BELLASHUVLARNING MAZMUNI VA ULARNI TASHKIL QILISH USULLARI Reja: 1. Tanlovlarning mazmuni va ularni tashkil qilish usullari. 2. Ifodali o‘qish konkursini tashkil qilish. 3. “Kimning xati chiroyli?” tanlovini tashkil qilish. Bugungi navqiron yoshlarimiz yurtimizda demokratik davlat, fuqarolik jamiyati taraqqiy topgan iqtisodiyot, shular asosida erkin va farorvon hayot barpo etishda, barcha ezgu orzu-umidlarimizga erishishda Vatanimizning haqiqiy tayanchi va suyanchi boʻladi. Yosh avlod taʼlim-tarbiyasiga katta eʼtibor berish bugungi kundagi eng dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning barcha turlarida amalga oshirilayotgan va yana qayta tiklanayotgan turli dasturlarida shaxs shakllanishiga, uning maʼnaviy kamolotiga, murakkab hayot yoʻlida maʼnaviy masʼuliyat bilan yashashga oʻrganishni shakllantirishga alohida eʼtibor qaratish lozim. Sinfdan tashqari ishlarning ahamiyati. Oʻquvchi taʼlim -tarbiyasida sinfdan va maktabdan tashqari ishlar alohida oʻrin tutadi. Faqatgina sinfda bilim olish bilan chegaralanibgina qolmay, balki turli- tuman koʻngilochar tadbirlarda, bayram va kechalarda, intellektual oʻyinlarda ishtirok etish oʻquvchining dunyoqarashini kengaytiradi. Sinfdan tashqari ishlarda oʻquvchi hushyorlikni, xushmuomalalikni, topqirlikni, tez va aniq fikrlashni oʻrganadi. Baʼzi oʻquvchilar borki, ular fanlarga uncha qiziqmaydilar, balki turli tadbirlarga qiziqib, faol ishtirok etishga harakat qiladilar. Balki bu bolalar noyob isteʼdod, qobiliyat, mohir talant sohibidir. U oʻzining shu xislatlarini namoyon qilish uchun imkon topa olmayotgandir. Balki u ajoyib ovoz sohibidir, yoki betakror moʻyqalam ustasidir.... Ana shunday tortinchoq, biroq isteʼdodli bolalar tanlov va tadbirlarda kashf etiladi. Bularni harakatga keltiruvchi kuch bu sinfdan tashqari ishlardir. Sinfdan tashqari ishlar bir necha turlarga boʻlinadi. Masalan, quyidagi turlarini koʻrsatib oʻtish mumkin: Seminarlar. Davra suhbatlari. Mavzuiy uchrashuvlar. Musobaqalar. Ekskursiyalar. Sahna koʻrinishlari. Intellektual oʻyinlar. Loyihalar tanlovi. Toʻgaraklar. Koʻrik-tanlovlar. Aksiyalar. Bayram tadbirlari. Tantanali marosimlar... Seminarlar tashkil etish Seminar – bu maʼlum mavzuga bagʻishlangan axborotni tegishli soha mutaxassislariga yetkazish vositasidir. Seminarning maqsadiga koʻra turlari: ish tajribalarni ommalashtirish; kasbiy malaka va mahoratni oshirishga oid maʼlumotlarni yetkazish; tashkilot yoki jamoa faoliyatiga oid maʼlumotlarni berish; aniq bir muammoga eʼtiborni qaratish yuzasidan statistik maʼlumotlar tahlilini berish. Seminarlarni tashkil etish tartibi: - mavzuga oid materiallar toʻplash; - tegishli mutaxassislarni jalb qilish; - seminar dasturi va taklifnomasini ishlab chiqish; - ishtirokchilar roʻyxatini tuzish; - seminar oʻtish joyini mavzuga oid koʻrgazmalar bilan jihozlash; - texnik vosita bilan taʼminlash (ekran, proyektor, video-audio magnitofon, mikrofon). Seminarlarni tashkil etish davomida qoʻllanilishi tavsiya etiladigan samarali usullar: anʼanaviy maʼruza; taqdimot; trening-mashgʻulot. Davra suhbatlarini tashkil etish Davra suhbati – gʻoyalar yoki maʼlum bir muammo yechimini hamkorlikda topishning samarali shaklidir. Davra suhbatida ishtirokchilar biror-bir mavzu boʻyicha oʻz bilimlarini chuqurlashtiradi, mavjud bilimlarni qoʻllash imkoniyatiga ega boʻladi va jamoada ishlashni oʻrganish orqali taklif etilgan fikrlar orasidan oqilonasini tanlab olish asosida yagona fikrga kelish koʻnikmalari shakllantiriladi. Davra suhbati turlari: gʻoyani rivojlantirishga bagʻishlangan; muammoning yechimini topishga qaratilgan; global muammolarga jamoatchilik eʼtiborini qaratishga moʻljallangan; yoshlarning ijod namunalarini namoyish etishga bagʻishlangan. Davra suhbatlarini tashkil etish tartibi: Tayyorgarlik davri: - davra suhbati mavzusini va koʻriladigan masalalarni aniqlash uchun yoshlar oʻrtasida soʻrovnoma oʻtkazish; - qatnashchilarga oldindan mavzuni eʼlon qilish; - mavzuga oid materiallarni toʻplash. 2. Tashkiliy davr: - qatnashchilardan guruhlarni shakllantirish; - davrani olib boruvchini tayinlash; - olimlar, sanʼat ustalari, tajribali mutaxassislarni jalb qilish; - mavzuga oid metodik qoʻllanma, adabiyot, maqolalar, statistik maʼlumotlar bilan taʼminlash; - ssenariyni ishlab chiqish. Davra suhbatlarini tashkil etish davomida qoʻllanilishi tavsiya etiladigan samarali usullar: aqliy hujum; brifing; insert. Davra suhbatlarini tashkil etishning namunaviy mavzulari: Mavzuiy uchrashuvlarni tashkil etish Mavzuiy uchrashuvlar – yoshlarning maʼlum bir tantanali sanaga, qiziqarli mavzuga yoki biror-bir ijtimoiy ahamiyatli hodisaga bagʻishlangan sohaning yetuk namoyandalari bilan oʻtkaziladigan tadbiridir. Mavzuiy uchrashuv turlari: ijtimoiy ahamiyatli hodisalarni oʻrganish; sanʼat va madaniyat sohasi bilan tanishish; fan arboblari va faxriylar, ustozlar ish tajribasini oʻrganish; huquq-tartibot organlari bilan muloqot; mudofaa va davlat idoralari vakillari bilan muloqot; tibbiyot muassasalari vakillari bilan muloqot. Mavzuiy uchrashuvlarni tashkil etish tartibi: - uchrashuv dasturini ishlab chiqish va taklifnomalarni tayyorlash; - olimlar, sanʼat ustalari va tajribali mutaxassislarni taklif etish; - mavzuga oid koʻrgazmali qurollar bilan zalni jihozlash; - davrani olib boruvchini tayinlash; - texnika vositalari bilan taʼminlash. Mavzuiy uchrashuvlarni tashkil etish davomida qoʻllanilishi tavsiya etiladigan samarali usullar: brifing; ogʻzaki davra suhbati; anʼanaviy maʼruza; ilgarilangan maʼruza; taqdimot. Intellektual oʻyinlarni tashkil etishdan iborat. Tanlovlarning mazmuni va ularni tashkil qilish usullari Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun tavsiya qilinayotgan tadbirlar mavzuining asosiy maqsadi, mazmuni asosan o’zbekcha to’g’ri talaffuz, imlo va ifodali o’qish yuzasidan o’quvchilar egallagan bilim va malakalarini takomillashtirish masalalariga qaratiladi. Аyni maqsadda quyidagi mavzularni tavsiya qilamiz: 1. «Kimning nutqi ifodali?» ruknida eng yaxshi talaffuz uchun sinflar va yaqin maktablar o’rtasida tanlovlar tashkil qilish. 2. Tanish va notanish matndan ifodali o’qish mashg’ulotlari tashkil etish. Bunday mashg’ulotlar boshlang’ich taʼlimni bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan bir daqiqada 70-100 so’z tezligida o’qish (DTS. 252) kabi minimal talabni bajarishning tajribada sinalgan omillaridan biridir. 3. «Savodxonlikning siri nimada?» ruknida o’zbekqoraqalpoq yoki o’zbek- qozoq tillarida «Unli tovushlar bahslashadi», «Undosh tovushlar bahslashadi», «Qo’shimchalar bahslashadi» kabi mavzularda muloqot, munozara kechalari o’tkazish: ota-ata; basbos: kelbel: tosh-bosh va shu kabilar. Bu tadbirda didaktik tamoyilga amal qilish lozim: А-O: huro nimayu, xurmo nima? Yoki amir nimayu amr nima? Аfzal nimayu abzal nima? meʼyorida murakkablasha boradi. Bu rukn yozuv, yozma nutqqa qo’yilgan talablarni bajarishda samarador usuldir. (DTS.254) 4. Sheʼrxonlar bellashuvi - mushoira. Bu DTS da boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun meʼyor sifatida taʼkidlangan 20-25 ta sheʼrni yoddan ayta bilish, 12-15 ta matnni sinfdan tashqari o’qishga daʼvat qiluvchi (DTS. 254) o’yin-musobaqa xarakteridagi eng samarador omildir. 