BIOGEN ELEMENTLAR (BIOGENIC ELEMENTS)

Yuklangan vaqt

2025-01-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

37,4 KB


BIOGEN ELEMENTLAR (BIOGENIC ELEMENTS) I. Reja: 1. Elementlarning er qobig‘ida tarqalishi 2. Atrof-muhitda tarqalgan makro- va mikroelementlar va ularning odam organizmidagi roli 3. Odam va biosfera 4. Endemik kasalliklarning biogeoximiya bilan bog‘liqligi 5. Texnika progressii va atrof-muhit muhofazasi 1. Elementlarning er qobig‘ida tarqalishi Er qobig‘ining 80% miqdorini 8 ta element tashkillaydi. Eng ko‘p tarqalgan element bu O – kisloroddir. U er qobig‘ining 475 ini tashkillaydi. Ikkinchi o‘rinni Si – kremniy egallaydi (20,5%), keyin alyuminiy, temir, kalsiy, natriy, kaliy va magniy. Elementlar miqdori haqida ma’lumotlar 1-jadvalda keltirilgan. Tirik tabiatga aytilgan elementlar asosan tashkillasa, lekin asosiy hayot elementi bo‘lib uglerod hisoblanadi. Er qobig‘ida asosan kislorodli birikmalar tarqalgan. Asosan tog‘ manbalari: silikatlar, karbonatlar, sulfidlar va sulfat minerallari. 2. Atrof-muhitda tarqalgan makro- va mikroelementlar va ularning odam organizmidagi roli Tirik organizmlardagi organik va anorganik moddalar elementlardan qurilgan. Bu elementlar biogen elementlar deyiladi. Organik va anorganik moddalar odam organizmida asosiy funksiyalarni bajaradi.
BIOGEN ELEMENTLAR (BIOGENIC ELEMENTS) I. Reja: 1. Elementlarning er qobig‘ida tarqalishi 2. Atrof-muhitda tarqalgan makro- va mikroelementlar va ularning odam organizmidagi roli 3. Odam va biosfera 4. Endemik kasalliklarning biogeoximiya bilan bog‘liqligi 5. Texnika progressii va atrof-muhit muhofazasi 1. Elementlarning er qobig‘ida tarqalishi Er qobig‘ining 80% miqdorini 8 ta element tashkillaydi. Eng ko‘p tarqalgan element bu O – kisloroddir. U er qobig‘ining 475 ini tashkillaydi. Ikkinchi o‘rinni Si – kremniy egallaydi (20,5%), keyin alyuminiy, temir, kalsiy, natriy, kaliy va magniy. Elementlar miqdori haqida ma’lumotlar 1-jadvalda keltirilgan. Tirik tabiatga aytilgan elementlar asosan tashkillasa, lekin asosiy hayot elementi bo‘lib uglerod hisoblanadi. Er qobig‘ida asosan kislorodli birikmalar tarqalgan. Asosan tog‘ manbalari: silikatlar, karbonatlar, sulfidlar va sulfat minerallari. 2. Atrof-muhitda tarqalgan makro- va mikroelementlar va ularning odam organizmidagi roli Tirik organizmlardagi organik va anorganik moddalar elementlardan qurilgan. Bu elementlar biogen elementlar deyiladi. Organik va anorganik moddalar odam organizmida asosiy funksiyalarni bajaradi.
Hozirgi vaqtgacha 108 ta elementdan 80 tasi organizm hayotida aniq rol o‘ynaydi. Odam qoni tarkibida 30 ta element, suyaklarda 30 ta atrofida, sigir sutida 20 ta element bor. Odam tanasining 6,3% ini 6 ta element, ya’ni makroelementlar tashkillaydi. Bu O, C, H, N, Ca yoki S, P. Bularning miqdori har biriniki 1% dan yuqoriroqdir. Bu elementlar oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, nuklein kislotalar molekulalarini quruvchi asosiy qurilish materiallaridir. Odam tanasida 4 ta element atomlari tananing 0,04 dan 1% gacha tashkillaydi. Ularni oligobiogen elementlar deyiladi. 0,01% dan kam miqdorda bo‘lgan elementlar mikrobiogen elementlar deyiladi. Bular hayot uchun kerakli 8 ta elementlar: Mn, Co, Cu, Zn, F, Br, J. Mikrobiogen elementlarga barcha og‘ir metallar kiradi. B, Cs, U, Fe, Cu, Zn, Mo, Co, Se kabi elementlar biofillar, ya’ni organizmda albatta uchraydigan elementlardir. SHunday qilib, Mendeleev davriy sistemasining 2/3 qismi tirik moddalar tarkibiga kiradi. Ularning ayrimlari organizmda asosiy funksiyalarni bajaradi, ya’ni katalizator, u yoki bu jarayonlarni tug‘diruvchi vazifani bajaradilar. Masalan, Cd – kadmiy qon tarkibidagi shakar miqdorini tartibga solib turadi, Se – selen esa qurish qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Bir element organizmda, konsentratsiya, ya’ni miqdoriga qarab foyda yoki zarar keltirishi mumkin. 3. Odam va biosfera (15 min) Biosfera bu er yuzasidagi hayotiy jarayonlar sodir bo‘ladigan katta bo‘lmagan qism. Biosfera haqidagi fanni va evolyusiyani asoslagan inson bu V. I. Vernadskiydir. Biosfera asosini suyuq faza, quyosh radiatsiyasi, karbonat angidrid va boshqa elementlar birikmalari tashkillaydi. Mikroorganizmlar havoda, suvda va erda har xil sharoitda yashaydilar. Masalan: SHunday bakterialar borki, suyuq vodorodda (252oS) 20 s turishi yoki yashashi mumkin.
Hozirgi vaqtgacha 108 ta elementdan 80 tasi organizm hayotida aniq rol o‘ynaydi. Odam qoni tarkibida 30 ta element, suyaklarda 30 ta atrofida, sigir sutida 20 ta element bor. Odam tanasining 6,3% ini 6 ta element, ya’ni makroelementlar tashkillaydi. Bu O, C, H, N, Ca yoki S, P. Bularning miqdori har biriniki 1% dan yuqoriroqdir. Bu elementlar oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, nuklein kislotalar molekulalarini quruvchi asosiy qurilish materiallaridir. Odam tanasida 4 ta element atomlari tananing 0,04 dan 1% gacha tashkillaydi. Ularni oligobiogen elementlar deyiladi. 0,01% dan kam miqdorda bo‘lgan elementlar mikrobiogen elementlar deyiladi. Bular hayot uchun kerakli 8 ta elementlar: Mn, Co, Cu, Zn, F, Br, J. Mikrobiogen elementlarga barcha og‘ir metallar kiradi. B, Cs, U, Fe, Cu, Zn, Mo, Co, Se kabi elementlar biofillar, ya’ni organizmda albatta uchraydigan elementlardir. SHunday qilib, Mendeleev davriy sistemasining 2/3 qismi tirik moddalar tarkibiga kiradi. Ularning ayrimlari organizmda asosiy funksiyalarni bajaradi, ya’ni katalizator, u yoki bu jarayonlarni tug‘diruvchi vazifani bajaradilar. Masalan, Cd – kadmiy qon tarkibidagi shakar miqdorini tartibga solib turadi, Se – selen esa qurish qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Bir element organizmda, konsentratsiya, ya’ni miqdoriga qarab foyda yoki zarar keltirishi mumkin. 3. Odam va biosfera (15 min) Biosfera bu er yuzasidagi hayotiy jarayonlar sodir bo‘ladigan katta bo‘lmagan qism. Biosfera haqidagi fanni va evolyusiyani asoslagan inson bu V. I. Vernadskiydir. Biosfera asosini suyuq faza, quyosh radiatsiyasi, karbonat angidrid va boshqa elementlar birikmalari tashkillaydi. Mikroorganizmlar havoda, suvda va erda har xil sharoitda yashaydilar. Masalan: SHunday bakterialar borki, suyuq vodorodda (252oS) 20 s turishi yoki yashashi mumkin.
