BIOLOGIK XILMA-XILLIKNI MOSLASHUV MUAMMOLARI

Yuklangan vaqt

2024-12-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

37,7 KB


BIOLOGIK XILMA-XILLIKNI MOSLASHUV MUAMMOLARI REJA: 1. Insonning tabiat ekologik holatiga salbiy ta’siri 2. Inson tiriklikni tiklovchi kuch 3. Biosfera turg‘unligini saqlashiing ekologik chora-tadbirlari Insonning tabiat ekologik holatiga salbiy ta’siri Inson o‘z faoliyati bilan atrof-muhitning holatiga qadimdan ta’sir qilib kelgan. U ovchilik qilib, tabiat komponentlarini o‘ldirgan, qancha-qancha turlarning yo‘qolib ketishiga sabab bo‘ldi, o‘t qo‘ydi, o‘rmonzorlarni kuydirdi, dehqonchilik uchun o‘rmonlarni kesib, o‘tloqzorlarni buzib er ochdi. Erlarni tekisladi, qishloq va shaharlar, yo‘llar va kanallar qurdi. Tabiat bularning hammasini ko‘tarib keldi. Lekin, tabiatningtezlik bilan buzilishi, zaharlanishi, tabiiy boyliklarning haddan ziyod isrof bo‘lishi jamoatchilik tomonidan inobatga olindi va tabiiy muhit, uning ichidagi biologik aloqalarni saqlash borasida olimlar, mutaxassislar, jamoattashkilotlari harakat boshladi. Masalan, 1971 yil Tabiiy muhitni saqlash Evrupo yili deb e’lon qilindi, atmosfera, suv, tuproqning ifloslanishi, o‘simlik va hayvonlarning yo‘qolib ketish sabablari ko‘rsatib berildi. Ulartabiatni tashkil qiluvchi va birdan-bir ajralmas komponentlari, inson hayotining asosi ekanligi gazeta, ro‘znomalar, radio va televideniyada ko‘plab axborotberildi. Agar qadimgi zamonlarda erlardan yuqori hosil olish uchun insonlar tez-tez ekin maydonlarini o‘zgartirib turish bilan tabiiy muhitga ta’sir qilgan bo‘lsa, texnika asrining kelishi sababli tabiiy ekosistemalarga qishloq xo‘jaligi va sanoatning ta’siri o‘sib ketdi, tabiat in’omlarini ekspluatatsiya qilish keng ko‘lam yoydi. Hozir, jahon bo‘yicha har kuni tabiip muhitdan 110-130 gektar er tortib olinpb, shu erlarga yo‘llar, sanoat ob’ektlari, qishloq va shaharlar qurilmoqda. Sanoat rivojlangan joylarga juda oz mikdorda o‘simlik, buta, daraxt va hayvonlar moslashgan. BIOLOGIK XILMA-XILLIKNI MOSLASHUV MUAMMOLARI REJA: 1. Insonning tabiat ekologik holatiga salbiy ta’siri 2. Inson tiriklikni tiklovchi kuch 3. Biosfera turg‘unligini saqlashiing ekologik chora-tadbirlari Insonning tabiat ekologik holatiga salbiy ta’siri Inson o‘z faoliyati bilan atrof-muhitning holatiga qadimdan ta’sir qilib kelgan. U ovchilik qilib, tabiat komponentlarini o‘ldirgan, qancha-qancha turlarning yo‘qolib ketishiga sabab bo‘ldi, o‘t qo‘ydi, o‘rmonzorlarni kuydirdi, dehqonchilik uchun o‘rmonlarni kesib, o‘tloqzorlarni buzib er ochdi. Erlarni tekisladi, qishloq va shaharlar, yo‘llar va kanallar qurdi. Tabiat bularning hammasini ko‘tarib keldi. Lekin, tabiatningtezlik bilan buzilishi, zaharlanishi, tabiiy boyliklarning haddan ziyod isrof bo‘lishi jamoatchilik tomonidan inobatga olindi va tabiiy muhit, uning ichidagi biologik aloqalarni saqlash borasida olimlar, mutaxassislar, jamoattashkilotlari harakat boshladi. Masalan, 1971 yil Tabiiy muhitni saqlash Evrupo yili deb e’lon qilindi, atmosfera, suv, tuproqning ifloslanishi, o‘simlik va hayvonlarning yo‘qolib ketish sabablari ko‘rsatib berildi. Ulartabiatni tashkil qiluvchi va birdan-bir ajralmas komponentlari, inson hayotining asosi ekanligi gazeta, ro‘znomalar, radio va televideniyada ko‘plab axborotberildi. Agar qadimgi zamonlarda erlardan yuqori hosil olish uchun insonlar tez-tez ekin maydonlarini o‘zgartirib turish bilan tabiiy muhitga ta’sir qilgan bo‘lsa, texnika asrining kelishi sababli tabiiy ekosistemalarga qishloq xo‘jaligi va sanoatning ta’siri o‘sib ketdi, tabiat in’omlarini ekspluatatsiya qilish keng ko‘lam yoydi. Hozir, jahon bo‘yicha har kuni tabiip muhitdan 110-130 gektar er tortib olinpb, shu erlarga yo‘llar, sanoat ob’ektlari, qishloq va shaharlar qurilmoqda. Sanoat rivojlangan joylarga juda oz mikdorda o‘simlik, buta, daraxt va hayvonlar moslashgan. YUqorida qayd qilinganidek, insonlarning er va uning boyliklari bilan aloqasi ming-ming yillar oldin boshlangan. Bu munosabatning ilk qadamlarida insonning katta landshaftlar - ekosistemalarga ta’siri chegaradan chiqmagan, sezilarli bo‘lmagan. Texnikaning o‘sishi bilan er osti qazilmalaridan foydalanishni boshlab yubordi. Bu jarayonlar talabini qondirish uchun juda katta maydonlardagi jo‘ka, grab, zarang, qarag‘ay o‘rmonlari yo‘qolib ketdi. Qalin o‘rmonlar dashtga aylandi, u erlarni begona o‘tlar bosdi. Bundan taxminan 150 yillar avval rivojlangan mamlakatlar sanoatida va qishloq xo‘jaligida turli mashinalarning qo‘llanilishi inson xo‘jaligini tubdan o‘zgartirib yubordi. Qishloq xo‘jaligida monokultura hukmron bo‘ldi, tuproqning tabiiy va biologik xususiyatlari buzildi, atrofdagi tabiiy ekosistemalar ham ishdan chiqdi, ularning ekologik holatlari, turg‘unligiga putur etdi. Inson o‘z faoliyati davomida o‘simlik va hayvonlar olamiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita ta’sir qilib kelgan, ularning yashash joylari buzilgan, foydali formalari kamayib, zararkunandalar, parazitlar yoki yirtqich turlar ko‘paygan. Tabiiy Er fondi insonlar tomonidan asosan qishloq va o‘rmon xo‘jaligi hamda sanoat ishlab chiqarishi, qurilishlarda foydalaniladi. Ayniqsa, turli korxonalarning qalin joylashishi sababli o‘simliklar qoplami buziladi, er ustida suvning foydasiz oqishi ortadi, tuproqda namlik to‘planmaydi, uning suv rejimi, er osti sizot suvlarining sathi, bug‘lanish jarayonlari, mahalliy joy iqlimi katta maydonlarda o‘zgaradi, buziladi. Sanoat, kommunal xo‘jalik va qishloq xo‘jaligidan chiqqan kimyoviy oqava suvlar ochiq suv havzalariga (daryo, ko‘l, suv omborlariga) tushib, toza ichimlik suvlarini ifloslaydi, tarkibini buzadi, ya’ni suvda kislorod mikdori kamayadi, mineral va organik moddalar miqdori ortadi, zararli organizmlar ko‘payadi, suvning biologik tozalanish qobiliyati yo‘qoladi, foydali o‘simliklar va hayvonlar turlari yo‘qoladi. Masalan, sobiq Itgifoqdavrida radioaktiv moddalar Oq dengizga, Novaya Zemlya, Sibir, O‘rta Osiyoning ayrim erlariga tashlangan, ko‘milgan. Bu esa hech kimga sir