5. Mohir maqolchilar bellashuvi. Buni tanlagan, yaʼni bahs obʼekti bo’lmish mavzu doirasidagina tashkil qilgan maʼqul: a) «Do’stlik» mavzusi bellashudi. I guruh vakili aytadi: Do’stinga qo’shiq ayt, mehringni qo’shib ayt. II guruh vakili javob beradi: Do’stlik ipi uzilmasin, qonun yo’li buzilmasin… b) «Ilm» mavzusi bellashadi. v) «Odob» mavzusi bellashadi kabilar. Birinchi bosqichda imloviy malakalarni takomillashtirishga oid sinfdan tashqari ishlarning eng samaradori didaktik xarakterdagi grammatik o’yinlar hisoblanadi. Zero, grammatik o’yin o’quvchining til sezgirligiyu didi va nihoyat, iqtidori, ijodini namoyish qiluvchi asosiy omildir.Tajribada sinalgan, ijobiy natija berib kelayotgan, o’quvchilarni til o’rganishga qziqtiradigan didaktik xarakterdagi grammatik o’yinlar (mavzulari turlari)ga baʼzi bir namunalar: 1. O’rganilayotgan til va ona tili (o’zb-qq, o’zb-qozoq, o’zbturkman) alifbosi tartibida o’ngdan chapga, chapdan o’ngga bir xil o’qiladigan so’zlarga misollar (meʼyori tadbir rejasi, dasturiga bog’liq) keltirng va maʼnosini sharhlang. Ularning har ikki tildagi shaklini (muqobil variantini) xattaxtada yozib ko’rsating, fonetik farqlarini tushuntiring. Misollar: aka, amma, arra…non, …tut…qochoq. Mazkur o’yindan tubandagi uch maqsad nazarda tutilmoqda: o’quvchida so’zga zaruriyat hissini orttirish, o’sha so’zlarning ikki tildagi lug’aviy maʼnosini o’rgatish, nihoyat, ularning har ikki tildagi imlosini o’rgatish. Zero, o’quvchi daryo o’rtasida turib suv izlayotgan kimsadir. Daryo to’la suv-o’quvchi chanqoq. Lug’atlarimiz grammatik o’yinning mazkur turiga alifbo sirasidagi harflardan 2-3 tasi ilgaridan aniq belgilanadi. Chunki bellashuvchilar faqat o’sha harflargagina so’z topadilar, aksincha o’yin qoidasi buziladi. Ilovalarga qarang.so’zdan to’lib toshgan; o’quvchi bisotida so’z yo’q. Ijodiy fikr mahsulotini og’zaki va yozma shakllarda to’g’ri ravon ifodalash uchun o’quvchiga so’z kerak. (А. Q. G’ulomov «Buxoro muallimi» 2000 yil, №23, 1-15 dekabr). Fikrimizcha, so’zga chanqoq o’quvchining ehtiyojini qondirishda didaktik xarakterdagi grammatik o’yin topshiriqlari eng samarador lisoniy-didaktik omildir. 2. Harf miqdoriga ko’ra: «Uchlik», «To’rtlik», «Beshlik» tarzida nomlanadigan o’yinlar. Bu o’yin o’quvchilarning so’z zaxirasini boyitadi, imloviy malakalarinimustahkamlaydi, takomillashtira boradi. O’yinning sharti va tartibi: uch, to’rt, yoki besh marta yozilgan birinchi qatordagi so’zlar ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi, beshinchi qatorlarda takrorlanmasligi lozim. Ikkinchidan, «Uchlik», «To’rtlik», «Beshlik» larni chapdan o’ngga, yuqoridan pastga o’qilganda ayni o’sha so’z kelib chiqishi shart: 1. non non non non non non ota ona opa ost ort ola nok nay nom nam nil nor 2. olma olma olma olma olma olma olma olma lola lo’li lanj lama lavr lavh lupa lutf mavj maza makr mashq mavr madh mana maosh adib ajib azob amal amin alif alam alla 3. bodom bodom bodom bodom bodom bodom bodom ovoza ovqat ozg’in olmosh ozuqa osmon olqish davra dalil darg’a devon do’kon devon Daroz oshpaz oshxo’r oshko’k oqshom ochqich ochko’z ofto mavzu madad mayna makka masal muqim muhim -Bu o’yin ijrosidan nimaga erishdik? -Keltirilganlarning birinchisidan 7 yoki 17, ikkinchisidan 13 yoki 26, uchinchisidan 20 ta, jami 40 ta yoki 69 ta so’zning maʼnosi, talaffuzi va imlosi grammatik o’yin vositasida osongina o’rgatiladi. Аgar bunga ikkinchi guruhniki ham qo’shilsa, yuzdan ortiq so’zning maʼnosiyu imlosi va talaffuziga doir mashq bajarilgan bo’ladi. Xuddi shunday, bu o’yin topshirig’iga ishtirokchilarning ona tili materiallariga ham qiyoslashi, aniqrog’i, muqobil variantlaridan birini tanlab oddiy tarjima qilishlari ham talab qilinsa, o’qituvchi beqiyos muvoffaqiyatga erishgan hisoblanishi tabiiy, albatta. Shuningdek, DTS da belgilangan 700 so’zning faol o’zlashtirilishiga katta ulush qo’shildi, umumiy o’rta taʼlimda leksika yuzasidan o’zlashtiriladigan 1400 yangi so’zga (DTS. 252, 255) lisoniy baza yaratildi. 3. «Unli tovushlar bahslashadi», «Undoshlar bahslashadi» ruknlarida harf almashtirish, harflardan birining o’rnini o’zgartirish, harflardan birini tushirish, harf orttirish kabi grammatik o’yinlar ikkinchi tilni o’rganuvchilarning so’z boyligini orttirishga qaratilgan samarali didaktik tadbirlardan biri hisoblanadi: toy, tosh, tol, tok, tor…temir, ko’mir, parcha, archa…barra, arra, malla, alla, patir, atir; asta, xasta, dasta va sh.k. O’yinning tartibi va shartlari: Boshlovchi yoki o’qituvchi guruhlardan o’yinga ishtirok qiluvchilarga o’yin davomida «Unlini o’zgart, hosil qilingan so’z maʼnosini tushuntir», «Undoshlardan birini o’zgart, hosil qilingan so’z maʼnosini tushuntir», «Unli harf qo’sh», «Undosh harf qo’sh» kabi ko’rsatmalar berib turadi. O’yin davomida har ikki so’z ishtirokida gap tuzish, uni ona tiliga (qq, qozoq, turkman) qiyoslash fonetik, lug’aviy farqlarini aniqlash kabi topshiriqlar ham didaktik tamoyil meʼyorida qo’shila boradi. Аyni holat pirovard maqsad hisoblanadi.Аyrim metodik qo’llanmalarda grammatik o’yinning ayni ko’rinishiga to’la mos keladigan «Tovushdosh so’zlar» atamasi ishlatilgan. Qo’llanma mualliflari bu atama mazmunidagi tadbirlarning maktabda fonetikani o’rgatish jarayonida tovush juftlarining maʼno farqlash vazifalari ekanligini juda to’g’ri taʼkidlab, uni o’yin-mashqlari sirasiga kiritganlar. Fikrimizcha, fonetikani o’rgatishda o’quvchilar so’z boyligini oshirishning muhim omili hisoblanuvchi mazkur o’yin-mashqlarini noo’zbek sinflarda o’kaziladigan sinfdan tashqari ishlarda ham «Tovushdosh so’zlar» o’yini atamasi bilan kiritib, uni qisman murakkabroq mazmunda qo’llanish, shubhasiz, samarali tadbir bo’ladi. Tadqiqotchilar tavsiyasiga ko’ra, o’qituvchi topshirig’i bilan o’quvchilar berilgan so’zga, birinchidan, tovushdosh so’zlar tanlaydilar: ot-ol-osh; ot-it-o’t-et; aka-ada-aya; bir-pir-kir-qir; loy-moy soytoy-boy va sh.k.Ikkinchidan, faqat unlilarni almashtirib, ularning maʼno farqlash vazifasini aniqlaydilar: u-o: bur- bor, tur-tor, qurqor, dur-dor7 va sh.k. Аyrim metodik qo’llanmalarda bunday tadbirlar majmuiga nisbatan tilsim topishmoqlar atamasi ishlatilgan. Darhaqiqat, muallif o’yin-topshiriqlarining keng maʼnoda didaktik xarakterdagi serqirra grammatik o’yinlarning o’quvchi nutqiy salohiyatini takomillashtirish, uni izlanuvchanlik, ijodkorlik va mustaqil fikrlashga o’rgatishdagi umumdidaktik ahamiyatini taʼlim aksiomasi darajasida to’g’ri ko’rsatgan.Boshlang’ich sinfo’quvchilari bilan o’tkaziladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlar dasturidan «Sheʼrxonlar», «Mohir maqolchilar» bellashuvi ruknida olib boriladigan mashg’ulot bahsmushoira tarzida bo’ladi. Uning tartibi va sharti: O’yinni boshlovchi-olib boruvchi yoki o’qituvchi topshirig’i bilan guruhlardan 2-3nafardanjami 4 yoki 6 nafar o’quvchi taklif qilinadi. Ular ikki tomonda safga tizilib turadilar. Kurʼa tashlash yo’li bilan birinchi bo’lgan guruhdan bir vakil alifboning biror harfi bilan ikki yoki to’rt misra sheʼr aytib, uning muallifi kimligini taʼkidlaydi. Unga «raqib» bo’lgan tomon vakili birinchi guruh boshlagan harf bilan ikki, to’rt misra sheʼrni yod o’qiydi. Belgilangan vaqtda o’sha harf bilan boshlanuvchi yoki tugovchi sheʼriy misra keltirolmagan tomon mag’lub hisoblanadi. Namunalar: «Mushoira» yoki «Bahri bayt» o’yinida birinchi guruh vakili -G’uncha o’qiydi: Bolalik kunlarimda, Uyqusiz tunlarimda, Ko’p ertak eshitardim, So’zlab berardi buvim. -Hamid Olimjonning «Oygul bilan Baxtiyor» dostonidan. Ikkinchi guruh Nihol o’qiydi: -Buncha go’zalsan, hay-hay, Chehrang quvnoq boladay, Qir-dalalar ko’ksini, Bezatibsan loladay. -Bolalar shoiri Qambar O’taevning «Chumoma» sheʼridan. -G’uncha: Bahor kelgan elimizga, Quvonch to’lgan dilimizga. Keling qushlar, uching qushlar, Bizlar do’stmiz, doim sizga. -Bolalar shoiri P. Mo’minning «Sayrang, qushlar» sheʼridan. -Nihol: Buvijonim shirin-shirin so’zlaydilar, «Oppog’im» deb yana meni sizlaydilar. Buvijonim chiroy bo’lar xonamizga, Bu yil qarang, kiradilar bir kam yuzga. Gulchehra Sulaymonovaning «Buvijonim» sheʼridan. -Nihol: Ona Vatanimizga, Tip-tiniq, osmon kerak. Biz yashayotgan zaminga, Pokiza bog’bon kerak. -Bolalar adibi Qambar O’taevning «Vatanni yashnataylik» sheʼridan. -G’uncha: Olamning doim oftobi bo’lsin, Odamning doim odobi bo’lsin, Lolalar uchun oftob yaxshidir. Bolalar uchun odob yaxshidir. -Bolalar shoiri Quddus Muhammadiy. -Nihol: Odamlardan tinglab hikoya O’sar edi shoirda g’oya… -Hamid Olimjonning «O’zbekiston» sheʼridan. G’uncha Nihol boshlagan «O» harf bilan ham, tamomlagan «Ya» harfi bilan ham javob bera olmadi. Yana navbat Niholga berildi. -Nihol: - Dostonlarda bitgan guliston, O’zbekiston deya atalur, Uni sevib el tilga olur. -Hamid Olimjonning «O’zbekiston» sheʼridan. -G’uncha: Do’st bilan obod uying, Gar bo’lsa u vayrona ham, Do’st qadam qo’ysa esa, Vayronadir koshona ham. -Erkin Vohidovning «Do’st bilan obod uying» sheʼridan.Mushoira uchun dasturda belgilangan vaqt tamon bo’lgach, mohir maqolchilar bellashuviga navbat beriladi. U ham yuqoridagicha alifbo tartibida yoki mavzuviy rejada o’tkaziladi. Didaktik tamoyilga qatʼiy amal