Ayrim qo‘ziqorinlar sulemaning to‘yingan eritmasida, 10% sulfat kislota eritmasida yashashlari mumkin. Mikroorganizmlar er tagi suvlarida yoki pastlikda ham uchraydi. Erning tepa qismida ozon oqimigacha yashaydilar (ultrabinafsha nurlari uradi). Biokimyoviy jarayonlarning asosiy reaksiyalari 0oS dan 50oS gacha oraliqda yashaydi. Tirik moddalar miqdor jihatdan oz joyni egallamasalar ham, biosfera shakllanishida asosiy rol o‘ynaydi. Erda yashadigan zeln tur tirik organizmlardan 300 ming miqdori o‘simliklarga to‘g‘ri keladi. Quruqlikda biomassaning 0,7-0,8% ini o‘simliklar tashkillasa, qolgan 2-3% i hayvon va mikroorganizmlarga to‘g‘ri keladi. Planeta tirik moddalarning million qismini egallaydi. 4. Endemik kasalliklarning biogeoximiya bilan bog‘liqligi Hayot er qobig‘ining ximiyasi bilan qattiq bog‘langan. Organizmda moddalarning konsentratsiyalari normativi juda katta ahamiyatga ega. Konsentratsiya o‘zgarishi u yoki bu organlarning ishlash qobiliyatiga, modda almashinuviga, umuman organizmning noto‘g‘ri ishlashiga olib keladi. SHuning uchun elementlarning konsentratsiyalarini bilish zarur. Element konsentratsiyalari sezonga qarab o‘zgarib turadi. 1) Masalan: F – ftor atmosferada, erda, suvda, tog‘ manbalarida, o‘simlik va hayvon to‘qimalarida mavjud bo‘ladi. Asosan dunyo okeanida ko‘p. Suv sachrashi bilan ftor atmosferaga va erga tushadi. O‘simliklar erdan ozuqa oladi, odamlar esa suvdan va oziq-ovqatdan ozuqa oladi. Agar ichimlik suvida ftorning miqdori 0,5 g/l dan kamayib ketsa, odamning tishlari buzilishni boshlaydi. Bu kariesga olib keladi. Lekin ftor ortib ketishi ham tishning buzilishiga, flyuorazga olib keladi. 2) Masalan: buqoq kasalligi organizmda yodning etishmasligidan kelib chiqishini 1851 yili fransuz ximigi A. SHaten isbotlab bergan. Asosan tog‘li rayonlardagi suvlarda, erda, o‘simlik va hayvon oziq-ovqatlarida yod miqdori kam bo‘ladi. SHuning uchun tog‘ yaqinida yashaydigan odamlar enedemik buqoq kasalligiga chalinadilar. Bunda odamlar tarkibiga yod qo‘shilgan osh tuzi iste’mol qiladilar. (1 kg shundaytuz tarkibida 10 g KJ bo‘ladi.), bu juda ham oz miqdor. 3) Masalan: suyak tarkibida Sr – stronsiyning ortib ketishi ham kasallikka olib keladi. Uning miqdorining oshishi organizmda Sa defitsiti (ozayib ketishi) ga
Ayrim qo‘ziqorinlar sulemaning to‘yingan eritmasida, 10% sulfat kislota eritmasida yashashlari mumkin. Mikroorganizmlar er tagi suvlarida yoki pastlikda ham uchraydi. Erning tepa qismida ozon oqimigacha yashaydilar (ultrabinafsha nurlari uradi). Biokimyoviy jarayonlarning asosiy reaksiyalari 0oS dan 50oS gacha oraliqda yashaydi. Tirik moddalar miqdor jihatdan oz joyni egallamasalar ham, biosfera shakllanishida asosiy rol o‘ynaydi. Erda yashadigan zeln tur tirik organizmlardan 300 ming miqdori o‘simliklarga to‘g‘ri keladi. Quruqlikda biomassaning 0,7-0,8% ini o‘simliklar tashkillasa, qolgan 2-3% i hayvon va mikroorganizmlarga to‘g‘ri keladi. Planeta tirik moddalarning million qismini egallaydi. 4. Endemik kasalliklarning biogeoximiya bilan bog‘liqligi Hayot er qobig‘ining ximiyasi bilan qattiq bog‘langan. Organizmda moddalarning konsentratsiyalari normativi juda katta ahamiyatga ega. Konsentratsiya o‘zgarishi u yoki bu organlarning ishlash qobiliyatiga, modda almashinuviga, umuman organizmning noto‘g‘ri ishlashiga olib keladi. SHuning uchun elementlarning konsentratsiyalarini bilish zarur. Element konsentratsiyalari sezonga qarab o‘zgarib turadi. 1) Masalan: F – ftor atmosferada, erda, suvda, tog‘ manbalarida, o‘simlik va hayvon to‘qimalarida mavjud bo‘ladi. Asosan dunyo okeanida ko‘p. Suv sachrashi bilan ftor atmosferaga va erga tushadi. O‘simliklar erdan ozuqa oladi, odamlar esa suvdan va oziq-ovqatdan ozuqa oladi. Agar ichimlik suvida ftorning miqdori 0,5 g/l dan kamayib ketsa, odamning tishlari buzilishni boshlaydi. Bu kariesga olib keladi. Lekin ftor ortib ketishi ham tishning buzilishiga, flyuorazga olib keladi. 2) Masalan: buqoq kasalligi organizmda yodning etishmasligidan kelib chiqishini 1851 yili fransuz ximigi A. SHaten isbotlab bergan. Asosan tog‘li rayonlardagi suvlarda, erda, o‘simlik va hayvon oziq-ovqatlarida yod miqdori kam bo‘ladi. SHuning uchun tog‘ yaqinida yashaydigan odamlar enedemik buqoq kasalligiga chalinadilar. Bunda odamlar tarkibiga yod qo‘shilgan osh tuzi iste’mol qiladilar. (1 kg shundaytuz tarkibida 10 g KJ bo‘ladi.), bu juda ham oz miqdor. 3) Masalan: suyak tarkibida Sr – stronsiyning ortib ketishi ham kasallikka olib keladi. Uning miqdorining oshishi organizmda Sa defitsiti (ozayib ketishi) ga
bog‘liq. Sr Ca elementiga o‘xshaydi, u suyakda Sa ning o‘rniga tortiladi. Sr juda harakatchanligi tufayli suyak to‘qimasida uzoq ushlanib turmaydi, shuning uchun suyakning tez maydalanishiga va ularning deformatsiyasiga olib keladi. 4) Masalan: Sa etishmasligi raxit kasalligiga olib keladi. 5) Ishlab chiqarish rivojlangan sari atrof-muhit ifloslanishi ham ortib bormoqda. Bu odam organizmi, atrof-muhitga juda katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Atmosferaning ifloslanishi nafaqat odam, tabiatga ham katta zarar etkazyapti.  5. Texnika progressii va atrof-muhit muhofazasi  Ishlab chiqarish korxonalaridan har xil zararli tashlandiqlar, neft mahsulotlari, radioaktv moddalar va boshqalar okean va daryolarga tashlanmoqda  Metall quyilayotganda (rudalardan) ularni changlash protsessi sodir bo‘ladi. Bu changlar tarkibida (Fe, Ca, Mg, Mn, Pb, Hg, Cu, As va boshqalar) bo‘ladi. 1 t Cu (mis) dan 2,00 t chang chiqadi. Ishlab chiqarilgan metallar ishlatilish davomida korroziyaga uchraydilar. Ifloslanishning yana bir manbai bu transportdir. Avtomobildan chiqayotgan tutunning tarkibida SO, NO va Pb mavjud. Benzin tarkibida detonatsiyaga qarshi tetroetil qo‘rg‘oshin (CH3-CH2) Pb ko‘p qo‘shiladi. 1 l benzin yonishidan 200-400 mg Pb tashlanadi. Amerika mutaxassislarining aniqlashlaricha, shaharda, qishloq aholisidan ko‘ra 20 marotaba ko‘proq Pb mavjud. Pb ni o‘simliklar bilan (orqali) hayvonlar iste’mol qiladi, odamlar mevalar, sut va havodan oladi. Bularni inobatga olib butun dunyo bo‘yicha bizning mamlakatimizda ham atrof-muhitning muhofazasi uchun ko‘p ishlar qilinayapti. Ifloslanishning oldini olib ularning ko‘payishiga qarshi ishlab chiqarishda tozalash ishlari olib borilmoqda. CHiqindisiz texnologiyalar ishlab chiqilyapti va insonning yashashi uchun optimal gioximiyaviy sharoitlar ishlab chiqilmoqda. s - Biogen elementlar Sodium is widely distributed in all organs, tissues and body fluids of the human body. In contrast potassium, most of the sodium is in the extracellular fluids - about 50%, in the bones and cartilage - about 40% and less than 10% - within cells.
