkorlik sohasining kengaytirish natijasida 338,4 ming nafar kishining bandligi ta’minlanadi (3-rasm). 3-rasm. 2020 yilda xususiy, yakka tartibdagi tadbirkorlik sohasining kengaytirish hisobidan yaratiladigan ish o‘rinlari soni. Ишчи кучи ресурслари ортиқча бўлган ҳудудлар Андижон, Наманган ва Фарғона вилоятлари 75,1 мингта саноати ривожланган ҳудудлар Тошкент шаҳри, Тошкент, Самарқанд, Бухоро ва Навоий вилоятлари Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятлари бандликка эҳтиёж юқори бўлган жанубий ҳудудлар экологик ноқулай ҳудудлар Жиззах ва Сирдарё вилоятлари кам аҳоли ҳудудлари Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилояти 156,1 мингта 45,6 мингта 49,5 мингта 12,0 мингта ` 34 Yakka tartibdagi tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha aniq moliyaviy-iqtisodiy vositalar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yilda qabul qilingan maxsus Farmonlariga muvofiq xususiy mulkchilikni, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish va investitsiya iqlimi va tadbirkorlik muhitini yanada takomillashtirish bo‘yicha muhim chora-tadbirlar amalga oshiriladi. 2020 yilda yakka tartibdagi tadbirkorlik va boshqa kichik biznes sub’ektlari uchun kreditlashning yuqori darajasi saqlanib qoladi – tijorat banklari tomonidan ushbu maqsadlarga 13,2 trln. so‘m mablag‘lar ajratilishi rejalashtirilmoqda. Bunda imtiyozli kredit resurslari asosan ishchi kuchi bozorida keskinlik mavjud bo‘lgan olis qishloq hududlarida ish o‘rinlari yaratishni nazarda tutuvchi loyihalarni moliyalashtirishga yo‘naltiriladi. Uchinchidan, uy mehnatining, eng avvalo, korxonalar bilan mehnat shartnomalariga asoslangan kasanachilik mehnati, hunarmandchilik va oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish natijasida band bo‘lmagan 142,9 ming nafar fuqarolarni, asosan xotin-qizlar, nogironlar va aholining ijtimoiy muhofazaga muhtoj boshqa toifalarini, shuningdek qaytib kelayotgan mehnat migrantlarining ish bilan ta’minlanish imkoniyati yaratiladi. Oilaviy tadbirkorlik sharoitida, boshqa faoliyat shaklida to‘g‘ri kelmaydigan ishchi kuchining o‘zgaruvchanligi va mehnat taqsimoti muhim hisoblanadi. Bu esa, o‘z navbatida, aholining boshqa sharoitda ishsiz qoladigan toifalari – yosh bolali ayollar va ishchi kuchi bozorida raqobatga bardosh bera olmaydigan boshqa shaxslarni ushbu yo‘nalishdagi ishlab chiqarishga jalb etish imkonini beradi. Kasanachilik ish o‘rinlari an’anaviy hunarmandchilik markazlari hisoblanadigan mintaqalarda – Farg‘ona (23,5 mingta), Qashqadaryo (21,4 mingta), Buxoro (14,0 mingta), Toshkent (13,3 mingta), Samarqand (11,1 mingta), Xorazm (9,1 mingta), Andijon (7,4 mingta), Namangan (7,1 mingta) viloyatlarida, shu jumladan Buxoro, Qarshi, Namangan, Samarqand, Qo‘qon, Marg‘ilon, Farg‘ona shaharlarida, Amudaryo, To‘rtko‘l, Asaka, Paxtaobod, SHaxrixon, Vobkeng, G‘ijduvon, Jondor, Nurota, Qiziltepa, Kosonsoy, Uychi, CHortoq, CHust, SHaxrisabz, Kitob, CHiroqchi, Urgut, Boysun, ` 35 Denov, Jarqo‘rg‘on, Rishton, Xovos, Xiva, Xazorasp va boshqa tumanlarda ko‘plab tashkil etiladi. To‘rtinchidan, dehqon va fermer xo‘jaliklarida chorvachilik, parrandachilik, bog‘dorchilik, baliqchilik, asalarichilik, sabzavotchilik, mahsulotlari etishtirishni ko‘paytirish natijasida 114,6 ming kishi, asosan Samarqand (11,6 ming), Xorazm (8,4 ming), Buxoro (9,7 ming), Farg‘ona (7,6 ming), Surxondaryo (11,4 ming), Qashqadaryo(8,6 ming), Toshkent (8,7 ming) viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (6,6 ming) ish bilan ta’minlanadi. Oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirish hisobiga aholini, birinchi navbatda, qishloq aholisining bandligini ta’minlashda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 22 oktyabrdagi PF-4478-son Farmoniga muvofiq ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish, qishloq ho‘jaligi mahsulotlari etishtirishni maqbullashtirish, yagona er solig‘i to‘lovi bo‘yicha imtiyozlar berish va fermer ho‘jaliklarini kreditlash choralari muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, dasturda olis va tog‘li hududlarda tayyorlangan milliy hunarmandchilik mahsulotlari sotuvini tashkil etish, dorivor o‘simliklarni etishtirish, yig‘ish va qadoqlashni yo‘lga qo‘yish, asalarichilikni, ayniqsa ekoturizmni yanada rivojlantirish