qilgan holda maqollarning tarbiyaviy tomonigaham alohida eʼtibor berib, g’oyasi sharhlana boradi. Masalan: Boshlovchi: -Navbat «Do’stlik» mavzusidagi maqollarga. -G’uncha: -Do’stini yomonlagandan qoch. -Nihol: -Do’stinga qo’shiq ayt, mehringni qo’shib ayt va sh.k. Mushoira hakamlar hayʼati tomonidan yakunlanadi. G’oliblar rag’batlantiriladi. Аgar mazkur kechaga ota-onalar qo’mitasi, mahalla oqsoqollaridan ham vakillar tashrif buyurishgan bo’lsalar, nur ustiga aʼlo nur deb hisoblaymiz.Chunki o’qituvchining kasbga sodiqligi, burchga fidoyiligi, shogirdlarining bilim darajasi, malakayu iqtidori ommaviy ko’riktanlovdan o’tdi. Bu bir. Ikkinchidan, taʼlim tizimida raqobat, musobaqa muhitining qanchalik zarur ekanligi amalda isbotlandi.Zero, davlat tili taʼlimdan boshlang’ich taʼlimni bitiruvchilarining tayyorgarlik darajasiga –nutqiy malakalarining sifat va miqdoriy ko’rsatkichlariga qo’yiladigan minimal talablar: (DTS. 252-255) sinf mashg’ulotlarida berilgan bilim, hosil qilingan malakalar sinfdan tashqari mashg’ulotlar bilan uyg’unlashsagina qutilgan natijani beradi, nihoyat, fan oldiga qo’yilgan bosh maqsad bajariladi. Ifodali o’qish konkursini tashkil qilish Badiiy adabiyotning yuzaga kelish tarixi qanchalik qadimiy bo’Isa, ifodali o’qish tarixi ham shu qadar nzoq zamonlarga borib taqaladi. Mazmnndor va ifodali nutq hamma davrlarda ham kishilami o’ziga jalb etib ijtimoiy hayotda alohida o’rin egallab kelgan. Ifodali o’qish, aw alo, xalq san’atidir. Chunki badiiy adabiyot dastavval xalq og’zaki ijodi shaklida paydo bo’lgan. Xalq yaratgan asarlaming keng tarqalishida esa og’zaki ijrochilik san’ati muhim ahamiyat kasb etgan. Qo’shiq, ertak, doston, qissa kabi og’zaki adabiyot namunalarini yaratgan xalq namoyandasi (ertakchi, qissaxon, baxshi) bir paytning o’zida ham ijodkor, ham ijrochi edi. Binobarin, asrlar davomida yaratilgan afsona va rivoyatlar, maqol va matallar, qo’shiq va dostonlar, og’zaki ijrochilik, ifodali nutq san’ati tufayligina bizgacha yetib keldi. Xalq yaratgan asarlar qanchalik donishmandlik va san’atkorlik mahsuli sifatida yuzaga kelgan bo’Isa, ulam ing og’zaki ijrochiligi ham shu qadar mahorat va san’atkorlikni talab qilgan. Qadim tariximizda yorqin iz qoldirgan ijtimoiy- siyosiy voqealami, inson qalbidagi g’am-andun, shodlik va quvonch tuyg’ularining badiiy ifodasi sifatida maydonga kelgan jamiki adabiyot namunalarini xalq san’atkorlari (qo’shiqchi, roviy, qissaxon, baxshi) shunchaki jo’n, badiiy tasvir vositalarisiz, xilma-xil ovoz tovlanishlarisiz, shukuhsiz bir tarzda ijro etganlarida edi, ehtimol bu asarlar uzoq saqlanib qolmagan bo’lur edi. Ifodali o’qish san’ati o’tmish zamonlarda og’zaki ijodda qanday ahamiyat kasb etgan bo’lsa, yozma adabiyotda ham shu qadar muhim o’rin tutadi. Zero, badiiy adabiyotning estetik ta’sir kuchi ifodali o’qish jarayonida yanada yorqinroq namoyon bo’ladi. Ifodali o’qish, ayniqsa, asaming g’oyaviy mazmunini chuqur tushunishda, badiiy xususiyatlarini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Badiiy asarlami ifodali o’qish inson ongi va hissiyotiga ta’sir etib, axloqiy-estetik tuyg’ularini shakllantirishga, ma’naviy olamini boyitishga xizmat qiladi. To’g’ri, g’oyaviy- badiiy jihatdan mukammal yaratilgan har qanday asar og’zaki ifodali nutqsiz, ovoz chiqarmasdan mustaqil o’qilganda ham o’zining axloqiy-estetik jihatdan ta’sir kuchini yo’qotmaydi, insonni tarbiyalash vazifasi kamayib qolmaydi. Lekin ifodali o’qish jarayonidagi maftunkor ohang, xilma-xil ovoz tovlanishlari, jozibador intonatsiya kabi vositalar badiiy asaming emotsional ta’sir kuchini yanada oshiradi, eshituvchiga beqiyos zavq-shavq bag’ishlaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, so’z san’ati bilan shug’ullanuvchi kishilar, ayniqsa, inson ta’lim-tarbiyasi uchun mas’ul bo’lgan muallimlar notiqlik san’atini, ifodali nutq mahoratini puxta egallagan bolishlari zarur. Holbuki, o’qituvchining butun siymosi - xatti-harakatlaridan tortib, gapirish uslubigacha yosh va tajribasiz, taqlidchan o’quvchi uchun jonli namuna hisoblanadi. Shunday ekan, Respublikamiz Prezidenti ta’kidlaganidek, “o’z fikrini ravon, go’zal va lo’nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni avvalambor, rahbar kursisida o’tirganlami bugun tushunish ham, oqlash ham qiyin”1 “...Kishining martabasini so’zi bila bilurlar, ammo so’zning martabasini kishi bila bilmaslar, chunki har kishining ahvoli o’z so’zining ostida pinhondur”2 - deydi unsurulmaoliy Kaykovus. Zotan har bir kishining kim ekanligini, uning bilim darajasini so’zlariga qarab bilib olish mumkin. Donishmandlar nazdida, inson so’zi bilan taniladi, axloqi bilan maqtaladi. Binobarin, yosh avlodning shaxs sifatida kamol topishida muhim rol o’ynovchi muallimning ravon va ifodali nutqi, go’zal axloqi beqiyos ibrat namunasi bo’lib xizmat qiladi. Ajdodlarlarimiz so’z san’atining, ayniqsa, og’zaki ijrochilik san’atining inson ruhiga ko’rsatadigan ta’siriga qadim zamonlardan boshlab katta e’tibor bilan qaraganlar. Shuning uchun ham, o’rta asrlarda adabiy talaffuz normalarini o’rgatuvchi “ilmi tajvid” jonli nutq asoslarini o’rgatuvchi “ilmi kalom”, ilmiy va adabiy bahsni o’rgatuvchi “ilmi munozara” kabi fanlar o’qitilgan. Natijada maxsus bilim olgan har bir savodli kishi ayni paytda ifodali o’qish asoslarini egallagan so’z ustasi ham bolib yetishgan. Shu boisdan ham, o’tmishda badiiy so’z ijrochiligining dostonxonlik, qissaxonlik, g’azalxonlik kabi turlari keng tarqalgan. O’qimishli kishilar tomonidan o’tkazilgan she’rxonlik anjumanlarida so’z san’atining yuksak namunalari og’zaki ijro - ifodali o’qish vositasida chuqur tahlil qilingan. Ifodali gapirish yoxud ifodali o’qish shunchaki o’z-o’zidan shakllanib qoladigan oson jarayon emas. Buning uchun, dastavval, insonning o’zida tug’ma iqtidor, qobiliyat bolishi lozim. Afsuski, hamma ham ifodali nutq so’zlash qobiliyatiga ega boMavermaydi. Lekin har bir kishi o’z nutqi ustida muntazam ishlashi, to’xtovsiz mashqlar qilishi natijasida ifodali nutq qobiliyatini shakllantirishi mumkin. Bunga mashhur notiq Demosfenning ibratli hayot yo’li va faoliyati yorqin misol bo’la oladi. Hatto ba’zi tovushlami to’g’ri talaffuz qilishga qiynaladigan, ko’pchilik oldida o’zini erkin tuta olmaydigan Demosfen keyinchalik, tinimsiz mehnat va mashaqqatlar orqali buyuk notiq bo’lib yetishgan. Taniqli tilshunos olim Nizomiddin Mahmudov “0 ‘qituvchi nutqi madaniyati” kitobida nutqning ifodaliligi haqida fikr-mulohaza yuritib shunday deydi: “Tilda ifodalilikni yuzaga keltirishga xizmat qiladigan imkoniyatlar juda ham ko’p va xilma-xil. Bunday imkoniyat hech bir istisnosiz tilning barcha sathlarida mavjud. Tilning tovush qurilishi, so’z xazinasi, morfologik shakllari, sintaktik birliklari, intonatsiya, uslub kabilaming har biri nutq ifodaliligining bitmas-tuganmas manbalaridir. Nutq tuzuvchi bu manbalaming mohiyati, tabiati va ulami unumli ishga solish usullaridan yetarli xabardor bo’lsa, nutqning ifodalilik sifatini ta’minlashga qiynalmaydi”1. Darhaqiqat, ifodali nutq vositalarini puxta o’zlashtirish, o’zbek tilining o’ziga xos xususiyatlarini chuqur o’rganish orqaligina, ifodali o’qishda ma’lum natijalarga erishish mumkin. Xo’sh, ifodali nutqni o’rganish uchun nimalarga e’tibor berish kerak? Ifodali o’qish o’zi nima? Sodda qilib aytganda, “Ifodali o’qish adabiy asami tushunarli va ta’sirchan o’qish demakdir. Bu o’qish san’ati yod olingan matnni ifodali o’qishni ham o’z ichiga oladi. Ifodali o’qishda fikrlami yanada silliq, aniq, go’zal shaklda talqin etish uchun emotsional vositalardan unumli foydalaniladi. Ifodali o’qishning badiiy emotsional bo’lishi uchun o’quvchi-ijrochi asar mazmuni, g’oyaviy-badiiy jihatlari haqida tasavvurga ega bo’lishi lozim”1. Ifodali o’qishning o’ziga xos xususiyati shundaki, u insonda tuyg’u va kayfiyatlar hosil qiladi, aniqrog’i, voqelikning his-tuyg’uli qiyofasini yaratadi. Ifodali o’qish jarayonida asar voqealari “jonlanadi”, qahramonlar “tilga kiradi”. O’quvchi bir vaqtning o’zida ham muallif, ham qiyofa (obraz) yaratuvchi, ham ijrochi sifatida namoyon bo’ladi. Demak, ifodali o’quvchi m a’lum darajada aktyorlik san’atidan ham xabardor bo’lishi lozim. Ifodali nutq san’atini o’rganishning muhim vositalardan biri badiiy asarlami ko’proq mutolaa qilishdir. Asaming mazmun-mohiyati, qahramonlar xarakter xususiyati, maqsad va intilishlari chuqur o’rganilgandagina og’zaki talqinda asar ruhiga mos ohang va intonatsiya paydo bo’ladi. Badiiy asarlami mutolaa qilish o’quvchining dunyoqarashini kengaytirish barobarida adabiy tilni puxta o’zlashtirishga, ifodali o’qish san’atini egallashga yaqindan yordam beradi. Adabiyot hayotni in’ikos ettirar ekan, u insonning o’zini o’ziga ko’rsatuvchi ulkan ko’zgu vazifasini ham bajaradi. 