emas, Oq dengizda radioaktivlikdan zaharlanib dengizda million-million dengiz yulduzlari o‘lmoqda, Qozog‘istoniing 2 mln. gektar o‘tloqzori yadro qurollari sinovidai keyin radioaktiv changlar bilan ifloslanib, keraksiz holda yotmoqda, O‘zbekistonda 12 000 t. dan ortiq zaharli gerbitsidlar, pestitsidlar dala shiyponlarida ochiq qolgan. Hozirgi kunda jahondagi turli korxonalardan 300 xildan ortiq gazsimon va qattiq zarrachalar atmosferaga chiqarilib, havo ifloslanib, uningtarkibini va YUqorida qayd qilinganidek, insonlarning er va uning boyliklari bilan aloqasi ming-ming yillar oldin boshlangan. Bu munosabatning ilk qadamlarida insonning katta landshaftlar - ekosistemalarga ta’siri chegaradan chiqmagan, sezilarli bo‘lmagan. Texnikaning o‘sishi bilan er osti qazilmalaridan foydalanishni boshlab yubordi. Bu jarayonlar talabini qondirish uchun juda katta maydonlardagi jo‘ka, grab, zarang, qarag‘ay o‘rmonlari yo‘qolib ketdi. Qalin o‘rmonlar dashtga aylandi, u erlarni begona o‘tlar bosdi. Bundan taxminan 150 yillar avval rivojlangan mamlakatlar sanoatida va qishloq xo‘jaligida turli mashinalarning qo‘llanilishi inson xo‘jaligini tubdan o‘zgartirib yubordi. Qishloq xo‘jaligida monokultura hukmron bo‘ldi, tuproqning tabiiy va biologik xususiyatlari buzildi, atrofdagi tabiiy ekosistemalar ham ishdan chiqdi, ularning ekologik holatlari, turg‘unligiga putur etdi. Inson o‘z faoliyati davomida o‘simlik va hayvonlar olamiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita ta’sir qilib kelgan, ularning yashash joylari buzilgan, foydali formalari kamayib, zararkunandalar, parazitlar yoki yirtqich turlar ko‘paygan. Tabiiy Er fondi insonlar tomonidan asosan qishloq va o‘rmon xo‘jaligi hamda sanoat ishlab chiqarishi, qurilishlarda foydalaniladi. Ayniqsa, turli korxonalarning qalin joylashishi sababli o‘simliklar qoplami buziladi, er ustida suvning foydasiz oqishi ortadi, tuproqda namlik to‘planmaydi, uning suv rejimi, er osti sizot suvlarining sathi, bug‘lanish jarayonlari, mahalliy joy iqlimi katta maydonlarda o‘zgaradi, buziladi. Sanoat, kommunal xo‘jalik va qishloq xo‘jaligidan chiqqan kimyoviy oqava suvlar ochiq suv havzalariga (daryo, ko‘l, suv omborlariga) tushib, toza ichimlik suvlarini ifloslaydi, tarkibini buzadi, ya’ni suvda kislorod mikdori kamayadi, mineral va organik moddalar miqdori ortadi, zararli organizmlar ko‘payadi, suvning biologik tozalanish qobiliyati yo‘qoladi, foydali o‘simliklar va hayvonlar turlari yo‘qoladi. Masalan, sobiq Itgifoqdavrida radioaktiv moddalar Oq dengizga, Novaya Zemlya, Sibir, O‘rta Osiyoning ayrim erlariga tashlangan, ko‘milgan. Bu esa hech kimga sir emas, Oq dengizda radioaktivlikdan zaharlanib dengizda million-million dengiz yulduzlari o‘lmoqda, Qozog‘istoniing 2 mln. gektar o‘tloqzori yadro qurollari sinovidai keyin radioaktiv changlar bilan ifloslanib, keraksiz holda yotmoqda, O‘zbekistonda 12 000 t. dan ortiq zaharli gerbitsidlar, pestitsidlar dala shiyponlarida ochiq qolgan. Hozirgi kunda jahondagi turli korxonalardan 300 xildan ortiq gazsimon va qattiq zarrachalar atmosferaga chiqarilib, havo ifloslanib, uningtarkibini va xususiyatlarini o‘zgartirib yubordi. Atmosferadagi iflos zararli gaz va qattiqzarrachalar yog‘in bilan yomg‘ir kislotasi holida erga tushib o‘simlik, hayvon va inson sa-lomatligiga salbiy ta’sir qilmokda. Ma’lumki, tabiiy ekosistemalarda o‘simliklar oziqa turlari-ning boyligi va xilma-xilligi Er usti muhitidagi hayvonlar populyasiyasining zichligini belgilaydi, o‘simliklar bilan hayvonlar o‘rtasidagi tenglikni keltirib chiqaradi. Lekin keyingi 50- 60 yil ichida 76 dan ortiq hayvon turlari yo‘qolib ketgan, 600 ga yaqin turlar esa yo‘qolish arafasidadir. Bunga asosiy sabab, turlarning yashash joyining buzilishi, qisqarishi, ovlash, tutish, shovqin, zaharlanish va h.k. CHo‘l, dasht zonalar ekosistemalari ham inson faoliyatidan chetda qolgani yo‘q. Masalan, Qizilqumda olib borilgan qidiruv ishlari, uning bag‘rini ilma-teshik qilib yubordi, er beti esa turli mashina izidan qovun po‘stlog‘i kabi to‘rlab ketdi, o‘t o‘simliklar payhon qilinib, uning ustiga Orolning qurigan qismidan ko‘tarilayotgan tuzli qumlar 1,5 mln. gektardan ortiq o‘tloqzorlarning sho‘rlanishiga olib keldi. Natijada butun tirik turlarning tarkibi, miqdori, ularning mahsuldorligi o‘zgardi. Tog‘, tog‘ yonbag‘irlarida o‘rmon daraxtlarining ayovsiz kesilishi, suvning oqib ketishi, namlikning kam to‘planishi, o‘simliklar qoplamining siyraklanishidan hayvonlar va qushlarning shu erdan ketib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Turli sayyohlar, dam oluvchi sayyohlar, chang‘i uchuvchilar buta daraxtlarini kesib, sindirib, noyob o‘simliklarni yulib, tabiatni payhon qilmoqda. Insonlarning asosiy vazifalari - bu o‘z hayotini saqlash, kelajak avlodini saqlab qolish uchun tabiiy sistemalarni buzmaslik, ifloslantirmaslik, zaharlamasligi, tabiatbilan ittifoqda, uning qonunlarini inobatga olgan holda yashashi kerak. Organik dunyo bir necha evolyusion rivojlanish davrlarini o‘tgan, ya’ni: 1) biologik moddalar aylanishi va biosferaning yuzaga kelishi. 2) ko‘p hujayrali organizmlarning paydo bo‘lishi va hayotning siklik tuzilishining murakkablashishi. Bu ikki holat b i o g e n e z deb aytiladi. 