orqali 10,0 mingdan ortiq ish o‘rinlarini yaratish belgilangan. ` 36 II BOB. AHOLINING ISH BILAN BANDLIGI VA ISHSIZLIKNING KELIB CHIQISHI 2.1 Ishchi kuchi bandligi to‘g‘risidagi turli xil nazariyalar sharhi Ishchi kuchining bandligi to‘g‘risidagi nazariyalar muammoga nisbatan yondashuv, qo‘llanilgan tadqiqot usullari va vositalari jihatidan bir-biridan farqlanadi. Darslik va o‘quv qo‘llanmalarda ishchi kuchi bandligi bo‘yicha neoklassiklar, keynschilar, monetarizm, institutsional-sotsiologik va boshqa ilmiy maktab vakillarining qarashlari bayon etiladi. Neoklassik maktab konsepsiyasi A.Smitning klassik nazariyasi qoidalari asosida shakllantirilib, D.Gilder, A.Laffer, M.Feldstayn, R.Xoll kabi bir qator olimlarning fikr- mulohazalari orqali namoyon bo‘ladi. Bu maktab namoyandalari ishchi kuchi bozorini maxsus qonunlarga bo‘ysunuvchi aloqalar tizimi sifatida ko‘rib chiqib, ular bozor mexanizmi orqali boshqarilishini ta’kidlaydilar. Ish haqi darajasi ishchi kuchining narxi sifatida ko‘rsatiladi. U ishchi kuchi talab va taklifiga ta’sir ko‘rsatib, ular o‘rtasidagi nisbat va zarur muvozanatni ta’minlaydi. Ishchi kuchining narxi bozor kon’yunkturasiga tezlik bilan javob qaytaradi, ya’ni bozordagi talab va taklifning o‘sishi yoki kamayishiga qarab o‘zgaradi. SHunga ko‘ra, ishchi kuchi bozoridagi taqchillik yoki taklif ortiqchaligi ish haqi darajasini o‘zgartirish orqali bartaraf etiladi. Ishchi kuchi bozorining klassik modeli uning o‘zini-o‘zi tartibga solish tamoyiliga asoslanadi. Keynscha maktab vakillari ishchi kuchi bozorini harakatsiz, o‘zgarmas tizim sifatida baholab, unda ishchi kuchining narxi qat’iy belgilangan bo‘lishini ta’kidlaydilar. Bandlik va ishsizlik darajasi, ishchi kuchiga bo‘lgan talab, real ish haqi darajasi kabi asosiy ko‘rsatkichlar ishchi kuchi bozori orqali emas, balki tovar va xizmatlar bozoridagi samarali talab miqdori orqali belgilanadi. Ishchi kuchi bozorida esa faqat ish haqi darajasi va unga bog‘liq bo‘lgan ishchi kuchi taklifi miqdori shakllanadi. Biroq ishchi kuchi taklifi amaldagi bandlikning shakllanishida etakchi rol o‘ynamay, balki faqat uning ish haqining muayyan hajmidagi eng yuqori mumkin bo‘lgan darajasini tavsiflaydi. Ishchi kuchiga bo‘lgan talab yalpi talab, investitsiya va ishlab chiqarish hajmi orqali tartibga solinadi. ` 37 Ishsizlikning mavjud bo‘lishi yalpi samarali talabning etishmasligi bilan shartlanib, uni byudjet va pul-kredit siyosatining iqtisodiy faollikni oshiruvchi chora-tadbirlari orqali bartaraf etish mumkin. Davlat yalpi talabni kengaytirish tadbirlarini amalga oshira borib, ishchi kuchiga bo‘lgan talabning o‘sishiga imkon yaratadi va buning natijasida bandlikning o‘sishi hamda ishsizlikning qisqarishi ro‘y beradi. Monetar maktab namoyandalari (M.Fridmen, E.Felps va boshqalar) bozor iqtisodiyotini o‘z-o‘zidan tartiblanuvchi tizim sifatida baholab, undagi narx mexanizmining o‘zi bandlikning oqilona darajasini belgilab berishini ta’kidlaydilar. Bunday tizimga davlat tomonidan har qanday aralashuv bozorning o‘zini-o‘zi tartibga solish mexanizmini ishdan chiqaradi. Davlatning pul vositasida yalpi talabni rag‘batlantirishi esa pirovardida inflyasiya jarayonlarining kuchayishini keltirib chiqaradi. Monetaristlar iqtisodiyotda doimo ma’lum darajada ishsizlik mavjud bo‘lishini ta’kidlab, uni «ishsizlikning tabiiy me’yori» deb ataydilar. Bandlikning bu «tabiiy daraja»dan chetlanishi faqat qisqa muddatli tavsif kasb etadi. Agar bandlik darajasi muvozanat darajasidan ortiq bo‘lsa, bu inflyasiyaning jadallashuviga, agar kam bo‘lsa, deflyasiyaning jadallashuviga olib keladi. Bandlikni barqarorlashtirish bo‘yicha siyosat ishsizlik darajasini uning tabiiy me’yoridan chetlanishiga, ishlab chiqarish hajmi va band bo‘lganlar sonining tebranishlariga qarshi kurashga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Ishchi kuchi bozorini muvozanatga keltirish uchun monetaristlar asosan pul-kredit siyosati dastaklaridan foydalanishni tavsiya etadilar. Institutsional-sotsiologik maktab namoyandalari (T.Veblen, J.Danlop, J.Gelbreyt, L.Ulman va boshqalar) ishchi kuchi bandligi borasidagi muammolar turli ko‘rinishdagi institutsional islohotlar yordamida hal etilishi mumkin, degan qoidaga asoslanadilar. Ular bu muammoning faqat makroiqtisodiy jihatdan tahlili