bog‘liq. Sr Ca elementiga o‘xshaydi, u suyakda Sa ning o‘rniga tortiladi. Sr juda harakatchanligi tufayli suyak to‘qimasida uzoq ushlanib turmaydi, shuning uchun suyakning tez maydalanishiga va ularning deformatsiyasiga olib keladi. 4) Masalan: Sa etishmasligi raxit kasalligiga olib keladi. 5) Ishlab chiqarish rivojlangan sari atrof-muhit ifloslanishi ham ortib bormoqda. Bu odam organizmi, atrof-muhitga juda katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Atmosferaning ifloslanishi nafaqat odam, tabiatga ham katta zarar etkazyapti.  5. Texnika progressii va atrof-muhit muhofazasi  Ishlab chiqarish korxonalaridan har xil zararli tashlandiqlar, neft mahsulotlari, radioaktv moddalar va boshqalar okean va daryolarga tashlanmoqda  Metall quyilayotganda (rudalardan) ularni changlash protsessi sodir bo‘ladi. Bu changlar tarkibida (Fe, Ca, Mg, Mn, Pb, Hg, Cu, As va boshqalar) bo‘ladi. 1 t Cu (mis) dan 2,00 t chang chiqadi. Ishlab chiqarilgan metallar ishlatilish davomida korroziyaga uchraydilar. Ifloslanishning yana bir manbai bu transportdir. Avtomobildan chiqayotgan tutunning tarkibida SO, NO va Pb mavjud. Benzin tarkibida detonatsiyaga qarshi tetroetil qo‘rg‘oshin (CH3-CH2) Pb ko‘p qo‘shiladi. 1 l benzin yonishidan 200-400 mg Pb tashlanadi. Amerika mutaxassislarining aniqlashlaricha, shaharda, qishloq aholisidan ko‘ra 20 marotaba ko‘proq Pb mavjud. Pb ni o‘simliklar bilan (orqali) hayvonlar iste’mol qiladi, odamlar mevalar, sut va havodan oladi. Bularni inobatga olib butun dunyo bo‘yicha bizning mamlakatimizda ham atrof-muhitning muhofazasi uchun ko‘p ishlar qilinayapti. Ifloslanishning oldini olib ularning ko‘payishiga qarshi ishlab chiqarishda tozalash ishlari olib borilmoqda. CHiqindisiz texnologiyalar ishlab chiqilyapti va insonning yashashi uchun optimal gioximiyaviy sharoitlar ishlab chiqilmoqda. s - Biogen elementlar Sodium is widely distributed in all organs, tissues and body fluids of the human body. In contrast potassium, most of the sodium is in the extracellular fluids - about 50%, in the bones and cartilage - about 40% and less than 10% - within cells.
S – biogen elementlar Natriy va kaliyning organizmda to‘planishi va axamiyati. Natriy qon plazmasi, limfada, oshqozon shirasida mavjud.  Organizmda umumiy 0.25% massa jihatdan bordir.  Sutka davomida natriyga bo‘lgan ehtiyoj 4-7 gramm ga teng. Organizmda natriy eruvchan tuzlar – xloridlar, fosfatlar va bikarbonatlar sifatida uchraydi.  Qon tarkibida 0.32%, suyaklarda 0.6%, muskullarda 0.6-0.5% bo‘ladi. Natriy hujayra tashqarisidagi suyuqlikning eng muhim komponentidir,  u organizmdagi hujayralar tashqi suyuqligining osmotik bosimini regulyasiya qilib turadi. Bu erda Na+ ning o‘rnini egallaydigan ion yo‘qdir, shuning uchun Na+ ozayib ketishi hujayra tashqarisidagi suyuqlik osmotik bosimi pasayib, umumiy hajmi kamayishiga olib keladi. SHunday qilib natriy hujayra tashqarisidagi suyuqlkning hajmini ham regulyasiya qilib turadi. SHuning uchun Na+ ortib ketishi suyuqlikni hujayralardan chiqishiga olib keladi, aksincha ozayib ketishi suvning hujayraga qarab o‘tishiga olib keladi. Natriy odam organizmining barcha organ va tukimalarida keng tarkalgan. Natriyning ko‘p miqdori, ya’ni 50% xujayra tashqarisidagi suyuqlik tarkibiga kiradi, suyaklarda 40%, xujayra ichkarisida 10%. Natriyning organizmdagi roli:  Osmotik bosimni doimiyligini saqlash  Suyuqlikning xajmini doimiyligini saqlash  organizmning kislota-asos balansini ushlab turadi  Sutka davomida odam 10-12 g osh tuzi istemol qiladi. Bundan tashqari natriy non va sof oziq – ovqat orqali organizmga tushib turadi.  Lekin olimlar ko‘p miqdorda osh tuzi ist’emol qilish zararligini takidlab o‘tishmoqda, ya’ni gipertonik kasalliklarini keltirib chiqaradi.
S – biogen elementlar Natriy va kaliyning organizmda to‘planishi va axamiyati. Natriy qon plazmasi, limfada, oshqozon shirasida mavjud.  Organizmda umumiy 0.25% massa jihatdan bordir.  Sutka davomida natriyga bo‘lgan ehtiyoj 4-7 gramm ga teng. Organizmda natriy eruvchan tuzlar – xloridlar, fosfatlar va bikarbonatlar sifatida uchraydi.  Qon tarkibida 0.32%, suyaklarda 0.6%, muskullarda 0.6-0.5% bo‘ladi. Natriy hujayra tashqarisidagi suyuqlikning eng muhim komponentidir,  u organizmdagi hujayralar tashqi suyuqligining osmotik bosimini regulyasiya qilib turadi. Bu erda Na+ ning o‘rnini egallaydigan ion yo‘qdir, shuning uchun Na+ ozayib ketishi hujayra tashqarisidagi suyuqlik osmotik bosimi pasayib, umumiy hajmi kamayishiga olib keladi. SHunday qilib natriy hujayra tashqarisidagi suyuqlkning hajmini ham regulyasiya qilib turadi. SHuning uchun Na+ ortib ketishi suyuqlikni hujayralardan chiqishiga olib keladi, aksincha ozayib ketishi suvning hujayraga qarab o‘tishiga olib keladi. Natriy odam organizmining barcha organ va tukimalarida keng tarkalgan. Natriyning ko‘p miqdori, ya’ni 50% xujayra tashqarisidagi suyuqlik tarkibiga kiradi, suyaklarda 40%, xujayra ichkarisida 10%. Natriyning organizmdagi roli:  Osmotik bosimni doimiyligini saqlash  Suyuqlikning xajmini doimiyligini saqlash  organizmning kislota-asos balansini ushlab turadi  Sutka davomida odam 10-12 g osh tuzi istemol qiladi. Bundan tashqari natriy non va sof oziq – ovqat orqali organizmga tushib turadi.  Lekin olimlar ko‘p miqdorda osh tuzi ist’emol qilish zararligini takidlab o‘tishmoqda, ya’ni gipertonik kasalliklarini keltirib chiqaradi.
 Siydik va ter orqali natriy ionlari organizmdan ajralib turadi, shuning uchun og‘ir mexnat, o‘ta issiq sharoitda asosan natriyga bo‘lgan extiej sutkasida 20 g ga ortadi. Natriyning organizmda etishmasligini sabablari: (giponatriemiya)  Organizmga etarlicha natriyning tushib turmasligi (tuzsiz ovqatlanish va boshq.),  Buyrak orqali ko‘p miqdorda natriyning ajralishi (buyrak kasalliklari),  Teri orqali ko‘p miqdorda natriyning ajralib chiqishi (ko‘p va uzoq vao‘t terlash, terining kuyishi),  Natriyning suyuqlik orqali yo‘qotilishi (qayd qilish, ich ketish va boshq.),  Organizmga ortiqcha miqdorda suvning tushib turishi yoki uning patologik xolatlarda organizmda ko‘p qolishi (yurak kasalliklari, jigar sirrozi va boshq.) Kaliy organizmning barcha to‘qimalarida mavjud. Sutka davomidagi K+ ga bo‘lgan ehtiyoj 2-3 g. K+ ning ko‘p miqdori odam uchun zaharli hisoblanadi. 80 g KCl odamni o‘limga olib keladi. SHu aniqlanganki, kaliy tuzlari o‘rnini boshqa birorta tuz egallay olmaydi. K+ asosan qon va hujayra protoplazmasida va jigarda mavjud. K+ tuzlari tez hazm bo‘ladi va buyrak yordamida ajralib chiqadi. K+ - hujayraning ichidagi ion 98% miqdori hujayra ichida oqsillar, uglevodlar, kreatinin va fosfor bilan birikkan tinin va fosfor bilan birikkan holda uchraydi. Og‘ir kuyish vaqtida hujayralardan K+ yo‘qolishiga olib keladi. Na+ va K+ buyrakda to‘planadi. Ular fosfat, sulfat va organik kislotalar bilan hosil qilgan tuzlari sifatida siydik orqali chiqarib yuboriladi. Kaliyning organizmdagi roli:  organizmda oqsil va uglevod almashinuvini regulyasiya qiladi  organizmdagi barcha muskullarining (asosan yurak muskullari) faol (normal) ishlashini ta’minlaydi.  ortiqcha natriy miqdorini ajralib chiqishini ta’minlaydi (organizmdan ortiqcha suvni ajratib turadi).