3) Evolyusion rivojlanishning uchinchi bosqichi - bu insonlar jamiyatining yuzaga kelishi va uning ta’sirida biosfera evolyusiyasiningdavom etishi va aqliy sfera – noosfer a ga aylanishi. V. I. Vernadskiyningfikricha, XX asrda biosfera rivojlanib, fan rivoji va sotsial tuzum asosida n oos f er a yuzaga keladi. Inson tirik orgaiizm, tirik modda va u biosferaning ma’lum funksiyasini bajaradi, biosferaning buzilishida qatnashadi. xususiyatlarini o‘zgartirib yubordi. Atmosferadagi iflos zararli gaz va qattiqzarrachalar yog‘in bilan yomg‘ir kislotasi holida erga tushib o‘simlik, hayvon va inson sa-lomatligiga salbiy ta’sir qilmokda. Ma’lumki, tabiiy ekosistemalarda o‘simliklar oziqa turlari-ning boyligi va xilma-xilligi Er usti muhitidagi hayvonlar populyasiyasining zichligini belgilaydi, o‘simliklar bilan hayvonlar o‘rtasidagi tenglikni keltirib chiqaradi. Lekin keyingi 50- 60 yil ichida 76 dan ortiq hayvon turlari yo‘qolib ketgan, 600 ga yaqin turlar esa yo‘qolish arafasidadir. Bunga asosiy sabab, turlarning yashash joyining buzilishi, qisqarishi, ovlash, tutish, shovqin, zaharlanish va h.k. CHo‘l, dasht zonalar ekosistemalari ham inson faoliyatidan chetda qolgani yo‘q. Masalan, Qizilqumda olib borilgan qidiruv ishlari, uning bag‘rini ilma-teshik qilib yubordi, er beti esa turli mashina izidan qovun po‘stlog‘i kabi to‘rlab ketdi, o‘t o‘simliklar payhon qilinib, uning ustiga Orolning qurigan qismidan ko‘tarilayotgan tuzli qumlar 1,5 mln. gektardan ortiq o‘tloqzorlarning sho‘rlanishiga olib keldi. Natijada butun tirik turlarning tarkibi, miqdori, ularning mahsuldorligi o‘zgardi. Tog‘, tog‘ yonbag‘irlarida o‘rmon daraxtlarining ayovsiz kesilishi, suvning oqib ketishi, namlikning kam to‘planishi, o‘simliklar qoplamining siyraklanishidan hayvonlar va qushlarning shu erdan ketib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Turli sayyohlar, dam oluvchi sayyohlar, chang‘i uchuvchilar buta daraxtlarini kesib, sindirib, noyob o‘simliklarni yulib, tabiatni payhon qilmoqda. Insonlarning asosiy vazifalari - bu o‘z hayotini saqlash, kelajak avlodini saqlab qolish uchun tabiiy sistemalarni buzmaslik, ifloslantirmaslik, zaharlamasligi, tabiatbilan ittifoqda, uning qonunlarini inobatga olgan holda yashashi kerak. Organik dunyo bir necha evolyusion rivojlanish davrlarini o‘tgan, ya’ni: 1) biologik moddalar aylanishi va biosferaning yuzaga kelishi. 2) ko‘p hujayrali organizmlarning paydo bo‘lishi va hayotning siklik tuzilishining murakkablashishi. Bu ikki holat b i o g e n e z deb aytiladi. 3) Evolyusion rivojlanishning uchinchi bosqichi - bu insonlar jamiyatining yuzaga kelishi va uning ta’sirida biosfera evolyusiyasiningdavom etishi va aqliy sfera – noosfer a ga aylanishi. V. I. Vernadskiyningfikricha, XX asrda biosfera rivojlanib, fan rivoji va sotsial tuzum asosida n oos f er a yuzaga keladi. Inson tirik orgaiizm, tirik modda va u biosferaning ma’lum funksiyasini bajaradi, biosferaning buzilishida qatnashadi. B i osferan i n g t a b i i y qis mi ekoosfera, uni ong sferasi - noosferaga aylanishini tubandagicha izohlash mumkin, ya’ni: 1) inson evolyusiyasining boshlanish davrida u yashash uchun biosferadan kerakli hayotiy mahsulotlar oldi, qoldiqlarini biosferaga qaytaradi, undan esa boshqa organizmlar foydalanadi. Insonning bu faoliyati uni boshqa organizmlardan ajratib turadi; 2) inson jamiyatining rivojlanishi bilan u tabiat qonunlarini inobatga olmay biosferaning turg‘unligini ekologik buzishga kirishdi; 3) hozirgi kunda inson atrof-muhitga salbiy ta’sir qilganini tushunib etdi va tabiat qonunlari bilan hisoblashadigan, uning imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanadigan bo‘ldi; 4) biosferadan noosferaga o‘tishda inson jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni aqp-idrok bilan boshqarishni boshladi; 5) faqat ma’lum maqsadlarga va aql-idrok bilan yo‘naltirilgan inson faoliyatigina tabiat bilan jamiyatning uzoq vaqt garmonal rivojlanishiga olib kelishi mumkinligini angladi. Har qanday tirik organizm, shu jumladan inson ham biosferaning biologik elementi, lekin tabiatning muhofazasi - faqat insonning qo‘lida, chunki, uning madaniyatsizligi tufayli tabiat muhofaza qilishga muhtoj bo‘lib qoldi. Tabiat o‘zini o‘zi buzgan emas, buzmaydi ham. Uni inson buzdi va buzmoqda. Ma’lumki, dunyo bo‘yicha 100 mlrd. t xom ashyo qazib olinadi, shundan 2 mlrd. t. turli mahsulotlar olinib qolgani chiqindi sifatida biosferaga tashlanadi. Har bir tonna ishlab chiqarilgan mahsulotga 20-50 t chiqindi to‘g‘ri keladi, hattoki 20-22 g oltin olish uchun 1 t rudaga ishlov berish kerak. Turli mamlakatlar tomonidan dunyo okeaniga yiliga 6-7 mlrd. t. qattiq chiqindilar tashlanadi, gidrosfera 90-100 mln. t. neft, neft mahsulotlari, shundan 19- 20 mln. t. Er usti ekosistemasiga, 60-70 mln. t atmosferaga tushadi. SHunday texnogen sabablarga ko‘ra keyingi 130 yil ichida atmosferada SO2 ning miqdori 0,03% dan 0,05% ga ortib, harorat 1-1,5°S ga ko‘tarilgan. Evropa mamlakatlaridagi sanoat va transportdan ajratilgan zaharli gazlar erga «yomg‘ir» kislotasi sifatida tushmoqda, havoda zaharli gazlar miqdori ortgan, masalan, bir odamga 47 g oltingugurt to‘g‘ri keladi. Atmosferadagi oltingugurtning 70% i SHvetsiya va 80% i esa «Norvegiya» oltingugurti sifatida shamol bilan boshqa qo‘shni hududlarga tarqaladi. Ovrupoda hosil bo‘ladigan kislotali yomg‘irlarning 20% i SHimoliy Amerikadan keladi. B i osferan i n g t a b i i y qis mi ekoosfera, uni ong sferasi - noosferaga aylanishini tubandagicha izohlash mumkin, ya’ni: 1) inson evolyusiyasining boshlanish davrida u yashash uchun biosferadan kerakli hayotiy mahsulotlar oldi, qoldiqlarini biosferaga qaytaradi, undan esa boshqa organizmlar foydalanadi. Insonning bu faoliyati uni boshqa organizmlardan ajratib turadi; 2) inson jamiyatining rivojlanishi bilan u tabiat qonunlarini inobatga olmay biosferaning turg‘unligini ekologik buzishga kirishdi; 3) hozirgi kunda inson atrof-muhitga salbiy ta’sir qilganini tushunib etdi va tabiat qonunlari bilan hisoblashadigan, uning imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanadigan bo‘ldi; 4) biosferadan noosferaga o‘tishda inson jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni aqp-idrok bilan boshqarishni boshladi; 5) faqat ma’lum maqsadlarga va aql-idrok bilan yo‘naltirilgan inson faoliyatigina tabiat bilan jamiyatning uzoq vaqt garmonal rivojlanishiga olib kelishi mumkinligini angladi. Har qanday tirik organizm, shu jumladan inson ham biosferaning biologik elementi, lekin tabiatning muhofazasi - faqat insonning qo‘lida, chunki, uning madaniyatsizligi tufayli tabiat muhofaza qilishga muhtoj bo‘lib qoldi. Tabiat o‘zini o‘zi buzgan emas, buzmaydi ham. Uni inson buzdi va buzmoqda. Ma’lumki, dunyo bo‘yicha 100 mlrd. t xom ashyo qazib olinadi, shundan 2 mlrd. t. turli mahsulotlar