bilan chegaralanmaydilar. SHuningdek, ular ishchi kuchi tarkibi va unga tegishli holda ish haqi darajasidagi ijtimoiy, kasbiy, tarmoq, yosh, jins, etnik va boshqa tafovutlar ta’sirida ishchi kuchi bozorida vujudga keladigan nomuvofiqliklarni izohlashga harakat qildilar. Shartnomaga asoslangan bandlik nazariyasi (M.Beyli, D.Gordon, K.Azariadis) o‘zida neoklassik hamda keynscha talqinlarni uyg‘unlashtiruvchi konsepsiya hisoblanadi. ` 38 Konsepsiya mualliflari, bir tomondan, pul ko‘rinishidagi ish haqi qat’iyligi to‘g‘risidagi keynscha qoidani qabul qiladilar va ishchi kuchi bozoridagi muvofiqlashuv narxlar (ya’ni, ish haqi) hisobiga emas, balki ishlab chiqarish moddiy hajmi va bandlikning o‘zgarishi hisobiga amalga oshishini ta’kidlaydilar. Boshqa tomondan, bu qat’iylikning o‘zi xususiy iqtisodiy manfaatlar ostida harakat qiluvchi individlarning xatti-harakatidan keltirib chiqariladi. Mazkur nazariyaning asosida tadbirkorlar va ishchilar o‘zaro uzoq muddatli shartnoma munosabatlariga kirishishlari to‘g‘risidagi qoida yotadi. Mazkur shartnoma huquqiy jihatdan taqozo etilgani uchun emas, balki har ikkala tomon uchun ham iqtisodiy jihatdan foydaliligi sababli paydo bo‘ladi. Firma ishlab chiqarishning pasayib ketishi davrida mehnatga haq to‘lash hajmini kamaytirmaydi, ishlab chiqarishning o‘sishi davrida esa malakali ishchilarga ish haqini oshirmaydi. Pul ko‘rinishidagi ish haqining o‘zgarishi bir tekisda boradi. Ish haqi darajasi individlar xatti- harakatining iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq natijasi sifatida ma’lum me’yorda qat’iy tus oladi. Moslashuvchan ishchi kuchi bozori konsepsiyasi (R.Buae, G.Stending) 70- yillarning oxirida, nisbatan rivojlangan G‘arb mamlakatlarida iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish amalga oshirilayotgan davrda keng tarqaldi. Uning asosida ishchi kuchi bozorini tartiblashdan voz kechish, bandlikning moslashuvchan, funksional jihatdan individuallashtirilgan va nostandart shakllariga (qisman bandlik, to‘liq bo‘lmagan ish haftasi yoki ish kuni, qisqa muddatli shartnomalar, uyga ish olish va h.k.) o‘tishning zarurligi to‘g‘risidagi qoidalar yotadi. Bunday yondoshuv iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish xarajatlarini kamaytirishni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, ishga yollash, ishdan bo‘shatish va bandlik shakllarining turliligi va moslashuvchanligi; ish vaqtini tartibga solishning moslashuvchanligi; ish haqini tabaqalashtirish asosida tartibga solishning moslashuvchanligi; ishchilarni ijtimoiy himoyalash usul va shakllari, shuningdek, ishchi kuchi bozoridagi talab va taklifning tebranishiga ishchi kuchi hajmi, tarkibi, sifati va narxi muvofiqlashuvining moslashuvchanligi hisobiga erishiladi. Umuman olganda moslashuvchan ishchi kuchi bozori konsepsiyasi tadbirkor va ishchilar o‘zaro munosabatlarining turli shakllarini mavjudligini taqozo etib, ishchi kuchi bozorining ` 39 yalpi xarajatlarini ratsionallashtirish, foydalilik darajasini oshirish va yuqori harakatchanligini ta’minlashga qaratilgan. 2.2. Ishsizlikning mohiyati, turlari va uning darajasini aniqlash Iqtisodiyotning samarali amal qilishiga mamlakatdagi ishsizlik darajasi ahamiyatli ta’sir ko‘rsatadi. Ishsizlik – iqtisodiy faol aholi bir qismining o‘z ishchi kuchidan foydalana olmasligini namoyon etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy hodisa. Mehnatga layoqatli bo‘lib, ishlashni xohlagan, lekin ish bilan ta’minlanmaganlar ishsizlar deyiladi. Namoyon bo‘lish xususiyati va vujudga kelish sabablariga ko‘ra ishsizlik friksion, tarkibiy, siklik, institutsional, texnologik, regional, yashirin va turg‘un ishsizlik turlariga bo‘linadi. Kishilar turli sabablar (yangi yashash joylariga ko‘chib o‘tish, ishining mazmuni va tavsifi yoqmay qolishi, nisbatan yuqoriroq ish haqi olishga intilish va boshqalar)ga ko‘ra o‘z ishlarini almashtirib turadilar. Biroq, bir ishdan bo‘shab, boshqa biriga joylashgunga qadar orada ma’lum vaqt o‘tadi (ba’zi adabiyotlarda bu muddat 1 oydan 3 oygacha davom etishi ko‘rsatiladi). Aynan shu vaqt oralig‘idagi, ya’ni bir ishdan bo‘shab yangi ishga joylashgunga qadar bo‘lgan davrdagi ishsizlik friksion (oraliq) ishsizlik deyiladi. Fan-texnika taraqqiyoti, yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishga qo‘llanishi natijasida ba’zi bir tarmoq va soha mahsulotlariga bo‘lgan talab qisqarib, zamonaviy mahsulot turlariga talab o‘sadi. Natijada ba’zi bir kasb yoki mutaxassislik turlaridagi ishchilarga talabning qisqarishi yoki umuman yo‘qolishi ularning o‘z kasb va mutaxassisliklarini o‘zgartirish yoki shunday kasblarga talab saqlanib qolgan joylarga ko‘chib o‘tishga majbur qilib qo‘yadi. YAngi kasb va mutaxassislikni o‘zlashtirib yoki boshqa joyga ko‘chib o‘tib, yangi ishga joylashgunga qadar bo‘lgan ishsizlik tarkibiy ishsizlik deb ataladi. Tarkibiy ishsizlik friksion ishsizlikka qaraganda uzoqroq davom etadi hamda ko‘proq ma’lum xarajatlarni taqozo etadi. Uning uzoq muddat (odatda 6 oydan ko‘proq) davom etishi yangi kasb turini o‘zlashtirish yoki malaka oshirish bilan, ma’lum xarajat talab qilishi esa, eski kasb turi bilan shug‘ullanish istagi saqlanib qolgan holda, yashash joylarini o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Friksion va tarkibiy ishsizlik, iqtisodiyotdagi rivojlanishning har qanday holatidan qat’iy nazar, ma’lum darajada ` 40 barcha mamlakatlarda mavjud bo‘ladi. SHunga ko‘ra, friksion va tarkibiy ishsizlik birgalikda ishsizlikning tabiiy darajasini tashkil qiladi. Siklik ishsizlik – iqtisodiy siklning inqiroz fazasi bilan bog‘liq bo‘lib, u ishlab chiqarishning pasayishi va yalpi talabning qisqarishi natijasida vujudga keladi. Bunda o‘z tovar va xizmatlariga nisbatan talabning qisqarishiga duch kelgan tadbirkorlar ishlab chiqarish hajmini kamaytirish maqsadida ishchilarni ishdan bo‘shata boshlaydilar. Siklik ishsizlik haqiqiy darajadagi ishsizlikning tabiiy darajadan farqlanishini ko‘rsatadi. Ishsizlikning bu turi majburiy ishsizlik hisoblanadi va siklning yuksalish fazasida mavjud bo‘lmaydi. Institutsional ishsizlik ishchi kuchi bozori infratuzilmasi, ya’ni ishchi kuchini ish bilan ta’minlashga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalarning etarli darajada rivojlanmaganligi yoki samarali faoliyat ko‘rsatmasligi natijasida paydo bo‘ladi. Uni ham tabiiy ishsizlik tarkibiga kiritish mumkin. Texnologik ishsizlik ishlab chiqarish jarayoniga texnologik usullarning kirib kelishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ularning ichida asosiylari ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, robotlashtirish va informatsion texnologiyani qo‘llash hisoblanadi. Hududiy ishsizlik muayyan hududdagi tarixiy, demografik, madaniy, milliy va ijtimoiy-ruhiy xususiyatdagi bir qator kompleks omillar ta’siri ostida ishchi kuchi talabi va taklifi o‘rtasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanadi. Yashirin ishsizlik uchun ish kuni yoki ish haftasi davomida to‘liq band bo‘lmaslik xos. Iqtisodiyot rivojlanishi darajasining pasayishi korxonalardagi ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga olib keladi. Biroq, korxona egalari o‘z ishchilarini birdaniga ishdan bo‘shata olmaydilar. Buning natijasida ishchilarning ma’lum qismi rasman ish bilan band bo‘lsalarda, amalda to‘liq holda ishlamaydilar. Buning natijasida mehnat unumdorligi pasayib, korxona moliyaviy natijalariga ta’sir ko‘rsatadi. YAshirin ishsizlik mamlakatda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy keskinlikka yo‘l qo‘ymaslikka intilish natijasida ham paydo bo‘ladi. ` 41 Turg‘un ishsizlik mehnatga layoqatli aholining ish joyini yo‘qotgan, ishsizlik bo‘yicha nafaqa olish huquqidan mahrum bo‘lgan va faol mehnat faoliyatiga hech qanday qiziqishi bo‘lmagan qismini qamrab oladi. «To‘la bandlik» tushunchasi iqtisodiyotda ishsizlikning mutlaq mavjud bo‘lmasligini bildirmaydi. Iqtisodchilar friksion va tarkibiy ishsizlikning bo‘lishini tabiiy deb hisoblaydilar, shu sababli to‘la bandlik ishchi kuchining 100% dan kam qismini tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq aytganda, to‘la bandlik sharoitida ishsizlik darajasi friksion va tarkibiy ishsizlar soniga teng bo‘ladi. Siklik ishsizlik nolga teng bo‘lganda to‘la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasiga erishiladi. To‘la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasi ishsizlikning tabiiy darajasi deb ataladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan milliy ishlab chiqarishning real hajmi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini ko‘rsatadi. To‘la bandlik yoki ishsizlikning tabiiy darajasi ishchi kuchi bozori muvozanatiga erishganda, ya’ni ish izlovchilar soni bo‘sh ishchi o‘rinlari soniga teng kelganda vujudga keladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi qandaydir darajada iqtisodiy jihatdan maqbul hisoblanadi. CHunki «friksion» ishsizlarga mos keluvchi ish o‘rinlarini topish, «tarkibiy ishsizlarga» ham yangi kasbni o‘zlashtirish yoki yangi yashash joyida ish topish uchun ma’lum vaqt kerak bo‘ladi. «Ishsizlikning tabiiy darajasi» tushunchasi ma’lum bir aniqliklar kiritishni talab qiladi. Birinchidan, bu tushuncha iqtisodiyot har doim ishsizlikni tabiiy darajasida amal qilishi va shu orqali o‘zining ishlab chiqarish imkoniyatini ro‘yobga chiqarishini bildirmaydi. CHunki, ko‘pincha ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ortiq, ayrim hollarda, masalan, ish vaqtidan ortiqcha ishlash va o‘rindoshlik ishlarida band bo‘lish natijasida tabiiy darajadan past ham bo‘lishi mumkin. Ikkinchidan, ishsizlikning tabiiy darajasi o‘z-o‘zicha doimiy miqdor hisoblanishi shart emas, u tarkibiy o‘zgarishlar (qonunlar va jamiyat urf- odatlaridagi o‘zgarishlar) oqibatida o‘zgarib turishi mumkin. Masalan, AQSHda ishsizlikning tabiiy darajasi dastlab XX asrning 60-yillari o‘rtalarida 4,5% deb belgilangan bo‘lsa, 70-yillarning boshiga kelib 5,5%, 80-yillarning boshida esa 6% gacha o‘sdi. Ishsizlik darajasi ishsizlar sonining ishchi kuchi tarkibidagi foizi sifatida hisoblanadi. ` 42 Ishsizlik darajasini baholash bilan birga uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini ham hisobga olish zarur bo‘ladi. CHunki ishsizlikning o‘zi haddan tashqari yuqori darajasi bilan katta iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari uning ta’sirida ishlab chiqarilmay qolgan mahsulot hajmi orqali baholanadi. Iqtisodiyot barcha ishlashni xohlagan va ishlay oladiganlar uchun etarli miqdorda ish joylarini yaratish holatiga ega bo‘lmasa mahsulot ishlab chiqarish potensial imkoniyatining bir qismi yo‘qotiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu yo‘qotish yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmining orqada qolishi sifatida aniqlanadi hamda u haqiqiy YAIMning potensial YAIMdan kam bo‘lgan hajmi sifatida ko‘rinadi. Ishsizlik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, YAIM hajmining orqada qolishi shunchalik katta bo‘ladi. Makroiqtisodiyot sohasidagi taniqli tadqiqotchi A.Ouken ishsizlik darajasi va YAIM hajmining orqada qolishi o‘rtasidagi nisbatini matematik ifodalab beradi. Bu nisbat iqtisodchilar orasida Ouken qonuni sifatida tanilgan bo‘lib, agar ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga ortiq bo‘lsa, YAIM hajmining orqada qolishi 2,5% ni tashkil qilishini ko‘rsatadi. Ayrim hollarda milliy mahsulotning haqiqiy hajmi potensial hajmidan ortib ketishi ham mumkin. Bunday hol ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ham past bo‘lgan davrlarda ro‘y beradi. Ishlab chiqarishga ishchilarning qo‘shimcha smenalarini jalb qilish, kapital uskunalardan belgilangan me’yordan ortiqcha darajada foydalanish, ish vaqtidan keyin qo‘shimcha ishlash va o‘rindosh ishlarda band bo‘lish kabilar buning asosiy sabablaridir. Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari ham mamlakat iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir o‘tkazishi mumkin. Jumladan, ishsizlikning ba’zi turlarining uzoq muddatli tavsifi ishchilarning o‘z malakalarini yo‘qotishlari hamda daromad va ijtimoiy mavqei jihatidan aholining nisbatan past toifasiga o‘tib qolishiga olib keladi. Bu esa ularda o‘z turmush tarzidan qoniqmaslik, ijtimoiy faollikning yo‘qolishi, atrofdagilarga nisbatan loqaydlikning paydo bo‘lishi kabi holatlarni keltirib chiqaradi. Natijada uzoq davom etgan surunkali ishsizlik millatning ruhiy sog‘lomligiga putur etkazadi. Ishsizlik o‘sishining muqarrar oqibati bo‘lib mamlakatdagi jinoyatchilikning o‘sishi va ijtimoiy keskinlik darajasining kuchayishi hisoblanadi. SHunga ko‘ra, mamlakatdagi ishchi kuchi ` 43 bandligini ta’minlash va ishsizlarni ijtimoiy himoyalash davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. 