 Siydik va ter orqali natriy ionlari organizmdan ajralib turadi, shuning uchun og‘ir mexnat, o‘ta issiq sharoitda asosan natriyga bo‘lgan extiej sutkasida 20 g ga ortadi. Natriyning organizmda etishmasligini sabablari: (giponatriemiya)  Organizmga etarlicha natriyning tushib turmasligi (tuzsiz ovqatlanish va boshq.),  Buyrak orqali ko‘p miqdorda natriyning ajralishi (buyrak kasalliklari),  Teri orqali ko‘p miqdorda natriyning ajralib chiqishi (ko‘p va uzoq vao‘t terlash, terining kuyishi),  Natriyning suyuqlik orqali yo‘qotilishi (qayd qilish, ich ketish va boshq.),  Organizmga ortiqcha miqdorda suvning tushib turishi yoki uning patologik xolatlarda organizmda ko‘p qolishi (yurak kasalliklari, jigar sirrozi va boshq.) Kaliy organizmning barcha to‘qimalarida mavjud. Sutka davomidagi K+ ga bo‘lgan ehtiyoj 2-3 g. K+ ning ko‘p miqdori odam uchun zaharli hisoblanadi. 80 g KCl odamni o‘limga olib keladi. SHu aniqlanganki, kaliy tuzlari o‘rnini boshqa birorta tuz egallay olmaydi. K+ asosan qon va hujayra protoplazmasida va jigarda mavjud. K+ tuzlari tez hazm bo‘ladi va buyrak yordamida ajralib chiqadi. K+ - hujayraning ichidagi ion 98% miqdori hujayra ichida oqsillar, uglevodlar, kreatinin va fosfor bilan birikkan tinin va fosfor bilan birikkan holda uchraydi. Og‘ir kuyish vaqtida hujayralardan K+ yo‘qolishiga olib keladi. Na+ va K+ buyrakda to‘planadi. Ular fosfat, sulfat va organik kislotalar bilan hosil qilgan tuzlari sifatida siydik orqali chiqarib yuboriladi. Kaliyning organizmdagi roli:  organizmda oqsil va uglevod almashinuvini regulyasiya qiladi  organizmdagi barcha muskullarining (asosan yurak muskullari) faol (normal) ishlashini ta’minlaydi.  ortiqcha natriy miqdorini ajralib chiqishini ta’minlaydi (organizmdan ortiqcha suvni ajratib turadi).
Ca2+ - kalsiyning organizmda uchrashi va axamiyati. Organizmda eng muhim element ioni kalsiy bo‘lib, u oqsillar va lipidlar bilan bog‘langan holda uchraydi. Ca2+ o‘simlik va sut yordamida organizmga tushadi. Modda almashinuvida doim ishtirok etadi. Odam tanasining 2% (massa jihatdan) ini kalsiy egallaydi. (70 kg odamda 1400 ga Sa bor.) 99% miqdori suyak va tish to‘qimalaridadir. Ca2+ ning ham o‘rnini egallaydigan boshqa kation yo‘q. Ca2+ qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha ovqat hazm bo‘lishi osonlashadi. YUrak ish faoliyatini regulyasiya qiladi. Qonni ivishida ahamiyati katta. Ca2+ nerv impulslarini o‘tkazib berish jarayonida, muskullarning qisqarishida, yurak muskullarining qisqarishida, suyak to‘qimalarining paydo bo‘lishida, fermentlar ishining regulyasiyasida va boshqa organ va sistemalarning normal ishlashida katta rol o‘ynaydi va uning biokimyoviy jarayonlarining kechishida ahamiyati katta. Organizmga bir kunda kerak bo‘ladigan miqdori 1 g. Uning etishmasligi qonga ta’sir qiladi va qon suyaklardagi Sa ni ola boshlaydi va suyaklar mo‘rtlashib, qiyshayishiga olib keladi. Sa ortib ketsa, o‘t pufak, siydik yo‘llarida kalsiy tuzlarini to‘planib, toshga aylanishiga olib keladi. Kalsiy suyak to‘qimasi, tish va (soch,tirnoq) asosini tashkillaydi. - Sa yurak muskullari ishlash (miokard) jarayonida ishtirok etadi. SHu bois yurak ko‘rsatqichlariga ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni puls, bosim va boshq. - Bundan tashqari kalsiy markaziy nerv sistemasi ish faoliyatida va oziq – ovqat xazm bo‘lish jaraenida ishtirok etadi. Kalsiy normasi: Deyarli barcha kalsiy miqdori, ya’ni — 1kg dan -1,5 kg gacha — bu suyak va tishlardir. 1% kalsiya miqdori qon zardobida mavjud. Qonda kalsiy elementi uch xil formada uchraydi: 1.Organik va noorganik kislotalar kompleksida. 2. Oqsillar bilan bog‘langan formada.
Ca2+ - kalsiyning organizmda uchrashi va axamiyati. Organizmda eng muhim element ioni kalsiy bo‘lib, u oqsillar va lipidlar bilan bog‘langan holda uchraydi. Ca2+ o‘simlik va sut yordamida organizmga tushadi. Modda almashinuvida doim ishtirok etadi. Odam tanasining 2% (massa jihatdan) ini kalsiy egallaydi. (70 kg odamda 1400 ga Sa bor.) 99% miqdori suyak va tish to‘qimalaridadir. Ca2+ ning ham o‘rnini egallaydigan boshqa kation yo‘q. Ca2+ qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha ovqat hazm bo‘lishi osonlashadi. YUrak ish faoliyatini regulyasiya qiladi. Qonni ivishida ahamiyati katta. Ca2+ nerv impulslarini o‘tkazib berish jarayonida, muskullarning qisqarishida, yurak muskullarining qisqarishida, suyak to‘qimalarining paydo bo‘lishida, fermentlar ishining regulyasiyasida va boshqa organ va sistemalarning normal ishlashida katta rol o‘ynaydi va uning biokimyoviy jarayonlarining kechishida ahamiyati katta. Organizmga bir kunda kerak bo‘ladigan miqdori 1 g. Uning etishmasligi qonga ta’sir qiladi va qon suyaklardagi Sa ni ola boshlaydi va suyaklar mo‘rtlashib, qiyshayishiga olib keladi. Sa ortib ketsa, o‘t pufak, siydik yo‘llarida kalsiy tuzlarini to‘planib, toshga aylanishiga olib keladi. Kalsiy suyak to‘qimasi, tish va (soch,tirnoq) asosini tashkillaydi. - Sa yurak muskullari ishlash (miokard) jarayonida ishtirok etadi. SHu bois yurak ko‘rsatqichlariga ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni puls, bosim va boshq. - Bundan tashqari kalsiy markaziy nerv sistemasi ish faoliyatida va oziq – ovqat xazm bo‘lish jaraenida ishtirok etadi. Kalsiy normasi: Deyarli barcha kalsiy miqdori, ya’ni — 1kg dan -1,5 kg gacha — bu suyak va tishlardir. 1% kalsiya miqdori qon zardobida mavjud. Qonda kalsiy elementi uch xil formada uchraydi: 1.Organik va noorganik kislotalar kompleksida. 2. Oqsillar bilan bog‘langan formada.