olinib qolgani chiqindi sifatida biosferaga tashlanadi. Har bir tonna ishlab chiqarilgan mahsulotga 20-50 t chiqindi to‘g‘ri keladi, hattoki 20-22 g oltin olish uchun 1 t rudaga ishlov berish kerak. Turli mamlakatlar tomonidan dunyo okeaniga yiliga 6-7 mlrd. t. qattiq chiqindilar tashlanadi, gidrosfera 90-100 mln. t. neft, neft mahsulotlari, shundan 19- 20 mln. t. Er usti ekosistemasiga, 60-70 mln. t atmosferaga tushadi. SHunday texnogen sabablarga ko‘ra keyingi 130 yil ichida atmosferada SO2 ning miqdori 0,03% dan 0,05% ga ortib, harorat 1-1,5°S ga ko‘tarilgan. Evropa mamlakatlaridagi sanoat va transportdan ajratilgan zaharli gazlar erga «yomg‘ir» kislotasi sifatida tushmoqda, havoda zaharli gazlar miqdori ortgan, masalan, bir odamga 47 g oltingugurt to‘g‘ri keladi. Atmosferadagi oltingugurtning 70% i SHvetsiya va 80% i esa «Norvegiya» oltingugurti sifatida shamol bilan boshqa qo‘shni hududlarga tarqaladi. Ovrupoda hosil bo‘ladigan kislotali yomg‘irlarning 20% i SHimoliy Amerikadan keladi. Bundan 150-170 yillar avval Evropa erlariga atmosferadan yog‘in bilan kadmiy elementi tushgan emas, lekin keyingi vaqtda gektariga 5,4-5,5 g kadmiy tushmokda. Hozirgi kunda uning odam bezlarilagi mikdori 1900 yilga qaraganda 75- 80 barobar ortgan. Yirtqich qushlarda esa 29 mkg/g yoki 132 barobar ko‘paygan. Hattoki, keyingi 100 yil ichida Pomir-Oloy muzliklarida kadmiy miqdori 5-6 marta oshgan. Biosferada 4,5 mln. t. ga yaqin DDT zaharli moddasi ishlatilgan, u o‘rtacha Erdagi har bir odam boshiga 1 kgdan bo‘lsa, uning qishloq xo‘jaligida ko‘plab ishlatgan regionlarda odam boshiga 5-6 kg dan to‘gri keladi. AQSH da eng katta kimyoviy zavod Los-Anjeles atrofida joylashgan bo‘lib, u har kuni 150-250 kg DDTga o‘xshash kimyoviy birikmani Santa-Monika bo‘g‘oziga tashlab turgan, buning natijasida shu bo‘g‘ozda uchraydigan baliqlarning to‘qimalarida 57 mg/kg, jigarlarida esa 1026 mg/kg DDT yig‘ilgan, oziqa zanjirlarining oxirgi halqasida DDT juda ko‘p to‘plangan. Pelikanlar tanasida 2600 mg/kg, chag‘alaylarda 805 mg/kg, g‘arbiy pogankilarda 192-292 mg/kg, dengiz kaliforniya sherida 911 mg/kg, uning miya to‘qimalarida esa 12 mg/kg DDT to‘plangan. CHiqindilar ko‘l, daryo va dengizlarga tushadi, suvdan fito - zooplankton, ulardan esa katta-kichik baliqlarga, ulardan - insonlar tanasiga o‘tib shu erda katta konsentratsiyada yig‘iladi. Agar Aristotel davrida insoniyatga hammasi bo‘lib 5 ta element aniq bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda odamzot 70 mingdan ortiq kimyoviy birikmalar yaratdi, u har yili 1000 dan ortiq yangisini yuzaga keltirmokda. SHulardan 7000 gi konserogenlik xislatiga ega bo‘lib, ularning faqat 1500 tasigina hayvonlarda sinab ko‘rilgan. Oziqa, suv va havo orqali inson tanasiga o‘tgan moddalar uning genetik fondini buzib, undan turli anomaliyaga uchragan majruh bolalar tug‘ilmoqda. Inson ijod qilgan moddalarning tiriklikning genetik sistemasiga salbiy ta’siri juda kattaligi ko‘rinmoqda. Hozirgi kunda dunyo bo‘yicha ko‘p miqdorda turli kimyoviy moddalar to‘plangan. Ular tirik organizm tanasida oksidlanish, tiklanish, parchalanish va qo‘shilish jarayonlarida organizmning genetik belgisini o‘zgartiradi, ya’ni bolalar majruh, qo‘l-oyoqlari uzun-kalta yoki yo‘q, ayollar homiladorligining buzilishi, kam qonlik, bola tashlash, bolalar o‘limining ortishi, yurak-qon tomirlar, osh-qozon, jigar, Bundan 150-170 yillar avval Evropa erlariga atmosferadan yog‘in bilan kadmiy elementi tushgan emas, lekin keyingi vaqtda gektariga 5,4-5,5 g kadmiy tushmokda. Hozirgi kunda uning odam bezlarilagi mikdori 1900 yilga qaraganda 75- 80 barobar ortgan. Yirtqich qushlarda esa 29 mkg/g yoki 132 barobar ko‘paygan. Hattoki, keyingi 100 yil ichida Pomir-Oloy muzliklarida kadmiy miqdori 5-6 marta oshgan. Biosferada 4,5 mln. t. ga yaqin DDT zaharli moddasi ishlatilgan, u o‘rtacha Erdagi har bir odam boshiga 1 kgdan bo‘lsa, uning qishloq xo‘jaligida ko‘plab ishlatgan regionlarda odam boshiga 5-6 kg dan to‘gri keladi. AQSH da eng katta kimyoviy zavod Los-Anjeles atrofida joylashgan bo‘lib, u har kuni 150-250 kg DDTga o‘xshash kimyoviy birikmani Santa-Monika bo‘g‘oziga tashlab turgan, buning natijasida shu bo‘g‘ozda uchraydigan baliqlarning to‘qimalarida 57 mg/kg, jigarlarida esa 1026 mg/kg DDT yig‘ilgan, oziqa zanjirlarining oxirgi halqasida DDT juda ko‘p to‘plangan. Pelikanlar tanasida 2600 mg/kg, chag‘alaylarda 805 mg/kg, g‘arbiy pogankilarda 192-292 mg/kg, dengiz kaliforniya sherida 911 mg/kg, uning miya to‘qimalarida esa 12 mg/kg DDT to‘plangan. CHiqindilar ko‘l, daryo va dengizlarga tushadi, suvdan fito - zooplankton, ulardan esa katta-kichik baliqlarga, ulardan - insonlar tanasiga o‘tib shu erda katta konsentratsiyada yig‘iladi. Agar Aristotel davrida insoniyatga hammasi bo‘lib 5 ta element aniq bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda odamzot 70 mingdan ortiq kimyoviy birikmalar yaratdi, u har yili 1000 dan ortiq yangisini yuzaga keltirmokda. SHulardan 7000 gi konserogenlik xislatiga ega bo‘lib, ularning faqat 1500 tasigina hayvonlarda sinab ko‘rilgan. Oziqa, suv va havo orqali inson tanasiga o‘tgan moddalar uning genetik fondini buzib, undan turli anomaliyaga uchragan majruh bolalar tug‘ilmoqda. Inson ijod qilgan moddalarning tiriklikning genetik sistemasiga salbiy ta’siri juda kattaligi ko‘rinmoqda. Hozirgi kunda dunyo bo‘yicha ko‘p miqdorda turli kimyoviy moddalar to‘plangan. Ular tirik organizm tanasida oksidlanish, tiklanish, parchalanish va qo‘shilish jarayonlarida organizmning genetik belgisini o‘zgartiradi, ya’ni bolalar majruh, qo‘l-oyoqlari uzun-kalta yoki yo‘q, ayollar homiladorligining buzilishi, kam qonlik, bola tashlash, bolalar o‘limining ortishi, yurak-qon tomirlar, osh-qozon, jigar, buyrak, rak, uyqusizlik kabi kasalliklar ko‘payadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda pestitsidlarni qo‘llash natijasida har yili 375 ming odam zaharlanadi, ulardan 10 mingdan ortig‘i o‘ladi. Zaharli gerbitsid va pestitsidlar qushlar va suv hayvonlariga ham salbiy