0 ‘sha ko’zgu orqali har bir kishi o’zining yaxshi va yomon tomonlarini ko’radi, qusur va kamchiliklardan forig’ bo’lishga, ruhan tozarishga intiladi. Forig’lanish yoxud ruhan tozaiish buyuk faylasuf Aristotel talqiniga ko’ra, san’atning o’z oldiga qo’ygan bosh maqsadidir. San’at, xususan, adabiyot insonni ziddiyatlar asosiga qurilgan, hayot atalmish mo’jizaning nima ekanligini anglashga o’rgatadi, yovuzlikka nafrat, ezgulikka muhabbat tuyg’ularini uyg’otadi va, shu tariqa, inson ma’naviy olamini go’zallashtiradi. Mana shu vazifalami ado etishda ifodali o’qish san’ati badiiy adabiyotning eng yaqin ko’makchisi hisoblanadi. Zero, badiiy asardagi nafosat va go’zallikni chuqur his qilish va shu orqali axloqiy-estetik tuyg’ulami shakllantirish ifodali o’qish praktikumi fanining asosiy vazifasidir. Adabiyotning barcha tur va janrlaridagi badiiy asarlar ifodali o’qish praktikumi fanining o’rganish ob’ekti bo’lib xizmat qiladi. Ifodali o’qish deganda, faqat lirik turga mansub asarlargina emas, balki nasriy va dramatik turdagi asarlami o’qish ham nazarda tutiladi. Badiiy asarlami ifodali o’qish ijrochidan alohida iqtidor va mahoratni talab qiladi. Zero, adabiy asaming badiiy xususiyatlari, unda ilgari surilgan g’oyalar, muallif dunyoqarashi kabi muhim masalalami aniqlashda ifodali o’qish alohida ahamiyat kasb etadi. Ifodali o’qish mohiyatan kishining his- tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishga qodir bo’lgan muhim jarayon hisoblanadi. Badiiy adabiyot insonning ehtiroslar va tuyg’ular olamiga ta’sir qilib uni yigMatadi, kuldiradi, o’ylashga majbur qiladi va oxir-oqibat kamolotga yetaklaydi. Shu boisdan ham badiiy adabiyot bilan og’zaki ijro - ifodali o’qish san’ati asrlar davomidayonma-yon yashab, insonning ma’naviy hamrohi bo’lib kelgan. Binobarin, badiiy adabiyot va ifodali o’qish san’ati chambarchas bog’liq holda insonni axloqiy- estetik jihatdan tarbiyalashda eng ta’sirchan vosita hisoblanadi. Zero, bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan xayrli ishlaming markazida ham yosh avlodni ma’naviy barkamollik mhida tarbiyalash vazifasi ustuvor masalalardan biri bo’lib turibdi. Tayanch tushunchalar Ifodali o’qish - axloqiy-estetik tuyg’ularni shakllantirish. Ilmi tajvid - o’rta asrlarda adabiy talaffuz me’yorlarini o’rgatuvchi fan bo’lgan. Ilmi kalom - jonli nutq asoslarini o’rgatuvchi fan. Ilmi munozara fani ilmiy va adabiy bahsni o’rgatgan. O’RTA OSIYODA NOTIQLIK SAN’ATI Ajdodlarimiz qadim zamonlardan boshlab so’z san’atining, xususan, og’zaki ijrochilik san’atining inson ruhiyatiga ko’rsatadigan ta’sirigajuda katta c’tibor bilan qaraganlar. Shum a’noda, ifodali o’qish san’atining tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. O’rta Osiyoda ifodali o’qish san’atining taraqqiy etishida “Avesto”, “Bundaxishn”, “Dinkard” kabi diniy xarakterdagi asarlaming ahamiyati katta bo’lgan. Inson axloqini poklashga qaratilgan ushbu asarlar ko’proq og’zaki ijrochilik vositasida xalq orasiga kirib borganligi m a’lum. Jumladan, “Avesto”ning asosiy mohiyatini tashkil etgan “Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu am al” ta’limotini xalq o’rtasida targ’ib qilib, odamlar qalbida ezgulik tuyg’ularini uyg’otishda kohinlaming xizmati beqiyos edi. Kohinlar faqat din targ’ibotchilari sifatidagina emas, balki ifodali so’z sehri bilan m o’jizalar ko’rsatuvchi san’atkor ijrochilar sifatida ham shuhrat qozonganlar. Ular “Avesto”dagi ibodat qo’shiqlarini, Ahura Mazda so’zlarini, afsona va rivoyatlami yorqin nutq, ifodali so’z va jozibador ovoz bilan ijro etib xalq ommasini o’z g’oyalariga ishontirganlar. Badiiy so’z san’ati, shu jumladan, ifodali o’qish san’ati xalqning umumtaraqqiyot tarixiga bog’liq holda rivojlanib bordi. Jamiyat taraqqiyoti o’rtaga qo’ygan talablar hamda mavjud shart-sharoit tufayli, IX - XV asrlarda Markaziy Osiyoda ilm-fan va madaniyat yuksak taraqqiyot bosqichiga ko’tarildi. Mana shu davrlarda Qur’oni Karim targ’ibi bilan bog’liq holda, voizlik san’ati rivojlandi. Voizlik san’atining taraqqiy etishi esa, ifodali o’qish san’ati tarixida muhim o’rin tutadi. M a’lumki, Qur’oni Karim o’z zamonasining nafis adabiy usuli saj’da vahiy qilingan b o’lib, u so’z san’atining oliy namunasi hisoblanadi. Qur’oni Karimni o’qish voizdan juda katta ilmiy salohiyatni, ayni paytda, yoqimli ovoz sohibi boMishni ham talab qilardi. Shu boisdan ham Qur’on suralarini maftunkor qiroat, jozibali ohangda o’qishga o’rgatuvchi “Ilmi balog’a” san’atiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu haqda Abu Rayhon Beruniy “Geodeziya” asarining kirish qismida shunday deydi: “Arab nutqida balog’aning m avjudligi Qur’on ta rg’ibotida muhim aham iyat kasb etadi. Balog’a arab nutqining ziynatidir” 1. Voizlik (notiqlik) san’ati o’rta asrlarda juda katta ijtimoiy-siyosiy mavqega ega bo’lib, umumdavlat ahamiyatiga molik ish hisoblangan. Voizlik san’atining dabirlik, xatiblik, muzakkirlik kabi turlari mavjud bo’lib, ba’zi voizlar dabirlik - davlat ahamiyatiga ega bo’lgan yozishmalami o’qish va yozib berish bilan, ba’zi voizlar xatiblik - juma kunlari Qur’oni Karim suralari asosida xalqni odob-axloqqa chaqirish bilan, ba’zilari esa muzakkirlik - tarixiy voqea- hodisalami gapirib berish bilan shug’ullanganlar. Qadimda xalq ommasi oldida nutq so’zlovchi kishi voiz, uning nutqi esa va’z deb yuritilgan. Voizlik nihoyatda sharafli va, ayni paytda, mas’uliyatli kasb bo’lgan. Omma oldiga chiqib bir necha soatlab nutq so’zlovchi kishi tinglovchilaming tuyg4ulariga ta’sir o’tkazishi, ishontirishi, so’z sehri bilan ularni toMqinlantirishi uchun juda katta bilim va iqtidorga, fasohat va mahoratga ega bo’lishi lozim edi. Shu boisdan minbarga chiqib so’zlovchi kishilaming hammasi ham voiz degan sharafli nomga ega bo’lavermagan. So’z ijrochiligi san’atiga asoslangan voizlik va suxandonlik, lining inson hayotida tutgan o’mi haqida Kaykovusning “Qobusnoma”, Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “Nodir hikoyatlar”, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Husayn Voiz Koshifiyning “Dah majlis”, “Sahifai shohi”, Faxriddin Ali Safiyning “Latoif ut-tavoif ‘ kabi asarlarida qimmatli fikr-mulohazalar bayon etilgan. Jumladan, Alisher Navoiy voizlar haqida shunday fikrlami yozadi: “Va’zxon shunday bo’lishi kerakki, uning majlisiga bo’sh kirgan odam to’lib chiqsin, to’la kirgan odam esa, yengil tortib holi qaytsin. Voiz olim va halol ish ko’ruvchi bo’lsa, uning nasihatidan chetga chiqqanlar gunohkor bo’ladi. Agar u boshqalarga buyursa- yu, o’zi qilmasa, uning so’zlari hech kimga ta’sir etmaydi va foyda keltirmaydi”1. Ushbu fikrlar zamiriga juda katta ibrat va hikmat m a’nolari singdirilgan. Demak, xalqqa pand-nasihat aytib, ulami to’g’ri yo’lga boshlovchi voiz nafaqat ilmi va chiroyli so’zlari bilan, balki o’zining yuksak axloqodobi, halol hayot tarzi bilan ham boshqalarga namuna bo’lishi lozim. Buyuk tafakkur egalarining butun bir avlodi yetishib chiqqan, jahonni ilm-ma’rifat nuri bilan yoritgan uyg’onish davri deb yuritiladigan zamonlarda O’rta Osiyoda so’z san’ati, shuningdek, notiqlik san’ati ham taraqqiy etdi. Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg’ariy, Abulqosim Zamaxshariy, Alisher Navoiy kabi ulug’ siymolar ilm- fanning turli sohalariga oid kashfiyotlar bilan bir qatorda, notiqlik san’ati asoslarini ham yaratdilar. Abu Nasi Forobiy ko’plab asarlarida so’z san’atiga doir qimmatli fikr- mulohazalar bildirish bilan cheklanmasdan suxandonlik nazariyasi, notiqlik san’ati ilmiga doir maxsus “Kitob al-xitobat” risolasini ham yozgan. Jumladan, Forobiy chuqur mantiqiy asosga ega bo’lgan yorqin nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiq fanlarining ahamiyati haqida shunday deydi: “Qanday qilib ta’lim berish, ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so’rash va qanday javob berish masalasiga kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi jismlarga (substantsiya - narsalar) va aktsidentsiya (hodisalar)ga ism beruvchi til baqidagi ilmlar deb tasdiqlayman. Ikkinchi Om grammatikadir; u jismlarga berilgan ism (nom) !larni qanday tartibga solishni ham da substantsiya va aktsidentsiyaning joylashishini va bundan chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikm atli so’zlarni va nutqni qanday tuzishni o’rgatadi. Uchinchi ilm m antiqdir: m alu m xulosalar keltirib chiqarish uchun logik figuralarga binoan qanday qilib d arak gaplarni joylashtirishni o’rgatadi, bu xulosalar yordamida biz bilmagann arsalarni bilib olamiz ham da nima to6g6ri, nima yolg’on ekanligi haqida hukm chiqaram iz” . Forobiyning ushbu fikrlari to’g’ri nutq tuzish va uni og’zaki ijro etishni o’rganish uchun juda chuqur va har tomonlama bilim olish muhim ekanligini ko’rsatadi. “ ... Xullas, yaxshi nutq uchun nahv, aruz, m antiq fanlari hamkorligidan foydalanish zaru r bo’ladi. Ularning birortasiga ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasining buzilishi, qolgan ikkitasiga ta ‘sir qilmay iloji yo’q”, - deb yozadi Beruniy. Forobiy, Beruniy kabi allomalarning to’g’ri nutq tuzish masalasiga bu qadar e’tibor bilan qarashlari X asrlardayoq, yorqin nutq chiroyli gapirish, ifodali o’qish san’atining taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Ibn Sinoning “She’r san’ati”, Abu Rayhon Beruniyning “O’tmish ajdodlardan qolgan yodgorliklar”, “Geodeziya” va boshqa asarlari tarkibida keltirilgan mukammal nutq tuzish haqidagi qimmatli fikrlari bugungi kunimiz uchun, ayniqsa, ahamiyatlidir. Shuningdek, Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit turk”, Zamaxshariyning “Muqaddimat ul-adab”, “Notiqlik asoslari” kabi asarlari so’z san’ati ilmiga bag’ishlangan bebaho m a’naviy xazina hisoblanadi. Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy kabi allomalar o’z asarlarining butun-butun boblarini so’zning ilohiy ne’mat ekanligi, so’zning mo’jizali qudratini ko’rsatishga bag’ishlaganlar. Jumladan: Zakovat ko’rki so’zdur, bu tilning ko’rki so’zdur, Kishining ko’rki yuzdur, bu yuzning ko’rki ko’zdur. (Yusuf Xos Hojib) M a’dani inson gavhari so’zdurur, Gulshani odam samari so’zdurur. (Alisher Navoiy) kabi hikmatli misralami bitdilar. O’rta asrlarda Bahouddin Valad, Yusuf Hamadoniy, Ahmad Yassaviy, Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayn Voiz Koshifiy, M u’iniddin Voiz, Voiz Hiraviy, Zayniddin Vosifiy kabi notiqlik san’atini puxta egallagan so’z ustalari yetishib chiqdilar. Bu ulug’ zotlar o’zlarining ibratli hayot tarzi bilan imon-e’tiqod, ilmm a’rifat, axloq-odob haqidagi beqiyos o’gitlari bilan minglab insonlar qalbini m a’rifat nurlari ila m unaw ar qilishga erishdilar. XV -X VI asrlarda notiqlik san’ati turlari, qonun-qoidalarini aks ettiruvchi bir necha qoMlanmalar vujudga keldi. Ayniqsa, Muhammad Rafi’ Voizning “Abvob ul- jinon” (“Jannat eshiklari”), Voiz Qazviniyning “Ziloli maqol” (“Maqol nafosati”), Voiz Shirvoniyning “Ahsan ul-ahodis” (“Nafis kalimalar”), Quraysh Sindiyning “Anis ul-voizin” (“Voizlar do’sti”), Mulla Kalon Voiz Samarqandiyning “ Ravzat ul-voizin” (“Voizlar bo’stoni”), Qozi 0 ‘shiyning “Miftoh un-najot” (“Najot kaliti”) kabi asarlari keyingi davrlarda yetishib chiqqan notiqlar uchun asosiy dasturulamal bo’lib xizmat qilgan. Shuningdek, Alisher Navoiyning “M ajolis un-nafois”, Zayniddin Vosifiyning “Badoye’ ul-vaqoye’”, Xondamiming “Makorim ul-axloq” kabi asarlarida ham voizlik san’ati haqida qimmatli fikrmulohazalar bayon qilingan. Tariximizda nurli iz qoldirgan ulug’ allomalar tomonidan notiqlik san’ati haqida maxsus asarlar yaratilishi, so’z ijrochiligiga bu qadar katta e ‘tibor berilishi qadim-qadimdan O’rta Osiyoda ifodali nutq san’atining juda katta ijtimoiy-siyosiy mavqega ega bo’lgan davlat ahamiyatiga molik ish ekanligidan dalolat beradi. M avlono Irshod. XV asrda Hirotda yashab - faoliyat ko’rsatgan voizlardan biri Mavlono Irshoddir. U o’zining donishmandligi va so’zga chechanligi bilan el nazariga tushgan. Mavlono Irshod faqat xalqqa va’z aytish bilangina cheklanib qolmasdan, rasmiy davlat ishlarida ham qatnashib. qo’shni mamlakatlar bilan diplomatik aloqalami mustahkamlashda munosib xizmallar qilgan. Faxriddin Ali Safiyning “Latoyif ut-tavoif ‘ asarida hikoya qilinishicha, Sulton Husayn Boyqaro rasmiy davlat ishi yuzasidan muzokara olib borish uchun Sherozga vakil yubormoqchi bo’ladi. Saroy a’yonlari o’zaro maslahatlashib, bunday nozik va mas’uliyatli vazifani faqat Mavlono Irshod bajara oladi, degan xulosaga kelishadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Mavlono Irshod Sherozga borib kutilganidek, rasmiy ishlami oz fursatda ijobiy hal qilishga erishadi. Uning notiqlik mahoratiga qoyil qolgan Shoh Shujo’ Irshodga ruxsat bermay, bir majlis qurib keyin ketishni iltimos qiladi. Majlis juma kuniga belgilanadi. Juma namozidan keyin Masjidi jom e’ga yig’ilgan xalq oldida Mavlono Irshod shunday ehtirosli nutq so’zlaydiki, odamlar uning ta’sirchan sobzlaridan junbushga kelib, ko’z yoshlarini tiya olmay qolishadi. Buni ko’rgan voiz notiqlik mahoratining yana bir qirrasini namoyish etib, o’z nutqida keskin burilish yasaydiki, endi hamma birdaniga ko’z yoshi aralash kula boshlaydi. “Latoyif ut-tavoyif’ asarida keltirilgan bu voqea Mavlono Irshodning odamlar ruhiyatini chuqur tushunadigan, nihoyatda mahoratli so’z ustasi bo’lganidan dalolat beradi. Qozi O’shiy. O’zining purhikmat so’zlari va jarangdor ovozi bilan xalqqa maqbul va manzur bo’lgan voizlardan yana biri Qozi O’shiydir. Mavlono asli farg’onalik bo’lib, O’sh shahrida qozilik lavozimida ham ishlagan. Mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida faol ishtirok etgan Qozi O’shiy jamiyatda yuzaga keladigan chigal muammolami yechishda, odamlar qalbiga yo’l topishda benazir zot bo’lgan. Bu haqida Faxriddin Ali Safiyning “Latoyif ut-tavoyif’ asarida quyidagi voqea hikoya qilinadi: “Seiston viloyatining xalqi qattiq qo’lligi, hatto gadoyga ham sadaqa bermasligi bilan nom chiqargan ekan. Qozi O’shiy esa mana shu xalqning ko’ngil qulfini so’z kaliti vositasida ochishga erishadi. U Seistonga borib ma’lum muddat shu xalqning ichida yashaydi; ulaming ruhiyatini o’rganadi, odamlami qiynayotgan muammolami aniqlaydi. Ana shundan keyin shahar qozisidan ruxsat olib, juma kuni masjidi jom e’da xalqqa va’z aytadi. U o’z nutqida xalqning ayni dilidagi gaplami, ulami qiynayotgan muammolami shunday aniq va ravon bayon etadiki, xalq topgan-tutganini minbar ostiga keltirib tashlaydi. Mavlono 0 ‘shiy nutqi uchun haq olmasligini, va’z va nasihat faqat savob uchun, odamlami to’g’ri yo’lga boshlash uchun aytilishini tushuntirganda Seiston xalqining voizga bo’lgan hurmat va muhabbati yanada oshadi. Mana shu voqeadan keyin bu xalqning xasis emas, aksincha, oliyjanob ekanligi, faqat o’z davrining ba’zi muammolariga javob topa olmay qiynalayotganliklari ma’lum bo’ladi. Xoja Muayyad Mehnagiy. “Majolis un-nafois” tazkirasida Xoja Muayyad Mehnagiy nomi o’z zamonasining yetuk notiqlaridan biri www.ziyouz.com kutubxonasi sifatida tilga olinadi. Dunyoviy va diniy bilimlami chuqur egallagan bu kishining va’zlari hamisha jo’shqin o’tgan. Mehnagiy va’zlarining asosini imon- e’tiqod, dinu diyonat, axloq-odob haqidagi umuminsoniy masalalar tashkil etgan. U o’zining pandu nasihat so’zlari bilan zamondoshlarini ezgulikka da’vat etishdan charchamagan. Voiz o’z nutqini hamisha Qur’on hikmatlari va hadislar, hikoyat va rivoyatlar bilan bezab, ulami tinglovchilarning didi va saviyasiga muvofiqlashtirib dilkash ohangda bayon etgan. Shuning uchun ham, uning va’zlari xalq tomonidan qizg’in kutib olingan, bahs-munozaralarga sabab bo’lgan. Komil ma’rifat egasi Xoja Muayyad Mehnagiy o’z davrining fidoiy murabbiysi sifatida boshqalarni ham kamolot sari yetaklashga intilgan. Shu boisdan Alisher Navoiy “Majolis un-nafois”da taniqli adiblar va shoirlar qatorida Xoja Muayyad nomini ham hurmat va ehtirom bilan tilga