3. Ionlangan xolda. Kalsiyning birikmalari: — kalsiy laktat, kalsiy fosfat va boshq. — albumin bilan bag‘langan kalsiy Kalsiyning biologik roli:  YUrak ish faoliyatini yaxshilaydi,  Organizmda temir almashinishida ishtirok etadi, fermentativ aktivlikni regulyasiya qiladi,  nerv sistemasini normal ishlashini ta’minlaydi,  fosfor bilan birga suyaklarni mustaxkamlaydi va tishlarni sog‘loml bo‘lishini ta’minlaydi,  qon ivishida ishtirok etadi, immun sistemasiga ta’sir ko‘rsatadi,  Endokrin sistemasi ishlashini normallashtiradi  muskullar normal ishlashini ta’minlaydi,  xar xil infeksiyalarga qarshi kurashadi  O‘saetgan organizmda kalsiy fosfor bilan birgalikda suyak mustaxkamlashishini ta’minlaydi.  Bu jaraenni vitamin D regulyasiya qilib turadi.. Kalsiyning organizmga etishmasligi: (Gipokalsiemiya):  o‘t suyuqligining etarlicha xosil bo‘lmasligi,  ichaklarda so‘rilish jaraening buzilishi Gipokalsiemiya:  nerv sistemasining qo‘zg‘olishining ortib ketishi,  oyoq va qo‘llar tomirining tortishi,  soch to‘kilishi,  tishlarning rangi o‘zgarishi,  uyqusizlik Kalsiy etishmasligidan kelib chiqadigan kasalliklar:  raxit (vitamina D defitsiti)  osteoporoz
3. Ionlangan xolda. Kalsiyning birikmalari: — kalsiy laktat, kalsiy fosfat va boshq. — albumin bilan bag‘langan kalsiy Kalsiyning biologik roli:  YUrak ish faoliyatini yaxshilaydi,  Organizmda temir almashinishida ishtirok etadi, fermentativ aktivlikni regulyasiya qiladi,  nerv sistemasini normal ishlashini ta’minlaydi,  fosfor bilan birga suyaklarni mustaxkamlaydi va tishlarni sog‘loml bo‘lishini ta’minlaydi,  qon ivishida ishtirok etadi, immun sistemasiga ta’sir ko‘rsatadi,  Endokrin sistemasi ishlashini normallashtiradi  muskullar normal ishlashini ta’minlaydi,  xar xil infeksiyalarga qarshi kurashadi  O‘saetgan organizmda kalsiy fosfor bilan birgalikda suyak mustaxkamlashishini ta’minlaydi.  Bu jaraenni vitamin D regulyasiya qilib turadi.. Kalsiyning organizmga etishmasligi: (Gipokalsiemiya):  o‘t suyuqligining etarlicha xosil bo‘lmasligi,  ichaklarda so‘rilish jaraening buzilishi Gipokalsiemiya:  nerv sistemasining qo‘zg‘olishining ortib ketishi,  oyoq va qo‘llar tomirining tortishi,  soch to‘kilishi,  tishlarning rangi o‘zgarishi,  uyqusizlik Kalsiy etishmasligidan kelib chiqadigan kasalliklar:  raxit (vitamina D defitsiti)  osteoporoz
 osteomalyasiya  buqoq  Surunkali buyrak kasalliklari  Magniy defitsiti  pankreatit  Mexanik sariq kasalligi Kalsiyning organizmda ortib ketishi  ko‘p miqdorda kalsiy tuzlariningorganizmga yuborilishi,  Ichaklarda so‘rilishning zo‘rayib ketishi,  buyrak orqali kalsiyning ajralib chiqishining susayishi,  Vitamin D ko‘p ist’emol qilinishi va boshk (giperkalsiemiya) simptomlari:  o‘sishning susayishi,  Ishtaxaning buzilishi,  Qayd qilish  CHanqash, ich qatishi  siydik ko‘p ajaralishi  Muskullar tonusining pasayishi  Refleks ortishi  Xotiraning yomonlashishi,  buyrak tomirlarida to‘planishi Kalsiy xususiyatlari: Kalsiyning organizmda so‘rilishi juda qiyin, chunki uning birikmalari suvda erimaydi, shuning uchun kalsiy oziq - ovqat orqali organizmga tushib, oshqozon suyuqligi va ingichka ichak ishqoriyliligi ta’sirida qisman parchalanadi. Ko‘p miqdorda so‘rilishi mumkin bo‘lgan kalsiy formasi sut tarkibida bo‘ladi. SHuning uchun sutka davomida 0,5 l dan kam bo‘lmagan miqdordagi sut ist’emol qilinishi lozim. (sut, tvorog, qatiq va x.k.) Kalsiy tutgan oziq – ovqatlar va antogonistlar. Quyidagi oziq-ovqat maxsulotlarida kalsiydan tashqari u bilan birga ta’sir etadigan fosfor va D vitamini bor maxsulotlar:
 osteomalyasiya  buqoq  Surunkali buyrak kasalliklari  Magniy defitsiti  pankreatit  Mexanik sariq kasalligi Kalsiyning organizmda ortib ketishi  ko‘p miqdorda kalsiy tuzlariningorganizmga yuborilishi,  Ichaklarda so‘rilishning zo‘rayib ketishi,  buyrak orqali kalsiyning ajralib chiqishining susayishi,  Vitamin D ko‘p ist’emol qilinishi va boshk (giperkalsiemiya) simptomlari:  o‘sishning susayishi,  Ishtaxaning buzilishi,  Qayd qilish  CHanqash, ich qatishi  siydik ko‘p ajaralishi  Muskullar tonusining pasayishi  Refleks ortishi  Xotiraning yomonlashishi,  buyrak tomirlarida to‘planishi Kalsiy xususiyatlari: Kalsiyning organizmda so‘rilishi juda qiyin, chunki uning birikmalari suvda erimaydi, shuning uchun kalsiy oziq - ovqat orqali organizmga tushib, oshqozon suyuqligi va ingichka ichak ishqoriyliligi ta’sirida qisman parchalanadi. Ko‘p miqdorda so‘rilishi mumkin bo‘lgan kalsiy formasi sut tarkibida bo‘ladi. SHuning uchun sutka davomida 0,5 l dan kam bo‘lmagan miqdordagi sut ist’emol qilinishi lozim. (sut, tvorog, qatiq va x.k.) Kalsiy tutgan oziq – ovqatlar va antogonistlar. Quyidagi oziq-ovqat maxsulotlarida kalsiydan tashqari u bilan birga ta’sir etadigan fosfor va D vitamini bor maxsulotlar:
 tvorog, sut, sut maxsulotlari, pishloq.  Mol jigari  pishmagan tuxum sarig‘i  soya, dukkakli o‘simliklar  baliq  Er yong‘oq, yong‘oq  barcha mevalar  kungaboqar pistasi  Poliz ekinlari(petrushka, karam), chesnok…. Kalsiy antagonistlari (kalsiyning so‘rilishini qiyinlashtiradiganlar: щavel kislota (shokolad, щavel), ko‘p miqdorda yog‘, bo‘g‘doy tarkibidagi fitin kislota. Magniyning axamiyati: - xlorofillda 2% (fotosintez vaqtida Mg quyosh energiyasini yutadi va u yordamida SO2 va N2O ni murakkab organik moddaga aylantiradi.) - 60 kg li odamda 25 g Mg bor. - U fermentlarni aktivlashtiradi, adenozintrifosfat kislota parchalanishini ta’minlaydi. - Suyaklarda Sa bilan muhim rol o‘ynaydi. - Mg-Ca muvozanati buzilsa, Mg suyaklarga o‘tadi va Sa ni siqib chiqarib raxitga olib keladi. - Nerv sistemasi to‘qimalarida ham bor. - Miyada katta rol o‘ynaydi. - CHarchagan odamlar qonida Mg2+ kam bo‘ladi, sog‘lom insonga nisbatan. SHuning uchun yurak ish faoliyatiga ta’siri bor. Magniy — - Fermentativ reaksiyalarda ishtirok etadi - kreatina fosfatni ATF — nukleotidga aylanishida ishtirok etadi. SHuning uchun magniy organizmning energetikasini regulyasiya qilib turadigan elementdir. - Oqsil sintezining barcha etaplarida ishtirok etadi
 tvorog, sut, sut maxsulotlari, pishloq.  Mol jigari  pishmagan tuxum sarig‘i  soya, dukkakli o‘simliklar  baliq  Er yong‘oq, yong‘oq  barcha mevalar  kungaboqar pistasi  Poliz ekinlari(petrushka, karam), chesnok…. Kalsiy antagonistlari (kalsiyning so‘rilishini qiyinlashtiradiganlar: щavel kislota (shokolad, щavel), ko‘p miqdorda yog‘, bo‘g‘doy tarkibidagi fitin kislota. Magniyning axamiyati: - xlorofillda 2% (fotosintez vaqtida Mg quyosh energiyasini yutadi va u yordamida SO2 va N2O ni murakkab organik moddaga aylantiradi.) - 60 kg li odamda 25 g Mg bor. - U fermentlarni aktivlashtiradi, adenozintrifosfat kislota parchalanishini ta’minlaydi. - Suyaklarda Sa bilan muhim rol o‘ynaydi. - Mg-Ca muvozanati buzilsa, Mg suyaklarga o‘tadi va Sa ni siqib chiqarib raxitga olib keladi. - Nerv sistemasi to‘qimalarida ham bor. - Miyada katta rol o‘ynaydi. - CHarchagan odamlar qonida Mg2+ kam bo‘ladi, sog‘lom insonga nisbatan. SHuning uchun yurak ish faoliyatiga ta’siri bor. Magniy — - Fermentativ reaksiyalarda ishtirok etadi - kreatina fosfatni ATF — nukleotidga aylanishida ishtirok etadi. SHuning uchun magniy organizmning energetikasini regulyasiya qilib turadigan elementdir. - Oqsil sintezining barcha etaplarida ishtirok etadi
Magniy etishmasligi kasalliklari: - uyqusizlik , - surunkali charchash, - osteoporoz - artrit - muskullar spazmalari - yurak aritmiyasi Magniy miqdori va manbalari: bir sutka davomida magniyga bo‘lgan extiyoj — 0,3-0,5 g. Normal odam organizmida 19 g magniy bor. Magniyga boy oziq–ovqatlar: - kunjut - yong‘oq Sut va non maxsulotlarida magniy juda kam, shuning uchun sutka davomida magniyning normal miqdori tushishi (300 mg) uchun 2—3 litr sut yoki 1,5—2 kg go‘sht ist’emol qilish lozim. Magniy va kalsiy birikmalari odam va hayvonlarning hamma organlarida uchraydi. Kishi organizmi uchun zarur bo‘lgan kalsiy va magniyning miqdori juda osonlik bilan to‘lg‘iziladi, chunki bu elementlar er qobig‘ida eng ko‘p tarqalgan sakkizta elementning ikkitaidir. O‘simliklar uchun ko‘k rang beruvchi xlorofill o‘z tarkibida magniy saqlaydi. Sut va turli sabzavot o‘simliklari o‘zida ko‘p miqdorda kalsiya saqlaydi. Ichiladigan suv o‘zida ma’lum miqdorda kalsiy saqlaydi. Suvdagi bu kalsiy ohaktosh CaCO3 ni suv va karbonat agnidrid ta’sirida bikarbonat kalsiyga aylanishi natijasida hosil bo‘ladi: CaCO3 + CO2 + H2O = Ca(HCO3)2 Tabiat suvlarida magniy va kalsiy ionlarining bo‘lishi, suvning qattiqlanuvchanligini tashkil etadi. SHuning uchun ham suv qaynatilsa yoki suvga sovun qo‘shilsa cho‘kma CaCO3, MgCO3 lar hosil bo‘ladi. Magniy ionii kishi organizmida nuklein kislotalar bilan turli kompleks birikmalarini hosil qiladi. Ovqatda magniyning miqdori juda ortib ketsa kishi sezgirligini yo‘qota boshlaydi.