ta’sir qiladi. Masalan, suvda ayrim og‘ir metallar juda oz miqdorda ham tirik organizmlarga ziyon keltiradi, ya’ni ularga simob (0,05 mg/l), mis (0,05), kadmiy (0,2), fenol (0,5), ammoniy (1 mg/l), sianid (0,05 mg/l) kabilar organimzlar harakatini buzadi va ko‘p baliqlar qirilib ketadi. Inson tiriklikni tiklovchi kuch. Inson o‘z hayot faoliyatida tinimsiz tabiatga va uning elementlariga ta’sir qilib kelmokda. Uning salbiy harakati natijasida Er yuzidan ko‘plab flora va fauna vakillari yo‘qolib ketdi, jumladan, 1600 yildan to shu kunlargacha dunyo bo‘yicha qushlarning 162 turi va tur vakillari yo‘qolgan, yana 381 tur esa yo‘qolib ketish xavfida, sutemizuvchilarning 255 turi, avstraliya xaltali hayvonlarining 42% yo‘qolish xavfi ostida qolgan. Bu holatga ayrim misollar keltirib o‘tamiz, ya’ni, 1827 yili Polshada hozirgi muguzli hayvonlar ajdodi - oxirgi tur (Bos primigentus) o‘ladi. 1681 yili Mavrikiya orolida dront yo‘qoladi. Bu erga XVII asrda kolonizatorlar kelishi bilan oroldagi qushlarning 28 turidan 24 tasi yo‘qoladi. 1765 yili Uzoq SHarqning Kommandor orollaridan oxirgi dengiz sigiri yo‘qoladi. 1870-1880 yillar Janubiy Afrikaning ikki zebra turi - burchella va kvachcha zebralari Er yuzidan yo‘qoladi. Tasodifan Hindistonda bizon va zubrlar oz miqdorda saqlanib qoladi. BMT qoshidagi YUNESKO ma’lumotiga ko‘ra hozirda har kuni 1 tadan biologik tur yo‘qolmoqda. Har xil ma’lumotlarga ko‘ra, hozir Er yuzida 2-3 mln. organizmlar turlari bo‘lib, ulardan 1,5 mln. hayvon va 350 (500)000 o‘simliklar turlari mavjud. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, faqat hasharotlarning soni 8-12 mln. turni tashkil qilar ekan. Ularning ko‘plari fanga kirgan emas. Hozirgi vaqtda 25-30 ming gulli o‘simliklar turlarining (yoki dunyoda ma’lum turlarning 8-10% i) Er yuzidan yo‘qolib ketish xavfi bor. Sobiq Ittifoqning «Qizil kitobiga» (1984 yil) 603 ta gulli o‘simlik, moxlar (90 tur), lishayniklar (70 tur), zamburug‘lar (50 tur) kiritilgan. Angliya qirg‘oqlarida uchraydigan dengiz suvo‘tlarining uch qismi, Fransiyada uchraydigan zamburug‘larning 42% i yo‘qolish arafasida turadi. buyrak, rak, uyqusizlik kabi kasalliklar ko‘payadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda pestitsidlarni qo‘llash natijasida har yili 375 ming odam zaharlanadi, ulardan 10 mingdan ortig‘i o‘ladi. Zaharli gerbitsid va pestitsidlar qushlar va suv hayvonlariga ham salbiy ta’sir qiladi. Masalan, suvda ayrim og‘ir metallar juda oz miqdorda ham tirik organizmlarga ziyon keltiradi, ya’ni ularga simob (0,05 mg/l), mis (0,05), kadmiy (0,2), fenol (0,5), ammoniy (1 mg/l), sianid (0,05 mg/l) kabilar organimzlar harakatini buzadi va ko‘p baliqlar qirilib ketadi. Inson tiriklikni tiklovchi kuch. Inson o‘z hayot faoliyatida tinimsiz tabiatga va uning elementlariga ta’sir qilib kelmokda. Uning salbiy harakati natijasida Er yuzidan ko‘plab flora va fauna vakillari yo‘qolib ketdi, jumladan, 1600 yildan to shu kunlargacha dunyo bo‘yicha qushlarning 162 turi va tur vakillari yo‘qolgan, yana 381 tur esa yo‘qolib ketish xavfida, sutemizuvchilarning 255 turi, avstraliya xaltali hayvonlarining 42% yo‘qolish xavfi ostida qolgan. Bu holatga ayrim misollar keltirib o‘tamiz, ya’ni, 1827 yili Polshada hozirgi muguzli hayvonlar ajdodi - oxirgi tur (Bos primigentus) o‘ladi. 1681 yili Mavrikiya orolida dront yo‘qoladi. Bu erga XVII asrda kolonizatorlar kelishi bilan oroldagi qushlarning 28 turidan 24 tasi yo‘qoladi. 1765 yili Uzoq SHarqning Kommandor orollaridan oxirgi dengiz sigiri yo‘qoladi. 1870-1880 yillar Janubiy Afrikaning ikki zebra turi - burchella va kvachcha zebralari Er yuzidan yo‘qoladi. Tasodifan Hindistonda bizon va zubrlar oz miqdorda saqlanib qoladi. BMT qoshidagi YUNESKO ma’lumotiga ko‘ra hozirda har kuni 1 tadan biologik tur yo‘qolmoqda. Har xil ma’lumotlarga ko‘ra, hozir Er yuzida 2-3 mln. organizmlar turlari bo‘lib, ulardan 1,5 mln. hayvon va 350 (500)000 o‘simliklar turlari mavjud. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, faqat hasharotlarning soni 8-12 mln. turni tashkil qilar ekan. Ularning ko‘plari fanga kirgan emas. Hozirgi vaqtda 25-30 ming gulli o‘simliklar turlarining (yoki dunyoda ma’lum turlarning 8-10% i) Er yuzidan yo‘qolib ketish xavfi bor. Sobiq Ittifoqning «Qizil kitobiga» (1984 yil) 603 ta gulli o‘simlik, moxlar (90 tur), lishayniklar (70 tur), zamburug‘lar (50 tur) kiritilgan. Angliya qirg‘oqlarida uchraydigan dengiz suvo‘tlarining uch qismi, Fransiyada uchraydigan zamburug‘larning 42% i yo‘qolish arafasida turadi. Hayvon turlari ham katta xavf ostidadir. Jumladan, Gavay orollarida uchraydigan 1061 endemik mollyuskalarning 600 turi yo‘qoldi, 400 turi esa xavf ostida. SHimoliy Amerikada uchraydigan mingdan ortiq mollyuskalar turlarining 40-50% i o‘lib ketgan yoki yo‘qolib ketish arafasidadir. Evropa kapalaklarining 2/3 qismi yo‘qolish xavfida bo‘lsa, Germaniya hududida keyingi 50 yil ichida kunduzgi kapalaklarning 27% i o‘lib ketgan. O‘rta Osiyoning tog‘li rayoni G‘arbiy Tyan-SHanda uchraydigan 150 kunduzgi kapalaklar turidan 12 tasi (8%) yo‘qolgan, 18% i juda noyob bo‘lib qolgan. Jahon «Qizil kitobiga» baliqlarning 168 tur va 25 kichik tur vakillari kiritilib, ular yo‘qolib ketish xavfida bo‘lsa, Evropa chuchuk suvlarida uchraydigan baliq turlarining 52,3% i ham yo‘qolish arafasida qolgan. Tojikiston hududida aniqlangan baliqlarning 10,5% i, Rossiyaning Gorkiy viloyatining 36,8% i baliqlari, 60% dumli va 13 tur dumsiz amfibiyalar ham noyobligi tufayli qizil kitobga kiritilgan. Evropada uchraydigan 408 qushlar turining 294 tasi noyob bo‘lib qolgan. Keyingi 15 yil ichida sobiq Ittifoqda monax tyuleni, Osiyo gepardi, Turon arsloni, jayron, qizil bo‘ri va 10 dan ortiq baliqlar yo‘qolib ketdi. Tirik turlar yo‘qolishining asosida: ovchilik (otish, tutish), organizmlar yashash joyining buzilishi (yong‘in, o‘rmonlarning kesilishi, erlarning o‘zlashtirilishi), boshqa joylardan olib kel-tirilgan turlarningta’siri, to‘g‘ridan- to‘g‘ri turni o‘ldirish, erlarning suv bosishi (suv