2.3. Mehnat bozorining tarkibiy tashkil etuvchilari. Ishsizlik va uning turlari Mehnat bozori - bu, qimmatli qog’ozlar, xom-ashyo va resurslar bozori kabi bozorlar bilan bir qatorda mavjud bo’luvchi bozor tuzilmasining tarkibiy qismidir. Umumiy holatda, mehnat bozori deyilganda, bir tomondan - ish beruvchi, ikkinchi tomondan - yollanma xodimlar hamkorlikda bo’luvchi, bozor iqtisodiyotining alohida tizimi tushuniladi. Bu o’zaro hamkorlik (munosabat) natijasida ishchi kuchiga talab va taklif hajmi, nisbati va tuzilmasi shakllanadi. Mehnat bozorining tarkibiy tashkil etuvchilari bo’lib, quyidagilar hisoblanadi: • Mehnatga talab; • Mehnat taklifi; • Ishchi kuchi narxi; • Ishchi kuchi qiymati; • Raqobat; Hozirgi kunda O’zbekistonda tug’ilish va tabiiy o’sishning yuqori koefesientlari saqlanib qolmoqda, an’anaviy ko’p bolali oiladan o’rtacha sonli bolali oilaga o’tishning o’ziga xos demografik jarayoni kechmoqda. Agar 1897 yilda respublika hududida 3,9 million kishi istiqomat qilgan bo’lsa, o’tgan 100 yildan ko’p davr ichida aholi soni 9,3 marta o’sdi. Bugungi kunga kelib, mamlakatimizda 35 milliondan ziyod aholi istiqomat qilmoda. Aholi sonining o’sishi aholi yashash zichligi o’sib borishi bilan birgalikda kuzatilmoqda. Jumladan, 1940 yilda 1 kv km. ga 14.6 kishi to’g’ri kelgan bo’lsa, 2022 yilga kelib bu ko’rsatkich 80.2 kishini tashkil etdi, yoki 5,5 marta o’sdi. Aholining ba’zi hududlarda haddan tashqari zich joylashuvi aholini oziq ovqat mahsulotlari, ichimlik suvi va ish joylari bilan ta’minlashda bir qator murakkabliklarni keltirib chiqarmoqda. Ushbu muammolar ekologik vaziyatning yomonlashuvi, kasalliklarning o’sishi bilan yanada chigallashmoqda. Mamlakatimizning aholisi zich joylashgan mintaqalariga mehnat resurslarining 81% i to’g’ri keladi. Aholisi zich joylashgan mintaqalar ishlab chiqarish tarmoqlarining keng rivojlanganligi bilan tavsiflansa, aholi zichligi past bo’lgan ` 44 mintaqalar uchun ishlab chiqarishning tor ixtisoslashuvi va ekologik muhitning keskin yomonlashuvi xosdir. Tug’ilish darajasi. 2021 yilning yanvar-iyunida tug’ilganlar soni – 396,8 mingtani tashkil qildi va 2022 yilning shu davriga (432,8 ming kishi) nisbatan 36,0 ming kishiga ko’paydi. O’lim darajasi. 2022 yilning yanvar-iyunida o’lganlar soni – 118,0 mingtani tashkil qildi va 2021 yilning shu davriga (115,0 ming kishi) nisbatan 3,0 ming kishiga ko’paydi. Migratsiya. Dastlabki ma‘lumotlarga ko’ra, 2022 yilning yanvar-iyun oylarida respublika bo’yicha ko’chib kelganlar soni 73,1 ming kishini, shu davr mobaynida ko’chib ketganlar soni esa 487,8 ming kishini tashkil qildi. Migratsiya qoldig’i minus 414,7 ming kishini (2021 yilning shu davrida - minus 405,1 ming kishi) tashkil etdi. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o`tish bilan aholining bandlik darajasini bir muncha oshirish imkoniyatlari yaratildi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shu narsadan dalolat bermoqdaki, mehnat munosabatlarida aholining o`zi istagan sohada bandligi yuqori qadrlanadi. Chunki aynan shunday bo`lgandagina inson yuqori samaradorlik va sifat bilan mehnat qiladi. Bozor iqtisodiyoti aholi bandligi muammosini to`la-to`kis hal eta olmaydi, ishsizlik muammosi hamisha saqlanib qoladi. Bu bozor iqtisodiyotining qonunidir. Mehnatga layoqatli aholini asosan 2 xil toifaga ajratish mumkin. Birinchi toifaga mehnat bozori orqali yollanib ishlovchilar kirsa, ikkinchi toifaga o`zini-o`zi ish bilan band qila oladigan odamlar - uy xo`jaligida ish bilan band bo`lganlar, yakka tartibda mehnat faoliyati bilan shug`ullanuvchi ishbilarmonlar, fermerlar, biznesmenlar, qimmatli qog`ozlar, omonatlardan foyda oluvchilar va boshqalarni kiritish mumkin. Namoyon bo’lish xususiyati va vujudga kelish sabablariga ko’ra ishsizlikni quyidagi turlari mavjud: 1) friktsion; 2) tarkibiy; 3) tsiklik; 4) institutsional; ` 45 5) texnologik; 6) regional; 7) yashirin; 8) turg’un ishsizlikdir. Hududiy ishsizlik Muayyan hududagi tarkibiy, demografik, madaniy, milliy va ijtimoiy – ruhiy xususiyatdagi bir qator kompleks omillar ta‘siri ostida ishchi kchi talabi va taklifi o’rtasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanadi. Turg’un ishsizlik Mehnatga layoqatli aholining ish joyini yo’qotgan, ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqidan mahrum bo’lgan va faol mehnat faoliyatiga hech qanday qiziishi bo’lmagan qismini qamrab oladi. Siklik ishsizlik – iqtisodiy