Magniy etishmasligi kasalliklari: - uyqusizlik , - surunkali charchash, - osteoporoz - artrit - muskullar spazmalari - yurak aritmiyasi Magniy miqdori va manbalari: bir sutka davomida magniyga bo‘lgan extiyoj — 0,3-0,5 g. Normal odam organizmida 19 g magniy bor. Magniyga boy oziq–ovqatlar: - kunjut - yong‘oq Sut va non maxsulotlarida magniy juda kam, shuning uchun sutka davomida magniyning normal miqdori tushishi (300 mg) uchun 2—3 litr sut yoki 1,5—2 kg go‘sht ist’emol qilish lozim. Magniy va kalsiy birikmalari odam va hayvonlarning hamma organlarida uchraydi. Kishi organizmi uchun zarur bo‘lgan kalsiy va magniyning miqdori juda osonlik bilan to‘lg‘iziladi, chunki bu elementlar er qobig‘ida eng ko‘p tarqalgan sakkizta elementning ikkitaidir. O‘simliklar uchun ko‘k rang beruvchi xlorofill o‘z tarkibida magniy saqlaydi. Sut va turli sabzavot o‘simliklari o‘zida ko‘p miqdorda kalsiya saqlaydi. Ichiladigan suv o‘zida ma’lum miqdorda kalsiy saqlaydi. Suvdagi bu kalsiy ohaktosh CaCO3 ni suv va karbonat agnidrid ta’sirida bikarbonat kalsiyga aylanishi natijasida hosil bo‘ladi: CaCO3 + CO2 + H2O = Ca(HCO3)2 Tabiat suvlarida magniy va kalsiy ionlarining bo‘lishi, suvning qattiqlanuvchanligini tashkil etadi. SHuning uchun ham suv qaynatilsa yoki suvga sovun qo‘shilsa cho‘kma CaCO3, MgCO3 lar hosil bo‘ladi. Magniy ionii kishi organizmida nuklein kislotalar bilan turli kompleks birikmalarini hosil qiladi. Ovqatda magniyning miqdori juda ortib ketsa kishi sezgirligini yo‘qota boshlaydi.
Kishi uchun kalsiy suyak va tishning o‘sishida zarur. Bir kunda bolalar uchun 1,5 grammgacha, kattalar uchun0,5 grammgacha kalsiy kerak. Emizikli ayollarda kalsiy sut hosil bo‘lishida aktiv ishtirok etadi. Oshqozonda sutning kazeinini cho‘ktirishga, yurak urish ritmini normal holatda bo‘lishida va qon ivishida fibrinogenni fibringa aylantirishda kalsiyning roli kattadir. Agarda qonning ivish xossasini oshirish kerak bo‘lib qolsa, u holda organizmga qo‘shimcha miqdorda kalsiy tuzlari yuboriladi, aksincha bo‘lsa, ya’ni ivish xossasini kamaytirish kerak bo‘lsa, u holda kalsiy ionini bog‘lash uchun natriy yoki kaliy sitrat yuborish natijasida mustahkam sitratli kompleks hosil bo‘ladi. Agar qonda, kalsiyning miqdori kamaysa, u holda qon suyakdagi kalsiyni ola boshlaydi. Natijada osteomalyasiya kasalligi vujudga keladi, ya’ni skeletning suyaklari qiyshayadi. Qondagi kalsiyning konsentratsiyasini qolqonsimon bez ajratib chiqargan kalsitonin bilan davolash natijasida qariyalarda osteoporazning oldini olinadi (suyakning mo‘rtligi). Qon plazmasida kalsiyning etishmasligi mushaklarning tortishib qolishiga sabab bo‘ladi. O‘simlik va hayvonlarning turli organlarida stronsiy va bariy juda oz miqdorda uchraydi, lekin ularning organizmda qanday funksiyani bajarishi ma’lum emas. Stronsiyning ma’lum birikmalari meditsinada turli teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Qonga yuborilgan stronsiy ionii zahardek ta’sir etadi. Qonga yuborilgan stronsiy ionii zahardek ta’sir qiladi. Bariyning suvda eriydigan tuzlari juda zaharli. SHuning uchun bariyinng tuzlari turli zaharli hasharotlarga qarshi kurashda ishlatiladi. Bariy tuzlarining juda ozgina qismi ham organizm uchun juda zararli, u yurak faoliyatini buzadi. Magniy oksid MgO (so‘ndirilgan magniy) oshqozonda kislotaning miqdori oshib ketsa uni neytrallashda ishlatiladi. Bundan tashqari magniy oksidi turli teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Magniy sulfat yoki achchiq tuz (ingliz tuzi)MgSO4*7H2O oshqozon kasalliklarini davolashda Mg2+ ionini o‘tkazmasligiga asoslangan. Natijada N2O osmotik hodisasi asosida ichakka uning devorlaridan o‘tadi. Kalsiy oksid CaO dezinfeksiyalovchi modda sifatida ishlatiladi. Axlatlarni tashlash uchun maxsus kavlangan chuqurni dezinfeksiya qilishda qo‘llaniladi. Kalsiy karbonat kislota CaCO3 ni adsorbsiyalovchi va neytrallovchi modda sifatida ishlatiladi. Kalsiy xlorid CaCl2*6H2O bronxial astma
Kishi uchun kalsiy suyak va tishning o‘sishida zarur. Bir kunda bolalar uchun 1,5 grammgacha, kattalar uchun0,5 grammgacha kalsiy kerak. Emizikli ayollarda kalsiy sut hosil bo‘lishida aktiv ishtirok etadi. Oshqozonda sutning kazeinini cho‘ktirishga, yurak urish ritmini normal holatda bo‘lishida va qon ivishida fibrinogenni fibringa aylantirishda kalsiyning roli kattadir. Agarda qonning ivish xossasini oshirish kerak bo‘lib qolsa, u holda organizmga qo‘shimcha miqdorda kalsiy tuzlari yuboriladi, aksincha bo‘lsa, ya’ni ivish xossasini kamaytirish kerak bo‘lsa, u holda kalsiy ionini bog‘lash uchun natriy yoki kaliy sitrat yuborish natijasida mustahkam sitratli kompleks hosil bo‘ladi. Agar qonda, kalsiyning miqdori kamaysa, u holda qon suyakdagi kalsiyni ola boshlaydi. Natijada osteomalyasiya kasalligi vujudga keladi, ya’ni skeletning suyaklari qiyshayadi. Qondagi kalsiyning konsentratsiyasini qolqonsimon bez ajratib chiqargan kalsitonin bilan davolash natijasida qariyalarda osteoporazning oldini olinadi (suyakning mo‘rtligi). Qon plazmasida kalsiyning etishmasligi mushaklarning tortishib qolishiga sabab bo‘ladi. O‘simlik va hayvonlarning turli organlarida stronsiy va bariy juda oz miqdorda uchraydi, lekin ularning organizmda qanday funksiyani bajarishi ma’lum emas. Stronsiyning ma’lum birikmalari meditsinada turli teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Qonga yuborilgan stronsiy ionii zahardek ta’sir etadi. Qonga yuborilgan stronsiy ionii zahardek ta’sir qiladi. Bariyning suvda eriydigan tuzlari juda zaharli. SHuning uchun bariyinng tuzlari turli zaharli hasharotlarga qarshi kurashda ishlatiladi. Bariy tuzlarining juda ozgina qismi ham organizm uchun juda zararli, u yurak faoliyatini buzadi. Magniy oksid MgO (so‘ndirilgan magniy) oshqozonda kislotaning miqdori oshib ketsa uni neytrallashda ishlatiladi. Bundan tashqari magniy oksidi turli teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Magniy sulfat yoki achchiq tuz (ingliz tuzi)MgSO4*7H2O oshqozon kasalliklarini davolashda Mg2+ ionini o‘tkazmasligiga asoslangan. Natijada N2O osmotik hodisasi asosida ichakka uning devorlaridan o‘tadi. Kalsiy oksid CaO dezinfeksiyalovchi modda sifatida ishlatiladi. Axlatlarni tashlash uchun maxsus kavlangan chuqurni dezinfeksiya qilishda qo‘llaniladi. Kalsiy karbonat kislota CaCO3 ni adsorbsiyalovchi va neytrallovchi modda sifatida ishlatiladi. Kalsiy xlorid CaCl2*6H2O bronxial astma