omborlari), ko‘l, botqoq va daryo etaklariiing qurib qolishi, tasodifan o‘lish, kasallik, tabiiy ofatlar va antropogen omillar (gerbitsidlar, pestitsidlar, zaharlanish, chiqindilar bilan muhitni ifloslanishi) ta’siri kabi sabablar yotadi. O‘zbekistonning o‘zida lolalar, shiroch, o‘lmas o‘t, shafron, kiyik o‘t kabilar, butalar, daraxtlar borgan sayin insonlarning salbiy ta’siri natijasida yo‘qolib bormoqda. Ulardan 300 dan ortiq o‘simlik va 70 ga yaqin turli hayvonlar turi yangi «Qizil kitobga» kiritildi. Tabiatdagi qushlar, sudralib yuruvchi, sutemizuvchi hayvonlar, samolyotlarga, mashinalarga urilib, otilib, tutilib nobud bo‘lishi natijasida atrof-muhitdan tirik organizmlarning soni borgai sayin kamayib, tabiat go‘zalligi buzilib, uning boyliklari kamayib bormoqda. SHunga qaramasdan biosfera va uning asosiy elementlari bo‘lmish suv, havo, tuproq, o‘simlik va hayvonlarni muhofaza qilish eng katta muammo sifatida kun tartibiga qo‘yildi. Buning uchun insonning ijobiy f)aoliyatlarining natijalari aktiv Hayvon turlari ham katta xavf ostidadir. Jumladan, Gavay orollarida uchraydigan 1061 endemik mollyuskalarning 600 turi yo‘qoldi, 400 turi esa xavf ostida. SHimoliy Amerikada uchraydigan mingdan ortiq mollyuskalar turlarining 40-50% i o‘lib ketgan yoki yo‘qolib ketish arafasidadir. Evropa kapalaklarining 2/3 qismi yo‘qolish xavfida bo‘lsa, Germaniya hududida keyingi 50 yil ichida kunduzgi kapalaklarning 27% i o‘lib ketgan. O‘rta Osiyoning tog‘li rayoni G‘arbiy Tyan-SHanda uchraydigan 150 kunduzgi kapalaklar turidan 12 tasi (8%) yo‘qolgan, 18% i juda noyob bo‘lib qolgan. Jahon «Qizil kitobiga» baliqlarning 168 tur va 25 kichik tur vakillari kiritilib, ular yo‘qolib ketish xavfida bo‘lsa, Evropa chuchuk suvlarida uchraydigan baliq turlarining 52,3% i ham yo‘qolish arafasida qolgan. Tojikiston hududida aniqlangan baliqlarning 10,5% i, Rossiyaning Gorkiy viloyatining 36,8% i baliqlari, 60% dumli va 13 tur dumsiz amfibiyalar ham noyobligi tufayli qizil kitobga kiritilgan. Evropada uchraydigan 408 qushlar turining 294 tasi noyob bo‘lib qolgan. Keyingi 15 yil ichida sobiq Ittifoqda monax tyuleni, Osiyo gepardi, Turon arsloni, jayron, qizil bo‘ri va 10 dan ortiq baliqlar yo‘qolib ketdi. Tirik turlar yo‘qolishining asosida: ovchilik (otish, tutish), organizmlar yashash joyining buzilishi (yong‘in, o‘rmonlarning kesilishi, erlarning o‘zlashtirilishi), boshqa joylardan olib kel-tirilgan turlarningta’siri, to‘g‘ridan- to‘g‘ri turni o‘ldirish, erlarning suv bosishi (suv omborlari), ko‘l, botqoq va daryo etaklariiing qurib qolishi, tasodifan o‘lish, kasallik, tabiiy ofatlar va antropogen omillar (gerbitsidlar, pestitsidlar, zaharlanish, chiqindilar bilan muhitni ifloslanishi) ta’siri kabi sabablar yotadi. O‘zbekistonning o‘zida lolalar, shiroch, o‘lmas o‘t, shafron, kiyik o‘t kabilar, butalar, daraxtlar borgan sayin insonlarning salbiy ta’siri natijasida yo‘qolib bormoqda. Ulardan 300 dan ortiq o‘simlik va 70 ga yaqin turli hayvonlar turi yangi «Qizil kitobga» kiritildi. Tabiatdagi qushlar, sudralib yuruvchi, sutemizuvchi hayvonlar, samolyotlarga, mashinalarga urilib, otilib, tutilib nobud bo‘lishi natijasida atrof-muhitdan tirik organizmlarning soni borgai sayin kamayib, tabiat go‘zalligi buzilib, uning boyliklari kamayib bormoqda. SHunga qaramasdan biosfera va uning asosiy elementlari bo‘lmish suv, havo, tuproq, o‘simlik va hayvonlarni muhofaza qilish eng katta muammo sifatida kun tartibiga qo‘yildi. Buning uchun insonning ijobiy f)aoliyatlarining natijalari aktiv amalga oshirilishi kerak. Ko‘pchilik hollarda inson biosferani buzgani, ifloslagani belgilarini ko‘rmoqda, sezmoqda, buzilgan tabiatni tiklashga majbur bo‘lmoqda. Tabiatni, uning boyliklarini muhofaza qilish qadimdan ma’lum, tarixiy qo‘lyozmalar toshdagi bitiklar va eng muhim ko‘rsatma va qoidalar musulmonlarning «Qur’oni Karim» tabarruk kitobida va boshqa diniy kitoblar - Injil, Tavrot, Zaburda ham qayd qilingan. Dunyoning hamma davlatlarida tabiatni, uning suvi, tuprog‘i, havosi, o‘simlik va hayvonini muhofaza qilish bo‘yicha qonun va qoidalar bor. YOsh O‘zbekiston Respublikasi 9. XII. 1992 yili: «Tabiatni muhofaza qilish» qonunini qabul qildi. Bu mukammal zamonaviy va eng zarur hujjat Vatanimiz tabiatini saqlashda, uni boyitishda katta rol o‘ynaydi. Biosferadagi tirik organizm vakillarini saqlash, ularni kelajak avlodlarga qoldirishning asosiy yo‘llari: turlarni tutish va otishni to‘xtatish, ularning yashaydigan joylarini buzmaslik va muhofaza qilish, qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar tashkil qilish va noyob turlarni ko‘paytirish, boshqa tabiiy maydonlarga tarqatish kabi ishlarni amalga oshirishdan iborat. SHu vaqtda yovvoyi hayvonlarni ov qilish, noyob o‘simliklarni yulish qonun bo‘yichataqiqlangan. Markaziy Osiyo davlatlarida o‘nlab qo‘riqxonalar tashkil qilingan, ularga Dashti-Jum, Amudaryo, Bad-kiz, Kopetdog‘, CHotqol, Nurota, Aksu-Jabag‘li, Sari-CHelak kabi CHo‘riqxonalar kiradi. Bunday qo‘riqxonalar dunyoning hamma dav-latlarida bor. Faqat sobiq Ittifoq hududida 170 dan ortiq qo‘riqxona bo‘lgan, masalan, Hindistonda oldingi Kazirang qo‘rig‘i asosida milliy bog‘ tashkil qilinib. SHu hududida 45 mingdan ortiq o‘simlik turlari va ko‘plab turli hayvonlar muhofaza qilinadi. Hozirgi davrda jahonning turli mamlakatlarida b o t a n i ka b o g‘ l a r ida o‘simliklar olamining ancha vakillari o‘sadi. Masalan, Janubiy Afrikaning Pretoriyadagi Botanika bog‘ida erli floraning 25% o‘sadi. Kaliforniyaning Rancho Santo-Ana Botanika bog‘ida 1500 o‘simlik turlari, Toshkentnnng O‘z FA qoshidagi Botanika bog‘ida esa 2000 dan ortiqdunyo florasi vakillari (o‘t o‘sim-liklar, butalar, daraxtlar) rivojlanadi. Jahonning botanika bog‘larida 40 mingga yaqin o‘simliklar turlari (yoki dunyo florasining 15-16% i) o‘stiriladi, saqlanadi. amalga oshirilishi kerak. Ko‘pchilik hollarda inson biosferani buzgani, ifloslagani belgilarini ko‘rmoqda, sezmoqda, buzilgan tabiatni tiklashga majbur bo‘lmoqda. Tabiatni, uning boyliklarini muhofaza qilish qadimdan