stiklning inqiroz fazasi bilan bog`liq bo’lib, u ishlab chiqarishning pasayishi va yalpi talabning qisqarishi natijasida vujudga keladi. O’z tovar va xizmatlariga nisbatan talabning qisqarishiga duch kelgan tadbirkorlar ishlab chiqarish hajmini kamaytirish maqsadida ishchilarni ishdan bo’shata boshlaydilar. Shu tariqa iqtisodiyotda stiklik ishsizlik deb nomlanuvchi ishsizlar guruhi paydo bo’ladi.Stiklik ishsizlik haqiqiy darajadagi ishsizlikning tabiiy darajadan farqlanishini ko’rsatadi. Ishsizlikning bu turi majburiy ishsizlik hisoblanadi va stiklning yuksalish fazasida mavjud bo’lmaydi. Institustional ishsizlikni ham tabiiy ishsizlik tarkibiga kiritish mumkin.Ishsizlikning bu turi ishchi kuchi bozori infratuzilmasi, ya’ni ishchi kuchini ish bilan ta’minlashga xizmat ko’rsatuvchi muassasalarning yetarli darajada rivojlanmaganligi yoki samarali faoliyat ko’rsatmasligi natijasida paydo bo’ladi. Jumladan, mehnat birjalari faoliyatining samarali tashkil etilmasligi ishchi kuchi bozoridagi talab va taklif nisbatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi va ishsizlikning ma’lum darajada oshishiga olib kelishi mumkin. Texnologik ishsizlik Ishlab chiqarish jarayoniga texnologik usullarning kirib kelishi bilan bog`liq bo’ladi. Ularning ichida asosiylari ishlab chiqarishni mexanizastiyalash, avtomatlashtirish, robotlashtirish va informastion texnologiyani qo’llash hisoblanadi. ` 46 Hududiy ishsizlik Muayyan hududdagi tarixiy, demografik, madaniy, milliy va ijtimoiy–ruhiy xususiyatdagi bir qator kompleks omillar ta’siri ostida ishchi kuchi talabi va taklifi o’rtasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanadi Yashirin ishsizlik uchun ish kuni yoki ish haftasi davomida to’liq band bo’lmaslik xos.Iqtisodiyot rivojlanishi darajasining pasayishi korxonalardagi ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga olib keladi.Biroq, korxona egalari o’z ishchilarini birdaniga ishdan bo’shata olmaydilar.Buning natijasida ishchilarning ma’lum qismi rasman ish bilan band bo’lsalarda, amalda to’liqholda ishlamaydilar.Buning natijasida mehnat unumdorligi pasayib, korxona moliyaviy natijalariga ta’sir ko’rsatadi.Yashirin ishsizlik mamlakatda vujudga kelishi mumkin bo’lgan ijtimoiy keskinlikka yo’l qo’ymaslikka intilish natijasida ham paydo bo’ladi. Turg`un ishsizlik mehnatga layoqatli aholining ish joyini yo’qotgan, ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqidan mahrum bo’lgan va faol mehnat faoliyatiga hech qanday qiziqishi bo’lmagan qismini qamrab oladi. Professor M.N.Chepurin va E.A.Kiselevalar umumiy tahriri ostida tayyorlangan o’quv qo’llanmada «ixtiyoriy» va «majburiy» ishsizlik turlari ham ajratib ko’rsatiladi. Ularning fikriga ko’ra, ixtiyoriy ishsizlik – bu bo’sh ishchi o’rinlari mavjudligi sharoitida ishchini ish haqi darajasi yoki mehnatning tavsifi qoniqtirmaganligi sababli paydo bo’luvchi ishsizlik hisoblanadi. Majburiy ishsizlik esa ish haqining bozor muvozanati nuqtasidan yuqori darajada o’rnatilishi oqibatida ishchi kuchiga bo’lgan talab va uning taklifi o’rtasida tafovut vujudga kelishi bilan bog`liq. Tayanch iboralar Mehnat bozori, bandlik, ishsizlik, friktsion ishsizlik, tarkibiy ishsizlik, tsiklik ishsizlik, institutsional ishsizlik, texnologik ishsizlik, regional ishsizlik, yashirin ishsizlik, turg’un ishsizlikdir. ` 47 XULOSA Iqtisodiyotning barqarorligi va sog‘lomligini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlardan biri ishsizlik darajasi hisoblanadi. Biroq, har qanday mamlakatda doimiy ravishda ma’lum darajada ishsizlik mavjud bo‘ladi. Umuman olganda, mehnatga layoqatli bo‘lib, ishlashni xohlagan, lekin ish bilan ta’minlanmaganlar ishsizlar deyiladi. Namoyon bo‘lish xususiyati va vujudga kelish sabablariga ko‘ra ishsizlik friksion, tarkibiy, siklik, institutsional, texnologik, hududiy, yashirin va turg‘un ishsizlik turlariga bo‘linadi. Ishsizlikning umumiqtisodiy xarakteri ishchi kuchi bozorining o‘zi, mehnatga talab va uning taklifi o‘rtasidagi mutanosiblik ishsizlikni emas, ish bilan bandlikni shakllantirishidan ham kelib chiqadi. Ishsizlik, bir tomondan, go‘yo ish bilan bandlikning «teskarisi» hisoblanadi, ikkinchi tomondan, ish bilan bandlikni shakllantiruvchi omillardan farq qiluvchi omillar ta’sirini his qiladi. SHunday