va sil kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Bundan tashqari ko‘p qon yo‘qotiladigan tushrli operatsiyalardan oldin profilaktika uchun ishlatiladi. Bariyning organizamdagi axamiyati Bariy ko‘z atrofida topilgan. Uning qonda ko‘payibketishi – leykoz kasalligiga olib keladi. Bu element odam uchun juda zaxarlidir. U biomolekulalar tarkibidagi kalsiyni ko‘p miqdorini siqib chiqaradi. Eruvchan bariy tuzlari juda zaxarli. Bariy sillik muskullarga ta’sir qiladi, qon bosimini oshiradi. Bariyning BaSO4 tuzi meditsinada rentgenodiagnostika ishlatiladi. Oshqozon, qizil lungach va ichaklar tekshiriladi (juda eruvchanligi yomonligi uchun EKBaSO4 = 0,87 ∙ 10-10 ga teng. Bariyning 0,2 g miqdori o‘limga olib keladi. Uning eruvchan tuzlari kemiruvchi (sichqon, kalamush) larni zaxarlashda ishlatiladi. Fiziologik tomondan kurilganda BaCl2 juda kuchli yurak. YUrak uchun zaxardir. BaCO3 va BaSO3 lar xam zaxarli xisoblanadi. BaSO4 zaxarlimasdir, chunki oshqozondagi NSl uni erita olmaydi. Rentgenologiyada ishlatilishi shu sababliki, u rentgen nurlarini o‘tkazmaydiva rentgen kamera devorlarini saqlaydi. Bariy miqdori organizmda ortishi onkologik kasalliklar paydo bo‘lishiga olib keladi. Bariyning toksik (zaxarli) ta’siri uning suyak to‘qimalarida nerv xujayralarida va miyada erimaydigan fosfat tuzlarini hosil qilishidadir. Stronsiyning axamiyati Strotsiy - er qobig‘ida 4 ∙ 10-2% ni tashkillaydi. U xayvon organizmida skeletda mavjud. Atom bombalar tarkibini 5% ni egallaydi. Stronsiy zaxarlidir, u juda oson erga yutiladi va kalsiyni o‘rnini egallaydi. O‘simliklar orqali organizmda tushadi. U organizmda kalsiy ko‘p va magniy kam organlarda ko‘proq uchraydi. Stronsiy biosistemalarda kalsiyni o‘rnini egallashi mumkin. Organizmga tushib suyak to‘qimalarida kalsiyni o‘rnini egallab «stronsiyli raxit» ga olib keladi. Stronsiyni organizmdan butunlay chiqarib yuborib bo‘lmaydi.
va sil kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Bundan tashqari ko‘p qon yo‘qotiladigan tushrli operatsiyalardan oldin profilaktika uchun ishlatiladi. Bariyning organizamdagi axamiyati Bariy ko‘z atrofida topilgan. Uning qonda ko‘payibketishi – leykoz kasalligiga olib keladi. Bu element odam uchun juda zaxarlidir. U biomolekulalar tarkibidagi kalsiyni ko‘p miqdorini siqib chiqaradi. Eruvchan bariy tuzlari juda zaxarli. Bariy sillik muskullarga ta’sir qiladi, qon bosimini oshiradi. Bariyning BaSO4 tuzi meditsinada rentgenodiagnostika ishlatiladi. Oshqozon, qizil lungach va ichaklar tekshiriladi (juda eruvchanligi yomonligi uchun EKBaSO4 = 0,87 ∙ 10-10 ga teng. Bariyning 0,2 g miqdori o‘limga olib keladi. Uning eruvchan tuzlari kemiruvchi (sichqon, kalamush) larni zaxarlashda ishlatiladi. Fiziologik tomondan kurilganda BaCl2 juda kuchli yurak. YUrak uchun zaxardir. BaCO3 va BaSO3 lar xam zaxarli xisoblanadi. BaSO4 zaxarlimasdir, chunki oshqozondagi NSl uni erita olmaydi. Rentgenologiyada ishlatilishi shu sababliki, u rentgen nurlarini o‘tkazmaydiva rentgen kamera devorlarini saqlaydi. Bariy miqdori organizmda ortishi onkologik kasalliklar paydo bo‘lishiga olib keladi. Bariyning toksik (zaxarli) ta’siri uning suyak to‘qimalarida nerv xujayralarida va miyada erimaydigan fosfat tuzlarini hosil qilishidadir. Stronsiyning axamiyati Strotsiy - er qobig‘ida 4 ∙ 10-2% ni tashkillaydi. U xayvon organizmida skeletda mavjud. Atom bombalar tarkibini 5% ni egallaydi. Stronsiy zaxarlidir, u juda oson erga yutiladi va kalsiyni o‘rnini egallaydi. O‘simliklar orqali organizmda tushadi. U organizmda kalsiy ko‘p va magniy kam organlarda ko‘proq uchraydi. Stronsiy biosistemalarda kalsiyni o‘rnini egallashi mumkin. Organizmga tushib suyak to‘qimalarida kalsiyni o‘rnini egallab «stronsiyli raxit» ga olib keladi. Stronsiyni organizmdan butunlay chiqarib yuborib bo‘lmaydi.
p- va d- BIOGEN ELEMENTLAR. Asosiy qism. 1. Marganets va rux birikmalarining tibbiyotdagi ahamiyati Marganets tirik mavjudot va o‘simliklar dunyosida keng tarqalgan elementlardandir. U odamning hamm organlarida va to‘qimalarida uchraydi. Marganets ko‘p miqdorda jigarda hamda odam miyasining kul rang qismining tarkibida uchraydi. Marganets ionlari oyrim fermentlarning aktivatorlari hisoblanadi (arginazalar karboksilazalar va boshqalar), xlorofill hosil bo‘lishini tezlashtiradi, qon hosil bo‘lishini yaxshilaydi va organizmning qarshiligini oshirishda shitirok etuvchi antitelalar ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Odamning marganetsga bo‘lgan sutkalik ehtiyoji 8 mg dir. Marganets odam organizmiga o‘simlik ozuqa mahsulotlari orqali kiradi. O‘simliklardan qizil lavlagi, pomidor, no‘xat, loviya va kartoshkalar tarkibida Mn ko‘p uchraydi. Bolalar organizmi marganets elementini ko‘proq talab qiladi, chunki u yosh organizmning o‘sishiga va normal rivojlanishiga yordam beradi. Marganets qon tarkibidagi qandning miqdorini kamaytiradi, bu esa diabet bemorlarining holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari marganets lipotrot ta’sirotga ega bo‘lganligi sababli arteroskleroz kasalligining rivojlanishini susaytiradi. MnO2 pirolyuzit saqlovchi havo bilan uzoq nafas olish natijasida surunkali zaharlanish mumkin. Bu holda asab sistemalarining buzilishi, jigarda va qalqonsimon bezlarda salbiy o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin. Kaliy permanganat KMnO4 tibbiyotda ko‘p ishlatiladigan modda bo‘lib, shifokorlar uni “margansovka” deb ham atashadi, u antiseptik modda sifatida jarohatlarni, og‘iz va tomoqni chayqash, siydik yo‘llari kasalliklarida va ginekologiyada yuvish uchun hamda kuygan joylarga surtish, alkaloid, sianid kislotasi, fosfor bilan zaharlanganda oshqozonni yuvish uchun ishlatiladi. Kaliy permanganatning 1% li eritmasi ilon, chayon, qora qurt chaqqanda 2-3 ml teri ostiga yuboriladi va nimtatir eritmasi bilan vanna qilinadi. KMnO4 ishchi eritma sifatida permanganometriya usulida ishlatiladi, bu usuldan foydalanib dorivor moddalarning miqdori aniqlanadi (masalan, vodorod peroksid, temir sulfat va boshqalar), yana klinik laboratoriyalarda qon va o‘t tarkibidagi kalsiyni aniqlashda ishlatiladi.