oladi. “Xoja Muayyad Mehna - Hazrat Shayx Abusaid Abulxayr (quddisa sirrihu)ning nabiralaridindur. Yillar mozor bosbida shayx erdi va zohir ulumin takmil qilib erdi va va’z majolisi bag’oyat garm va pursho’r voqe’ erdi. Va Xoja samo’ni dag’i muassir qilur erdi. Salotin Xojani ta’zim qilur erdi”1. Mavlono Riyoziy. “Majolis un-nafois” tazkirasining uchinchi majlisida Riyoziy haqida shunday ma’lumot keltirilgan: “Mavlono Riyoziy - Zova muhawilotidindur. Atvori mutalavvin kishidur. U1 viloyatning qozisi erdi. U jamg’arma munofiy ishlar andin sodir bo’lib, ma’zul bo’ldi va qayd va musodaralar tortdi va base zabmatlar ko’rdi, hamul mansab muddaosig’a ammo muyassar bo’lmadi. Va’z aytib minbarda o’z ash’orin o’qub, yig’lab vajdu hoi qilur”2. . Hazrat Navoiyning ushbu fikr-mulohazalaridaji shu narsa m a’lum bo’ladiki, Mavlono Riyoziy bir necha muddat Zova viloyatining qozisi bo’lgan. Ammo o’z davri xukmronlarining siyosatiga qarshi borgani uchun qozilik lavozimidan chetlashtirilib, ancha zahmatlar chekkan. Mavlono Riyoziy davrining taniqli so’z ustasi sifatida o’z va’zlarida yuksak insonparvarlik qarashlarini ilgari surgan. Jamiyatda ro’y beradigan axloqsizlik, zo’ravonlik kabi g’ayriinsoniy hodisalarga befarq qaray olmagan. Binobarin, hukmronlarni insofga chaqirish e’tiqodsiz va порок kimsalami haq yo’lga hidoyat etish Mavlono Riyoziy va’zlarining asosiy mazmunini tashkil etgan. Riyoziy voiz, ayni paytda iste’dodli shoir ham boMgan. Shu boisdan ham xalqqa va’z aytayotganda ba’zan o’z she’rlarini hissiyot bilan o’qib, eshituvchilami ham toMqinlantirgan, ularda xayrixohlik va hamdardlik tuyg’usini uyg’ota olgan. Hayoti va faoliyatini ezgulikni targ’ib etishga bag’ishlagan mavlono Riyoziy fidoiy murabbiy sifatida xalq qalbidan chuqur joy olganligi sababli ham, Alisher Navoiydek zotning nazariga tushgan. Tayanch tushunchalar Kohinlar - “Avesto” targ’ibotchilari. Qadimgi notiqlar. Voizlar - axloqiy-ta’limiy, ijtimoiy-siyosiy mavzularda nutq so’zlovchi ma’rifat targ’ibotchilari. Voizlik turlari: dabirlik, xatiblik, muzakkirlik. Substantsiya - tub mohiyat. Aksidentsiya - tasodifiy hoi, hodisa; tub mohiyati e’tibori bilan uncha ahamiyati bo’lmagan juz ‘iy xususiyat. “Kimning xati chiroyli?” tanlovini tashkil qilish. Husnixat va uni o’qitish metodikasi - pedagogik fan. Inson o’z fikrini boshqa kishilarga og’zaki va yozma shaklda yetkazishi mumkin. Nutqning bu ikki shaklining o’xshash va farqli tomonlari mavjud bo’lib, ular o’z o’mida afzalliklarga ega. Og’zaki nutq tovush chiqarib aytiladi va eshitilish uchun mo’jallanadi. U kishilaming nutq jarayoni vaqtidagi aloqa vositasi bo’lib xizmat qiladi. Yozma nutq esa tosh, yog’och, teri, metall, qog’oz kabilarga ko’rish asosida idrok qilinadigan doimiy belgilar orqali yozib qo’yiladi. Yozuv kishilaming o’zaro fikr almashishi va bilimlami egallashning qudratli vositasi hisoblanadi. Yozma nutq avlodlami bir-biriga bogMaydi, uzoq davrlar mobaynida saqlanadi. Yozuv tufayli kishilar fikri, insoniyat qo’lga kiritgan bilimlar avloddan- avlodga yetib boradi, abadiy yashaydi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni husnixatga o’rgatish ehtiyoji yuqoridagi talablar asosida yuzaga keladi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni husnixat bilan yozishga o’rgatish metodikasi ularda aniq , chiroyli va tez yozish imkonini hosil qilishi lozim. Bu kabi vazifalarni amalga oshirish uchun dastur mazmunini va uning talablarini, o’qitish usullarini, yozuviga o’rgatishning gigiyenik shartlarini, o’quvchilarning yozuvidagi individual kamchiliklarini tahlil qilish, kamchiliklarning yuzaga kelish sabablarini aniqlash va tuzatish usullarini ishlab chiqish zarur. Demak, yozuv kishi hayotida pedagogik va ijtimoiy ahamiyatga ega. Yuqoridagi talab asosida yozishga o’rgatish boshlang’ich sinflardan boshlanadi. 1- 4-sinf o’quvchilarini chiroyli yozishga o’rgatish uchun o’qituvchining o’zi husnixat bilan yozishi, shu bilan birga o’quvchilarni chiroyli yozishga o’rgata olishi kerak. Husnixat va uni o’qitish fani amaliy fan bo’lib u chiroyli yozishga o’rgatish bilan bir qatorda ta’lim berish, tarbiyalash, vazifalarini ham bajaradi. Pedagogika oliy o’quv yurtlarida o’qitiladigan ”Husnixat va uni o’qitish metodikasi” fanining maqsadi: 1. Talabalarga husnixat metodikasidan nazariy ma’lumot berish. 2. Talabalarni - bo’lg’usi o’qituvchilami husnixat talablari asosida yozishga o’rgatish. 3. Boshlang’ich ta’lim o’qituvchilarini husnixatga o’rgatish metod va usullari bilan qurollantirish. Boshqa fanlar kabi husnixat va uni o’qitish metodikasining o’z predmeti bor. Bu fanning predmeti taMim berish jarayonida chiroyli yozuvni egallash, grafik jihatdan to’g’ri va chiroyli yozishga o’rgatish hisoblanadi. Husnixat va uni o’rgatish metodikasi fani o’z oldiga quyidagi vazifalami qo’yadi: - talabalarga chiroyli yozuv haqida nazariy bilim berish; - o’z dastxatlari ustida ishlash yuzasidan malakalar hosil qilish; - boshlang’ich sinflarda husnixat darslarini rejalashtirish va tashkil etishga o’rgatish; - boshlang’ich sinflar uchun husnixat materiallarini tanlay olish tamoyillari bilan tanishtirish. Birinchidan, husnixat bilan yozish o’quvchilarda mehnat madaniyatini tarbiyalaydi. Topshiriqlarni toza, aniq va madaniyat bilan bajarish ko’nikmasini hosil qiladi. Ikkinchidan, dastxatga pala-partish va bee’tibor munosabatda boMish o’quvchilaming imloviy savodsizligini keltirib chiqaradi. Natijada o’quvchilar qiladigan ishlarini o’ylab o’tirmay bajaraveradilar, o’z xato va kamchiliklarini ham o’ylab ko’rmaydigan bo’lib qoladilar. Uchinchidan, husnixat bilan to’g’ri yozish ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lib turli rasmiy hujjatlarni yuritishda kishilar unga ehtiyoj sezadi. Husnixat bilan yozilmagan, to’ldirilmagan hujjatlarni o’qishga kitobxonning ko’p vaqt sarflashiga to’g’ri keladi. Vaholanki, maktabda har kuni o’qituvchi 30 talab o’quvchilar daftarini tekshiradi. 0 ‘qib boMmaydigan dastxat bilan yozilgan xat o’qituvchining ko’p vaqtini sarf bo’lishiga olib keladi. Aniq va ravon qilib yozilgan dastxat o’qituvchining ishini yengillashtiradi, keyingi taMimiy maqsadlarini amalga oshirishlari uchun imkoniyat yaratadi. Husnixat va uni o’qitish m etodikasining boshqa fanlar bilan aloqasi.Husnixat va uni o’qitish metodikasi boshqa fanlar bilan uzviy aloqada bo’lib ularning natijalariga tayanadi. Amaliy fan hisoblangan husnixat va uni o’qitish metodikasi til o’rganish jarayoni hamdir. Yozish uchun tanlangan til faktlari ayni vaqtda adabiy tilni o’zlashtirib borishga yordam beradi. Pedagogik fanlar qatorida husnixat darslari ham ta’lim- tarbiya berish vazifasini ham bajaradi. Husnixat darslarida barkamol shaxs tushunchasi ichiga tozalik, tartiblilik tarbiyasi kiradi. Husnixat va uni o’qitish metodikasi ham pedagogikaning ta’lim- tarbiya birligi tamoyiliga amal qiladi. Husnixat va uni o’qitish metodikasining asoslaridan yana biri psixologiyadir. Psixalogiya his, tasavvur, fikr, intilish, istak, havas, qobiliyat kabi tushunchalar haqida m a’lumot beradi. Husnixatga o’rgatishda bola psixologiyasidagi yuqoridagi holatlariga tayanib ish ko’riladi, o’quv materiali tanlanadi, sinflar bo’yicha taqsimlanadi. Husnixat va uni o’qitish metodikasi fiziologiya, tilshunoslik, adabiyotshunoslik vatarix fanlari bilan ham uzviy aloqadadir. O’quvchining yozuv jarayonidagi fiziologik holati qo’l harakatlari, yozganlarini to’g’ri, aniq talaffuz qilishda fiziologiyaga tayansa, yozuv uchun tanlangan matnni tahlil qilishda adabiyotshunoslik materiallariga, yozuvning paydo bo’lishi, uning jamiyatdagi tutgan o’rnini tushunishda esa tarix fanining yutuqlariga asoslangan holda ish ko’radi. Yozuv haqida. Yozuv haqida ma’lumot. Yozuv - biror tilda qabul qilingan maxsus belgilar yig’indisi. Yozuv tushunchasi tilning tovush elementlari (so’z, bo’g’in, tovush)ni ifodalovchi belgilarnigina emas, balki piktografiya, ideografiya shakllarini ham o’z ichiga oladi. Bular aloqa qilish belgilari yig’indisi sifatida yozuvdan ilgarigi belgilar (xotira yozuvi, hisoblash yozuvi va boshqalar)ga qarama-qarshi qo’yilgan. Urug’chilik tuzumi davrida dastlab surat yozuvi paydo bo’ldi. Kishilik jamiyati kichik va tarqoq oila - urugMardan tashkil topgan darvda kishilar birbirlari bilan faqat og’zaki nutq yordamida fikr almashgan. Yirik urug’ va qabila jamoalarining tarkib topishi bilan og’zaki nutqni uzoqqa yetkazish va uni zamon insoniyatning shu ehtiyoji zaminida yozuv paydo bo’lgan. Boshida yozuv bilan bir qatorda grafik shaklga ega bo’lmagan usullar ham qo’llanilgan (mis, iplami tugib qo’yish). Bunday belgilar ibtidoiy odamlar hayotida qo’llanilgan. Bu yozuvning qoldiqlari hozir ham urug’- qabilalarining tamg’alari, shimoliy indeyeslaming chig’anoq marjonlari, biror ijtimoiy tabaqaning xususiy mulkini ifodalovchi belgilar va boshqa shakllarda mavjud. Yozuv zamon va masofa jihatidan og’zaki nutqqa nisbatan ustunlikka ega. Texnikaning rivoji (telefon, telegraf, radio, televizor, intemet) natijasida undagi ustunlik masofa jihatidan zaiflashdi, lekin zamon e’tibori bilan yozuv hali ham og’zaki nutqdan ustun XIX-XX asr boshlarida topilgan va deshifrovka qilingan juda ko’p yodgorliklar yozuvning paydo bo’lishi va tarixiy taraqqiyotini yoritish imkonini berdi. Fanning bu yutug’i yozuv tarixini tilshunoslik fanining mustaqil bir bo’lishi sifatida ajratishga olib keldi. 