bo‘lsada, ishsizlik doimo ish bilan bandlik bilan birgalikda ko‘rib chiqiladi: ish bilan bandlikning ko‘payishi, qoidaga ko‘ra ishsizlikni kamaytiradi, bu esa ishsizlikni, o‘z navbatida ish bilan bandlikni ko‘paytiradi. Ta’rifga ko‘ra ishsizlik – bu ishlashni istaydigan mehnatga layoqatli aholining ish bilan band bo‘lmagan miqdoridir. Makroiqtisodiy jihatdan ishsizlik – bu doimo jamiyat mehnat salohiyatidan, ishchi kuchi majmuidan ishlab chiqarish omili sifatida to‘la foydalanmaganlikdir. Aholining ish bilan bandligini ta’minlashda qator muammolar va kamchiliklar mavjud: ish bilan ta’minlanishga muxtoj aholi sonining ko‘pligi, ishsizlik darajasining yuqoriligi; dastur ijrosi nazoratining bo‘sh tashkil etilganligi, tadbirkorlar muammolarining o‘z vaqtida hal etilmasligi; xorijda ishlab qaytganlarni ish bilan ta’minlash borasidagi ishlarning samarasi past ekanligi, bu borada mavjud imkoniyatlarning ishga solinmaganligi; kasanachilik ish joylarini ko‘paytirish imkoniyatlari ishga solinmayotganligi; yangi ob’ektlarni ishga tushirish, mavjud korxonalarni modernizatsiyalash ishlari (natijadorligining past ekanligi); tashkil etilgan ish joylarining salmoqli qismi qisqa muddatli va mavsumiy xarakterga egaligi; ish bilan band aholining salmoqli qismi ish haqi past bo‘lgan sohalarda, norasmiy sektorda va barqaror bo‘lmagan ish joylarida band etilganligi. ` 48 O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta’minlashning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar kiradi. Birinchidan, sanoat sohasidagi asosiy dasturlarning amalga oshirilishini davom ettirish, yirik yangi ishlab chiqarish ob’ektlarini ishga tushirish, faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni rekonstruksiya qilish va kengaytirish. Ikkinchidan, kichik biznes korxonalari, xususiy va oilaviy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishni yanada qo‘llab-quvvatlash, xizmat ko‘rsatish va servis sohasini, ayniqsa, qishloq joylarida rivojlantirish, uy mehnati shakllarining, shu jumladan, yirik korxonalar bilan birgalikdagi shakllarining imkoniyatlarini kuchaytirish. Uchinchidan, uy mehnati barcha turlari, avvalambor, mehnat shartnomalariga asoslangan korxonalar bilan hamkorlikdagi shakllarini hamda oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish. To‘rtinchidan, ishlab chiqarish, ijtimoiy va bozor infratuzilmasini, transport va kommunikatsiya qurilishini rivojlantirish, aholi punktlarini obodonlashtirish ishlarini kengaytirish. Beshinchidan, qishloq xo‘jaligi sub’ektlarini rivojlantirish va kengaytirish, ayniqsa, tayyor qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlashga, sabzavot-poliz mahsulotlarini saqlashga, issiqxona xo‘jaliklarini tashkil etishga ixtisoslashgan sub’ektlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish. Oltinchidan, vaqtinchalik faoliyat ko‘rsatmayotgan korxonalar, shu jumladan, tijorat banklari balansiga o‘tkazilgan bankrot korxonalar faoliyatini tiklash Xulosa o’rnida shuni aytamanki Vazirlar mahkamasining tasdiqlangan qarori pensiyanerlar ham ishlab ham ish haqqi olib turgani ayni kunda ishsizlik muammosi vaqtida oliygohni tamomlagan yoshlarimizga ish o’rni yo’qligi ayni haqiqat, men o’ylaymanki shu qaror qayta ko’rilib pensiyaga chiqgan yoshi ulug’larimiz uyda o’tirib dam olib, kelajak avlodimizni boshqarishini ishongan yoshlarimizga ish o’rinlari bo’shaydi degan umiddaman. ` 49 ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023. 2.O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ta’lim to‘g‘risida. 2020 yil 23 sentabr O‘RQ-637-son. 3.O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Innovatsion faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2020 yil 24 iyul, O‘RQ-630-son. 4.O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2021 yil 29 oktabr, O‘RQ-576-son 5.O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son. 6.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Raqamli O‘zbekiston - 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. Toshkent sh., 2020 yil 5 oktabr, PF-6079-son. 7.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent sh. 8., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son. 9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2020 yil 24 yanvar. //Xalq so‘zi, 2020 yil 25 yanvar. 19-son.