ma’lum, tarixiy qo‘lyozmalar toshdagi bitiklar va eng muhim ko‘rsatma va qoidalar musulmonlarning «Qur’oni Karim» tabarruk kitobida va boshqa diniy kitoblar - Injil, Tavrot, Zaburda ham qayd qilingan. Dunyoning hamma davlatlarida tabiatni, uning suvi, tuprog‘i, havosi, o‘simlik va hayvonini muhofaza qilish bo‘yicha qonun va qoidalar bor. YOsh O‘zbekiston Respublikasi 9. XII. 1992 yili: «Tabiatni muhofaza qilish» qonunini qabul qildi. Bu mukammal zamonaviy va eng zarur hujjat Vatanimiz tabiatini saqlashda, uni boyitishda katta rol o‘ynaydi. Biosferadagi tirik organizm vakillarini saqlash, ularni kelajak avlodlarga qoldirishning asosiy yo‘llari: turlarni tutish va otishni to‘xtatish, ularning yashaydigan joylarini buzmaslik va muhofaza qilish, qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar tashkil qilish va noyob turlarni ko‘paytirish, boshqa tabiiy maydonlarga tarqatish kabi ishlarni amalga oshirishdan iborat. SHu vaqtda yovvoyi hayvonlarni ov qilish, noyob o‘simliklarni yulish qonun bo‘yichataqiqlangan. Markaziy Osiyo davlatlarida o‘nlab qo‘riqxonalar tashkil qilingan, ularga Dashti-Jum, Amudaryo, Bad-kiz, Kopetdog‘, CHotqol, Nurota, Aksu-Jabag‘li, Sari-CHelak kabi CHo‘riqxonalar kiradi. Bunday qo‘riqxonalar dunyoning hamma dav-latlarida bor. Faqat sobiq Ittifoq hududida 170 dan ortiq qo‘riqxona bo‘lgan, masalan, Hindistonda oldingi Kazirang qo‘rig‘i asosida milliy bog‘ tashkil qilinib. SHu hududida 45 mingdan ortiq o‘simlik turlari va ko‘plab turli hayvonlar muhofaza qilinadi. Hozirgi davrda jahonning turli mamlakatlarida b o t a n i ka b o g‘ l a r ida o‘simliklar olamining ancha vakillari o‘sadi. Masalan, Janubiy Afrikaning Pretoriyadagi Botanika bog‘ida erli floraning 25% o‘sadi. Kaliforniyaning Rancho Santo-Ana Botanika bog‘ida 1500 o‘simlik turlari, Toshkentnnng O‘z FA qoshidagi Botanika bog‘ida esa 2000 dan ortiqdunyo florasi vakillari (o‘t o‘sim-liklar, butalar, daraxtlar) rivojlanadi. Jahonning botanika bog‘larida 40 mingga yaqin o‘simliklar turlari (yoki dunyo florasining 15-16% i) o‘stiriladi, saqlanadi. Dunyoning ancha mamlakatlarida o‘simliklar fondini asrash bo‘yicha milliy saqlash joylari tashkil qilingan. Bunday joylar SHveysariya, AQSH, Rossiya, O‘zbekiston va boshqadavlatlarda bor. O‘simliklarning urug‘ini saqlash banklari jahondagi o‘simliklar olami vakillarini saqlab qolishning bir yo‘lidir. O‘zbekiston, Bolgariya, Rossiyadagi kabi mamlakatlarda 160 dan ortiq o‘simliklar turlari meditsina maqsadlari uchun ko‘paytiriladi. O‘simliklar parfyumeriya, oziq-ovqat va texnika yo‘nalishlarda keng foydalaniladi. SHu kunlarda noyob hayvonlar turlarini saqlab qolish uchun, ularni ko‘paytiradigan maxsus markazlar, pitomniklar tashkil qilingan. Masalan, Buxoro jayron pitomnigi, Oka turna pitomnigi kabilar. Ularda ko‘paytirilgan jayron va turnalar balog‘atga etgandan keyin tabiatga qo‘yib yuboriladi. Ko‘pchilik sun’iy baliq pitomniklarida etishtirilgan mayda baliqlar (masalan, O‘zbekistonning Oqqo‘rg‘on baliqchilik pitomnigi) tabiiy suv havzalariga qo‘yib yuboriladi. Kaspiy vohasida joylashgan sun’iy baliqchilik pitomnigi har yili 100 mln. osetra balig‘ining malkilarini dengizga tashlab, baliq fondini boshqarib turadi. Evropa davlatlarida reabilitatsiya «markazlari» tashkil qilinib, ularda jarohatlangan hayvonlar davolanib, tabiat qo‘yniga qo‘yib yuboriladi, bunday markazlar Fransiya, Germaniya, SHvetsiya kabi mamlakatlarda bo‘lib, yiliga minglab qushlar, hayvonlar davrlanadi. Hozirgi kunda ekologik injeneriya metodi keng qo‘llanilib, noyob hayvonlar turlarini, jumladan, gepard, madagaskar lemuri, araviya oriksi, oddiy silovsin, oqlaylak, kichik kazirok, janubiy Afrika kondorasi kabilarni saklash, bir joydan ikkin-chi xavfsizroqjoyga ko‘chirish yo‘llari bilan ularni muhofazasi rejalashtirilgan. Hayvonlarning genetik fondlarini tashkil qilish ancha murak-kabdir. Hayvonlarning nasliy suyukligi (spermasi)ni muzlatish bilan saqlash yo‘li bor. Masalan, buqa spermasi muzlatilib o‘n yillar saqlaisa, ot va qo‘y spermasi bir necha soat sakdanadi, xolos. Lekin, hayvonlarning jinsiy va somatik hujayralari zigota, gonand embrionlaridan ularni tiklash prinsipial sxemalari ishlab chiqilgan. Insonning tabiatga bo‘lgan munosabati borgan sayin ijobiy tomonga o‘tib, bu insonning aql sohasi yaxshilik tomonga o‘zgarganidan dalolat beradi. SHu sababli dunyoning deyarli hamma mamla-katlarida jamiyat tashkilotlari, ekologik Dunyoning ancha mamlakatlarida o‘simliklar fondini asrash bo‘yicha milliy saqlash joylari tashkil qilingan. Bunday joylar SHveysariya, AQSH, Rossiya, O‘zbekiston va boshqadavlatlarda bor. O‘simliklarning urug‘ini saqlash banklari jahondagi o‘simliklar olami vakillarini saqlab qolishning bir yo‘lidir. O‘zbekiston, Bolgariya, Rossiyadagi kabi mamlakatlarda 160 dan ortiq o‘simliklar turlari meditsina maqsadlari uchun ko‘paytiriladi. O‘simliklar parfyumeriya, oziq-ovqat va texnika yo‘nalishlarda keng foydalaniladi. SHu kunlarda noyob hayvonlar turlarini saqlab qolish uchun, ularni ko‘paytiradigan maxsus markazlar, pitomniklar tashkil qilingan. Masalan, Buxoro jayron pitomnigi, Oka turna pitomnigi kabilar. Ularda ko‘paytirilgan jayron va turnalar balog‘atga etgandan keyin tabiatga qo‘yib yuboriladi. Ko‘pchilik sun’iy baliq pitomniklarida etishtirilgan mayda baliqlar (masalan, O‘zbekistonning Oqqo‘rg‘on baliqchilik pitomnigi) tabiiy suv havzalariga qo‘yib yuboriladi. Kaspiy vohasida joylashgan sun’iy baliqchilik pitomnigi har yili 100 mln. osetra balig‘ining malkilarini dengizga tashlab, baliq fondini boshqarib turadi. Evropa davlatlarida reabilitatsiya «markazlari» tashkil qilinib, ularda jarohatlangan hayvonlar davolanib, tabiat qo‘yniga qo‘yib yuboriladi, bunday markazlar Fransiya, Germaniya, SHvetsiya kabi mamlakatlarda bo‘lib, yiliga minglab qushlar, hayvonlar davrlanadi. Hozirgi kunda ekologik injeneriya metodi keng qo‘llanilib, noyob hayvonlar turlarini, jumladan, gepard, madagaskar lemuri, araviya oriksi, oddiy silovsin, oqlaylak, kichik kazirok, janubiy Afrika