p- va d- BIOGEN ELEMENTLAR. Asosiy qism. 1. Marganets va rux birikmalarining tibbiyotdagi ahamiyati Marganets tirik mavjudot va o‘simliklar dunyosida keng tarqalgan elementlardandir. U odamning hamm organlarida va to‘qimalarida uchraydi. Marganets ko‘p miqdorda jigarda hamda odam miyasining kul rang qismining tarkibida uchraydi. Marganets ionlari oyrim fermentlarning aktivatorlari hisoblanadi (arginazalar karboksilazalar va boshqalar), xlorofill hosil bo‘lishini tezlashtiradi, qon hosil bo‘lishini yaxshilaydi va organizmning qarshiligini oshirishda shitirok etuvchi antitelalar ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Odamning marganetsga bo‘lgan sutkalik ehtiyoji 8 mg dir. Marganets odam organizmiga o‘simlik ozuqa mahsulotlari orqali kiradi. O‘simliklardan qizil lavlagi, pomidor, no‘xat, loviya va kartoshkalar tarkibida Mn ko‘p uchraydi. Bolalar organizmi marganets elementini ko‘proq talab qiladi, chunki u yosh organizmning o‘sishiga va normal rivojlanishiga yordam beradi. Marganets qon tarkibidagi qandning miqdorini kamaytiradi, bu esa diabet bemorlarining holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari marganets lipotrot ta’sirotga ega bo‘lganligi sababli arteroskleroz kasalligining rivojlanishini susaytiradi. MnO2 pirolyuzit saqlovchi havo bilan uzoq nafas olish natijasida surunkali zaharlanish mumkin. Bu holda asab sistemalarining buzilishi, jigarda va qalqonsimon bezlarda salbiy o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin. Kaliy permanganat KMnO4 tibbiyotda ko‘p ishlatiladigan modda bo‘lib, shifokorlar uni “margansovka” deb ham atashadi, u antiseptik modda sifatida jarohatlarni, og‘iz va tomoqni chayqash, siydik yo‘llari kasalliklarida va ginekologiyada yuvish uchun hamda kuygan joylarga surtish, alkaloid, sianid kislotasi, fosfor bilan zaharlanganda oshqozonni yuvish uchun ishlatiladi. Kaliy permanganatning 1% li eritmasi ilon, chayon, qora qurt chaqqanda 2-3 ml teri ostiga yuboriladi va nimtatir eritmasi bilan vanna qilinadi. KMnO4 ishchi eritma sifatida permanganometriya usulida ishlatiladi, bu usuldan foydalanib dorivor moddalarning miqdori aniqlanadi (masalan, vodorod peroksid, temir sulfat va boshqalar), yana klinik laboratoriyalarda qon va o‘t tarkibidagi kalsiyni aniqlashda ishlatiladi.
Rux odam va hayvonlarning to‘qimalarida topilgan. Odam tanasida (vazni 70 kg bo‘lgan) ruxning umumiy miqdori 2-3 g bo‘ladi. Rux odam organizmida asosan ko‘zning to‘rsimon pardasining tarkibida, prostata bezida, jigarda va mushaklarda uchraydi. Oziq-ovqat bilan organizmga tushgan rux ingichka ichakning yuqori qismida suriladi. So‘ngra jigaraga tushadi va bu erda to‘planadi hamda kerak bo‘lgan vaqtda sarflanadi. Odam organizmida va to‘qimalarda rux asosan oqsil, ferment, garmon, vitaminlar bilan bog‘langan holda bo‘lib, hayotiy zarur jarayonlarda muhim vazifani bajaradi. Masalan: qon hosil bo‘lishi, organizmning o‘sishida, rivojlanishi va ko‘payishida, oqsillar, karbonsuvlar, yog‘lar, oksidlanish- qaytarilish jarayonlarida qatnashadi. Ruxning biologik rolining mexanizmi, uning biokimyoviy jarayonlar regulyatorlari bilan qisman bog‘lanishi asosida tushuntiriladi. Fermentlar tarkibida ruxning bo‘lishi to‘qimalar orqali nafas olishda, oksidlanishda muhim rol o‘ynaydi. Ruxning organizmda etishmasligi oqsilning sintezini kamaytiradi, natjada oqsilning balansi buziladi. Hayvonlarda ruxning etishmasligi ularning o‘sishdan to‘xtashga va vaznining kamayishiga olib keladi. Rux saqlovchi dorivor zaharli bo‘lganligi uchu nasosan sirtqi antiseptik modda sifatida ishlatiladi. Rux sulfat ZnSO4 0.1-0.25-0.5% li eritmalari kon’yuktivitda, uretritlarni, surunkali loringitlarni davolashda, organizm zaharlanganda qustiruvchi modda sifatida 1% li eritmasi ishlatiladi. Rux pastasi (malhami) burishtiruvchi va qurituvchi modda sifatida teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Ruxnaftalan pastasi turli teri kasalliklarini ekzemalar, furunkullarni davolashda ishlatiladi. 2. Mis va temir birikmalarining tibbiyotdagi ahamiyati Temir organizmda (0.005%) tarqalgan metallardandir. Temir o‘simlik va hayvonot organizmida, asosan o‘simlik oziq-ovqatlari va go‘sht orqali iste’mol qilinadi. Katta yoshli odamning tanasida 4-5 g temir bo‘lib, uning 65-70% i gemoglobin tarkibida, 15% i jigarda taloqda, ilikda va buyrakda, qolgan miqdori esa oqsilni sintez qilishda, hamda qonning plazma qismida oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ishtirok etadi. Gemoglobin tarkibidagi temirning asosiy vazifasi molekulyar kislorodni biriktirib, uni to‘qimalarga etkazib turishdir. Temir organizmda qon ishlab chiqaruvchi organlar faoliyatini uyg‘otib, to‘qimalarning o‘sishiga ta’sir etadi. Organizmda temirning etishmaslgi og‘ir patologik holatlarga
Rux odam va hayvonlarning to‘qimalarida topilgan. Odam tanasida (vazni 70 kg bo‘lgan) ruxning umumiy miqdori 2-3 g bo‘ladi. Rux odam organizmida asosan ko‘zning to‘rsimon pardasining tarkibida, prostata bezida, jigarda va mushaklarda uchraydi. Oziq-ovqat bilan organizmga tushgan rux ingichka ichakning yuqori qismida suriladi. So‘ngra jigaraga tushadi va bu erda to‘planadi hamda kerak bo‘lgan vaqtda sarflanadi. Odam organizmida va to‘qimalarda rux asosan oqsil, ferment, garmon, vitaminlar bilan bog‘langan holda bo‘lib, hayotiy zarur jarayonlarda muhim vazifani bajaradi. Masalan: qon hosil bo‘lishi, organizmning o‘sishida, rivojlanishi va ko‘payishida, oqsillar, karbonsuvlar, yog‘lar, oksidlanish- qaytarilish jarayonlarida qatnashadi. Ruxning biologik rolining mexanizmi, uning biokimyoviy jarayonlar regulyatorlari bilan qisman bog‘lanishi asosida tushuntiriladi. Fermentlar tarkibida ruxning bo‘lishi to‘qimalar orqali nafas olishda, oksidlanishda muhim rol o‘ynaydi. Ruxning organizmda etishmasligi oqsilning sintezini kamaytiradi, natjada oqsilning balansi buziladi. Hayvonlarda ruxning etishmasligi ularning o‘sishdan to‘xtashga va vaznining kamayishiga olib keladi. Rux saqlovchi dorivor zaharli bo‘lganligi uchu nasosan sirtqi antiseptik modda sifatida ishlatiladi. Rux sulfat ZnSO4 0.1-0.25-0.5% li eritmalari kon’yuktivitda, uretritlarni, surunkali loringitlarni davolashda, organizm zaharlanganda qustiruvchi modda sifatida 1% li eritmasi ishlatiladi. Rux pastasi (malhami) burishtiruvchi va qurituvchi modda sifatida teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Ruxnaftalan pastasi turli teri kasalliklarini ekzemalar, furunkullarni davolashda ishlatiladi. 2. Mis va temir birikmalarining tibbiyotdagi ahamiyati Temir organizmda (0.005%) tarqalgan metallardandir. Temir o‘simlik va hayvonot organizmida, asosan o‘simlik oziq-ovqatlari va go‘sht orqali iste’mol qilinadi. Katta yoshli odamning tanasida 4-5 g temir bo‘lib, uning 65-70% i gemoglobin tarkibida, 15% i jigarda taloqda, ilikda va buyrakda, qolgan miqdori esa oqsilni sintez qilishda, hamda qonning plazma qismida oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ishtirok etadi. Gemoglobin tarkibidagi temirning asosiy vazifasi molekulyar kislorodni biriktirib, uni to‘qimalarga etkazib turishdir. Temir organizmda qon ishlab chiqaruvchi organlar faoliyatini uyg‘otib, to‘qimalarning o‘sishiga ta’sir etadi. Organizmda temirning etishmaslgi og‘ir patologik holatlarga