1. Turli tipdagi Misr iyeogriflari. Bu tur yozuvi XlX-asrning 20-yillarida fransuz olimi Shampalon tomonidan o’qilgan, XlX-asrning 70-90 yillarida Evans o’qigan qadimgi Kput surat yozuvlari va Semq o’qigan Kipr surat yozuvlari ham Misr surat yozuvlari tipiga kiradi. 2. Mixxat yozuvlarining turli tiplari. Bu tip yozuvlar Osiyoda qadimda yashagan qator xalqlarning tillarida ishlatilgan (shumer assiro - ovavilon, elom, xala, xet- kappodokiya, fors tillariga moslangan). Bu tur yozuvlar XlX-asr boshlarida deshifrovka qilina boshlanib, XX-asming 10-yillarida tugallandi. X 3. Somiy xalqiarda qayd qilingan va tillariga moslangan harf yozuvining eng qadimgi shakllari. Bular finikiy va xalaan yozuvlari (asosiy yodgorliklari XIXasring 60-70-yillarida va XX-asrning 20-yillarida topilgan). Janubiy arab, oromiy yozuvlari (qadimgi namunalari XlX-asrning 60-70 yillarida topilgan). Ko’pchilik mutaxassislaming fikricha, qadimgi uyg’ur va Urxun-Enasoy yozuvlari ham aslida oromiy yozuvlari zaminida yuzaga kelgan. Uni XIX -asrning 90-yiIlarida tilshunos olimlari VTomsen va V.Radlov deshifrovka qilganlar. 4. Yunon alfavitining qadimgi shakli va lotin alifbosining alohida varianti va boshqa turli variantdagi bu yozuv turlari bizgacha yetib kelgan. Bu yozuvlar XVIII asrdayoq ilm ahliga ma’lum bo’ladi va ulaming grammatik jihatdan o’rganilishi XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik fanining rivojiga katta yordam ko’rsatdi. Yozuvning eng qadimgi shakli piktografiyadir. Bu yozuv asosan Amerika indeeslarida aloqa quroli sifatida qoMlanilgan. Chunki ularning til xususiyatlari shunga mos edi. Bu yozuv qadimiy bo’lgani uchun unda ideografik yozuv bilan bir qatorda piktografiyaning ham ayrim elementlari bor. Masalan, toshbaqaning rasmi quruqlik tushunchasini ifodalagan, ya’ni shartli belgi vazifasini o’tagan. Chunki quruqlik tushunchasini yozuvda ideografiya bilan berish qiyin edi. Hayotiy ehtiyoj bora-bora yozuvni soddalashtirdi va tasvirlangan predmet bilan yozuv shakli o’rtasidagi o’xshashlik yo’qoldi, belgi so’zning simvoli boMib qoldi. Bu xitoy, misr, shumer, vavilon va xett yozuvlariga xos xususiyatdir. www.ziyouz.com kutubxonasi Papirus yozish uchun maxsus tayyoqcha va bo’yoqning kashf etilishi yozuvni takomillashtirdi, uning soddalashuviga imkon tug’dirdi. Avesto, Xorazm, Sug’d, kushon, run, uyg’ur yozuvi va boshqa yozuvlar shular jumlasidandir. Xorazm yozuvi oromiy yozuvining eng qadimiy an’analari saqlab qolgan yozuvdir. Hozirgi eramizdan boshlab sug’d yozuvi qoMlanila boshlandi. Bu yozuv taxminan VI asrlargacha davom etdi. II asming oxiri III asming boshlarida Xorazm shohi chiqargan pullarda Xorazm yozuvi uchraydi. V-VIII asrlar davomida turkiy xalqlaming O’rxun-Enasoy yozuvidan keng foydalanganlar. Bu yozuv fanda “turkiy-run” yozuvi deb ham yuritiladi. Enasoy daryosi qirg’oqlaridagi O’rxun yozuvi yodgorliklari haqida rus xizmatchisi Remezov XVIII asming oxirida xabar bergan. Ammo uzoq vaqt mobaynida olimlar bu yodgorliklami o’qiy olishmagan. 1892-1893-yillarda daniyalik olim Vilgeli Tomson, rus olimi V.V.Radlov yodgorlikdagi yozuvlami o’qishga muyassar boMdilar. 0 ‘rxun-Enasoy yozuvi turkiy xalqlaming eng katta markaziy yodgorligi hisoblanadi. VII-VIII asrlarda O’rta Osiyo arablar tomonidan istilo qilindi. Shu davrdan boshlab O’rta Osiyo jumladan o’zbek xalqi ham arab yozuvidan foydalanila boshladi. Xalqimiz bu alifbodan 1200 yil foydalanildi. Arab alifbosi yozilishi jihatdan murakkab bo’ishi bilan birga, o’zbek tilining tovushlarini to’la ifoda eta olmagan edi. Shu jihatlarini e’tiborga olgan i!g’or fikrli kishilar arab alifbosi yuzasidan o’z fikrlarini bildirishga harakat qilganlar. Chunonchi, Bobur o’zining “Xatti Boburiy” yozuvini yaratdi. Ammo bu yozuv amaliyotda joriy qilinmadi. 1926-yil iyun oyida O’zbekiston Markaziy Ijroiya Qo’mitasining lotin harflari asosida yangi alifboni qabul qilish haqida qaror qabul qilindi. 0 ‘zbekistonda arab yozuvidan lotin harflariga asoslangan o’zbek alifbosiga o’tish ishlari 1930 yilning birinchi yarmida to’liq amalga oshirildi. Ammo, bu yozuvdan ham uzoq foydalanilmadi. 1940 yil 8 mayda amaldagi o’zbek yozuvi yangi alifboga o’tish haqidagi yangi alifboga o’tish haqidagi qonun qabul qilindi. www.ziyouz.com kutubxonasi 0 ‘zbekiston Respublikasi mustaqillik e’lon qilinganidan so’ng lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosi masalasini o’rtaga qo’ydi. Bu masala 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 2-3-sentabrdagi 12 chaqiriq 13- sessiyasida muhokama qilinib “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qaror qabul qilindi. Mazkur qaromi amaliyotga joriy qilish borasida qizg’in ishlar olib borildi. “O’zbek tilini asosiy imlo qoidalari”ni xozirlash jarayonida alifbodagi ayrim harflar ulaming shakllari yuzasidan fikr mulohazalar paydo bo’ldi. Mana shular asosida “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qarorga o’zgartirishlarning kiritilishi to’g’risida qaror qabul qilindi. Husnixat darslariga qo’yiladigan talablar Yozuvning gigienik talablari. Gigiyenik talablarga ко’га maktab jihozi o’quvchining bo’yiga mos kelishi lozim. Jihozning o’quvchining bo’yiga to’g’ri kelmasligi umurtqa pog’onasining qiyshayishiga va uzoqni ko’ra olmaslik kasalligiga olib keladi. Kuzatishlaming natijasiga ко’га o’quvchi bir - biridan bo’yi -bo’yicha 10 sm ko’p bo’magan holda farqfansa, ulami bir xil oMchamdagi maktab jihoziga o’tkazish mumkin. Jihozni bolaning yoshiga mas holda tanlab olish uchun o’quv yilining boshida uning bo’yini o’chash va bo’yiga mos maktab jihoziga o’tqazish kerak. Bo’yni 0.5 smgacha aniq va to’g’ri o’lchash lozim. Bo’yni bo’y o’lchagich bilan yoki o’quvchini orqasi bilan devorga yopishib turishini ta’minlab, oyoqlari tovonlarini birlashtirib, oyoq uchlarini chetga ochgan holda devorga tekis holda tegib turishi lozim. Yozuv qurollari va materiallari quyidagilar sanaladi: 1. Xattaxta. 2. «To’g’ri o’tir» plakati. 3. Alifboning yozma shakli. 4. Haflar alohida yozilgan ko’rgazma. 5. Husnixat daftari. 6. Rangli bo’rlar. 7. Ruchka. 8. Yozuv daftari. Bola maktabga qadam qo’ygan kundanoq yozuv qurollaridan to’g’ri foydalanishga, ulami ozoda saqlashga o’rgatib boriladi. 0 ‘qituvchi o’quvchining yozuv qurollari va materiallarini muntazam tekshirib borishi muhim vazifa sanaladi. Dastur talabi boyicha 1-sinf o’quvchilari uchun yozuv yo’li 4 mm, bosh harflar uchun 8 mm bo’lgan qiya chiziqlari siyrak bo’lgan 2 chiziqli daftar tavsiya etiladi. 2-4-sinflarda chiziqlari 8 mm 1 chiziqli daftar tutilishi lozim. Kichik harflaming bo’yi 3 mm, bosh harflaming bo’yi 6 mm, raqamlaming bo yi harflardan 2 marta qisqa bo’ladi. 1-2-sinfda husnixat uchun maxsus alohida darftarga, 3*4-sinflarda ona tili daftariga yozadilar. 1-2-sinflarda foydalaniladigan darftarda qiya chiziqlar orasidagi masofa 30 mm va qiya chiziqlarsiz kichik harflar yoziladigan parallel chiziqlar orasidagi masofa4 mm ga teng bo’lgan ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi. Qiya chiziqlari siyrak bo’lgan ikki chiziqli daftarga yozdirib borish va mashq qildirish orqali l-sinf o’quvchilarini mayda harflar bilan tez yozishga o’rgatib boriladi. Bunday darftarda mashq qilish o’quvchi!arga harflarning eni va ular orasidagi masofani ko’z bilan chamalash, qiyaligiga rioya qilish imkoniyatini beradi. 1-sinfda «Husnixat» predmeti 2-yarim yillikdan boshlanadi. 0 ‘quvchi daftariga sana va oy yozdiriladi. Xat boshiga amal qilishga o’rgatiladi, daftar hoshiyasi bo’lishi shart. Darftarga sarlovha yozdirilganda, sarlovha va matn orasida satr qoldirilmaydi. Daftarga xatoni to’g’irlash yo’li o’rgatiladi. Bu holda xato harfning ustidan chiziq tortib, ustiga to’g’risini yozishga odatlantiriladi. Daftar uy vazifasi berilgach, yig’ib olinadi, tekshiriladi va baholanadi. Yozuv materiali bo’lgan daftarni yuritishga quyidagi talablar qo’yiladi: 1. Daftarga toza va aniq yozish. 2. Daftar muqovasidagi yozuvlar yagona talab asosida yozilishi, yonda daftar qaysi fan uchun tutilganligi, nechanchi sinf, maktabning nomi va nomeri, o’quvchining ismi va sharifi ko’rsatib o’tilishi zarur. 3. 1-sinf o’quvchilarining daftarlari muqovasi o’qituvchi tomonidan yoziladi. 4. Har bir daftarda hoshiya bo’lishi shart. 5. 2-sinfdan boshlab mashq tortib raqami, qayerda bajarilganligi (sinfda yoki uyda) yozib qo’yiladi. 6. Harf yoki bo’g’in hamda so’zlarning tagiga ehtiyotkorlik bilan chiroyli va tekis chiziladi. 7. Xato yozilgan harf yoki harfiy birikmalarni namuna sifatida daftar hoshiyasiga yozib ko’rsatiladi. 8. Noto’g’ri yozilgan harflarni bo’yash, o’chirish yoki qavs ichiga olib qo’yishga ruxsat etilmaydi. 9. Mashqlami bajarishda, matn yozishda xat boshidan yozish qoidalariga amal qilish talab etiladi. Daftar o’quvchining ko’kragining to’g’risida o’rtada, uning o’ng burchagi chapidan yuqori bo’lishi kerak. Boshning va gavdaning o’rtacha u yoki bu tomonga burilishini ta’minlanishi uchun bir necha so’z yozilganidan so’ng chap qo’1 bilan chap tomonga suriladi, chunki yozayotgan qo’1 ko’krakning o’rrasidan unchalik uzoqlashib ketmasligi kerak. Dastlabki kundanoq bolani daftami to’g’ri va ozoda tutishga o’rgatib borish lozim. Daftar ustidagi yozuv matniga mos holda, o’rnatilgan tartibga ko’ra to’ldirilishi lozim. Daftarni qog’oz bilan o’rash mumkin emas, chunki buklangan qog’ozning qalinligi yozishga halaqit beradi. Daftarni muqovalagandan ko’ra o’quvchini partaning ustki qavatining ozodaligiga va yozayotganda daftarning tagiga toza qog’oz varag’ini qo’yishga o’rgatib borish kerak. Ularning hammasi o’quvchining daftami tashqi tomondan ozoda tutishini nazorat qilib borishga o’rgatadi. Daftarning tashqi ko’rinishining ozodaligi va tartibliligi hamma tomondan tarbiyaviy ahamiyatga ega. Daftar varag’iga yozishda bolalarga quyidagilarni: tushuntirib o’tish lozim. 1. Sana yoki tartib raqami qayerga yozilishini: 2. Qatorining qayeridan so’z yozishni boshlash lozimligini; 3. Qatordagi so’zlarning oraliq masofasi qanday bo’ishi kerakligini; 4. Avvalgi va keyingi ishlar orasida qancha qator tashlanishi haqida; 5. Betni qanday yakunlash haqida tushuntirib o’tish lozim. Ruchkadan foydaIanish.Yozishga o’rgatishning ilk bosqichida ruchkani to’g’ ri ushlash qoidasi o’rgatiladi. Chiroyli husnixat bilan yozishga erishishda yozuv qurolining ahamiyati katta. Hozirda yozuv quroli sifatida sharikli ruchkadan foydalanish tavsiya etiladi. Sharikli ruchka yozish uchun qulay, ingichka, engil, barmoqlar orasida tutishga mos. Ruchka barmoq orasida tutilganda, ruchka uchi bilan barmoq oraligM 1,5-2 smga teng bo’lishi shart. Aks holda barmoqni ruchka uchidan uzoq ushlash yoki juda yaqin tutish yozuv sifatini buzadi, harflami xunuk yozishga olib keladi. Sharikli ruchkada maxsus siyoh bilan to’ldirilgan sterjenning bolishi undagi ancha vaqt foydalanish imkoniyatini yaratadi. Ruchka sterjeni siyohi faqat binafsha rangda bo’lishi talab qilinadi. O’qituvchi darftarni tekshirganda qizil pastali ruchkadan foydalanadi. Ruchka papkada maxsus penalda saqlanadi. Partada esa ruchkani qo’yish uchun maxsus joy bo’ladi. O’quvchi ruchakasidagi siyoh tugagan taqdirda, lozim boMganda foydalanish uchun mchka va sterjenlar bo’lishi zarur. Ruchka uchta barmoq orasida tutiladi, ko’rsatkich va o’rta barmoq bilan ushlanadi. Uchta barmoqning barchasi ozgina bukilgan holda ruchkani tutadi. Ko’rsatkich barmoq ruchkaning ustida, o’rtachasi uni o’ng tomondan, katta barmoq esa chap tomondan ushlab turadi; qolgan ikkita barmoq - nomsiz va jimjiloq kaftga suyanchiq boMib qog’ozga yengilgina tegib turib unda sirg’anishi kerak. Ruchkaning uchi o’ng yelkaga qarama-qarshi turadi. Tezda charchab qolmaslik uchun ruchkani qattiq siqmaslik kerak. Yozish jarayoni quydagilardan tashkil topgan: harflarning shtrixi ruchkani ushlab turgan barmoqlarning bukilishi va ochilishi yordamida yoziladi, qator old yelkaning va kaftning yordamida, kaft jimjiloqqa va nomsiz barmoqlarga tayaninb chapdan va o’ngga qarab harakatlanadi. Bu usullaming barchasi o’z holicha oddiy va ulami bolaga tushuntirish, ko’rsatib berish oson, lekin ularni o’rganish va amalda qo’llash birmuncha qiyinchiliklar tug’diradi. Buning sababi bolalar bir vaqtning o zida bir qancha qiyinchiliklarni yengib o’tishIariga to’g’ri keladi. Bularga o’z gavdasini to’g’ri tutishga, daftaming turishiga, ruchkani tutish holatiga barmoqlaming, kaftning va old yelkaning ishiga, shu vaqtning o’zida hali tanish bo’lmagan yangi harfhi yozishga to’g’ri keladi. Xattaxta sinfda o’quvchi uchun yozuv materialidan biri sanaladi.O’quvchining husnixati daftar va xattaxtada takomillashtirib boriladi, shuning uchun xattaxtada yozuvni amalga oshirish uchun uning rangi jigar rang va to’q yashil bo’lishiga erishish lozim. Binda xat aniq va chiroyli ko’rinishga ega bo’ladi. Boshlanglch sinf o’quvchilari foydalanadigan xattaxtaning uch qismdan iborat bo’lishi, xattaxtaning bir bo lagiga yozuv daftarining, ikkinchi bolagiga katak daftarining chiziqlari chizilishi juda muhimdir. Bu chiziqlar yordamida o’quvchi chiroyli yozuvga o’rganadi. Shuningdek, xattaxtaning bo’yi ham chiroyli yozuvda katta ahamiyat kasb etadi, shu sababli u yuqori va pastga o’quvchi bo’yiga moslab harakatlantirishga moslangan bo’lishi e’tiborga olinadi. O’qituvchi sinf taxtasiga yozayotgan paytida shunday turishi kerakki, qo’larining harakatini yopib qo’ymasligi lozim. Sinf taxtasi tekis g’adir-budursiz va yoriqlarsiz bo’lishi va bo’yash uchun maxsus tayyorlangan qora bo’yoq bilan bo’yalgan bo’lishi lozim. Oddiy moyli qora bo’yoq yozuv taxtani bo’yash uchun yaroqsizdir, chunki yozuv taxtanihg yaltiroq ustki qavati yorug’likni ko’zga tushiradi, bo’r esa uning ustida sirpanadi va maydalanib ketadi. Sinf taxtasini shunday holatda joylashtirish kerakki, oynadan tushayotgan yorug’lik unda aks etmasligi va o’quvchiIar sinfhing turli joyidan unga yozilgan yozuvni bemalol o’qiy olishlari mumkin bo’lsin. O’zida ishonch hosil qilgan holda yozuv taxtasiga harflarni bosib yozish uchun u mustahkam qilib joylashgan bo’lishi kerak. Agar yozuv taxtasi devorga osib qo’yilgan bo’lsa, nafaqat uning yuqori tomoni ilinib turishi kerak, balki yozuv taxtaning ikki cheti ham. Husnixat bilan yozish mashg’ulotlari uchun yozuv taxta rangli chiziqlar bilan chizilgan bo’lishi kerak. Agar yozuv taxtasi chizilmagan bo’lsa o’qituvchi o’zi unga chiziqlar tortishi talab etiladi. Harf va sonlarni yozish uchun gorizontal va yotiq chiziqlaming orasidagi masofa o’quvchilaming daftarlaridagi chiziqlarga nisbatan yirikroq olinishi kerak . Gorizontal chiziqlarni yozuv taxtasiga bo’r bilan bo’yalgan arqonchani yozuv taxtasiga bosib chiqish orqali chizish mumkin. Yozuv taxtasiga chiziqlarni tezda chizish uchun turli qalinlikdagi chiziqlardan foydalanish mumkin. Bunda bir vaqtning o’zida chizg’ichning ikkala tomonidan chiziqlar tortib ketish mumkin. Harflaming yotiqligini aniqlovchi yotiq chiziqlami sinf to’g’ri burchakli uchburchagi yordamida tezda chizib chiqish mumkin. Bunday uchburchakni o’qituvchiningo’zi foner yog’ochlar orqali yasab olishi mumkin. Agarda sinf xonasi ikki smenada ikkita birinchi sinf yoki ikkita ikkinchi sinf o’quvchilari shug’ullanishsa ,unda sinf taxtasini muntazam ravishda emal bo’yog’I bilan chizilgan chiziqli holda ishlatish lozim.