kondorasi kabilarni saklash, bir joydan ikkin-chi xavfsizroqjoyga ko‘chirish yo‘llari bilan ularni muhofazasi rejalashtirilgan. Hayvonlarning genetik fondlarini tashkil qilish ancha murak-kabdir. Hayvonlarning nasliy suyukligi (spermasi)ni muzlatish bilan saqlash yo‘li bor. Masalan, buqa spermasi muzlatilib o‘n yillar saqlaisa, ot va qo‘y spermasi bir necha soat sakdanadi, xolos. Lekin, hayvonlarning jinsiy va somatik hujayralari zigota, gonand embrionlaridan ularni tiklash prinsipial sxemalari ishlab chiqilgan. Insonning tabiatga bo‘lgan munosabati borgan sayin ijobiy tomonga o‘tib, bu insonning aql sohasi yaxshilik tomonga o‘zgarganidan dalolat beradi. SHu sababli dunyoning deyarli hamma mamla-katlarida jamiyat tashkilotlari, ekologik assotsiatsiyalar, ekologik fondlar, uyushmalar, «yashillar» harakatlari tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha keng ko‘lamda ish olib bormoqda. Turli targ‘ibot yo‘llari bilan keng aholining ekologik ma’lumotini oshirish yo‘li bilan tabiatni muhofaza qilishga erishish asosiy maqsaddir. Biosfera turg‘unligini saqlashiing ekologik chora-tadbirlari. Sayyoramizda insonning roli katta. Er yuzida u qadam qo‘ymagan va o‘z izini qoldirmagan joy kam qoldi. Masalan, Arktikaningsobiq Ittifoqqa qarashli qismida 2 mln. dan ortiqtemir bochkalar qolgan, Himolay tog‘idagi qoyalarda alpinistlar qoldirgan konserva bankalari va boshqa chiqindilar 15-20 t ga etgan. Hozirgi kunda inson yiliga Er bag‘ridan 2 mlrd. t. ko‘mir, 1 mlrd. t. neft qazib oladn. Har yili atmosferaga 8-9 mlrd. t. SO2 chiqaradi. 100 yil ichida atmosferaga 400 mlrd. t. SO2 qo‘shilgan. SHu sababli bu gazning atmosferadagi miqdori 18% ga ortganligi tufayli planetaning ayrim joylarida harorat +1,5+2°S ko‘tarilgan. Bu muhitda katta salbiy o‘zgarishlar yuz beradi, Arktika, Antarktika va yuqori tog‘ muzliklarining erishi tufayli dunyo okeanining sathi ko‘tariladi, qancha-qancha erlar, ekinzorlar, qishloqva shaharlarni suv bosadi. Insonning fan-texnika yutuklari natijasida elektr energiya, poezdlar, mashinalar, samolyot, raketa va sun’iy yo‘ldoshlar yaratildi. Bularning hammasi Er bag‘ridan tortib olingan tabiiy boyliklar hisobiga bo‘ldi. Lekin ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan milliard-milliard chiqindilar: 1) foydali erlar maydonini kamaytirmoqda; 2) tuproq va o‘simlik qoplami bilan hayvonlar nobud qilinmoqda; 3) chiqindilar bilan havo, suv, tuproq ifloslanmoqda; 4) er osti suvlarining darajasi va tarkibi buzilmoqda; 5) eroziya jarayoni kuchaydi; 6) foydali o‘simliklar o‘rnini begona, foydasiz o‘tlar bosib ketmokda; 7) tabiiy boyliklar kamayib, uning go‘zalligi, estetik ko‘rinishi pasaymoqda; 8) insonlar o‘rtasida turli-turli kasalliklar, genetik cheklanish yuzaga kelib, ular ichida o‘lim, ochlik ko‘paymoqda; 9) korxonalarda ishlab chiqarish darajasi pasayib bormoqda. Insonning tabiatga nisbatan turli salbiy faoliyatlariga qaramasdan oxirgi natija - turli ekosistemalarda ekologik va biologik turg‘unlik rivojlanadi. Bu rivojlanish inson zakovati, uning ijobiy faoliyati mahsuloti sifatida yuzaga keladi, ya’ni: 1) kesilgan daraxtlar, buzilgai erlarda daraxtzorlar va o‘tloqzorlar tashkil etiladi; 2) yo‘qolish xavfida bo‘lgan o‘simlik va hayvon turlari muhofaza ostiga olinadi, assotsiatsiyalar, ekologik fondlar, uyushmalar, «yashillar» harakatlari tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha keng ko‘lamda ish olib bormoqda. Turli targ‘ibot yo‘llari bilan keng aholining ekologik ma’lumotini oshirish yo‘li bilan tabiatni muhofaza qilishga erishish asosiy maqsaddir. Biosfera turg‘unligini saqlashiing ekologik chora-tadbirlari. Sayyoramizda insonning roli katta. Er yuzida u qadam qo‘ymagan va o‘z izini qoldirmagan joy kam qoldi. Masalan, Arktikaningsobiq Ittifoqqa qarashli qismida 2 mln. dan ortiqtemir bochkalar qolgan, Himolay tog‘idagi qoyalarda alpinistlar qoldirgan konserva bankalari va boshqa chiqindilar 15-20 t ga etgan. Hozirgi kunda inson yiliga Er bag‘ridan 2 mlrd. t. ko‘mir, 1 mlrd. t. neft qazib oladn. Har yili atmosferaga 8-9 mlrd. t. SO2 chiqaradi. 100 yil ichida atmosferaga 400 mlrd. t. SO2 qo‘shilgan. SHu sababli bu gazning atmosferadagi miqdori 18% ga ortganligi tufayli planetaning ayrim joylarida harorat +1,5+2°S ko‘tarilgan. Bu muhitda katta salbiy o‘zgarishlar yuz beradi, Arktika, Antarktika va yuqori tog‘ muzliklarining erishi tufayli dunyo okeanining sathi ko‘tariladi, qancha-qancha erlar, ekinzorlar, qishloqva shaharlarni suv bosadi. Insonning fan-texnika yutuklari natijasida elektr energiya, poezdlar, mashinalar, samolyot, raketa va sun’iy yo‘ldoshlar yaratildi. Bularning hammasi Er bag‘ridan tortib olingan tabiiy boyliklar hisobiga bo‘ldi. Lekin ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan milliard-milliard chiqindilar: 1) foydali erlar maydonini kamaytirmoqda; 2) tuproq va o‘simlik qoplami bilan hayvonlar nobud qilinmoqda; 3) chiqindilar bilan havo, suv, tuproq ifloslanmoqda; 4) er osti suvlarining darajasi va tarkibi buzilmoqda; 5) eroziya jarayoni kuchaydi; 6) foydali o‘simliklar o‘rnini begona, foydasiz o‘tlar bosib ketmokda; 7) tabiiy boyliklar kamayib, uning go‘zalligi, estetik ko‘rinishi pasaymoqda; 8) insonlar o‘rtasida turli-turli kasalliklar, genetik cheklanish yuzaga kelib, ular ichida o‘lim, ochlik ko‘paymoqda; 9) korxonalarda ishlab chiqarish darajasi pasayib bormoqda. Insonning tabiatga nisbatan turli salbiy faoliyatlariga qaramasdan oxirgi natija - turli ekosistemalarda ekologik va biologik turg‘unlik rivojlanadi. Bu rivojlanish inson zakovati, uning ijobiy faoliyati mahsuloti sifatida yuzaga keladi, ya’ni: 1) kesilgan daraxtlar, buzilgai erlarda daraxtzorlar va o‘tloqzorlar tashkil etiladi; 2) yo‘qolish xavfida bo‘lgan o‘simlik va hayvon turlari muhofaza ostiga olinadi, ko‘paytiriladi; 3) ko‘p qisqargan ekosistemalar, landshaftlar maydonlari tiklandi, kengaydi; 4) tabiiy mahsuldorlik ortadi, tuproqning eroziyadan saqlash chora- tadbirlari ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi; 5) biologik uslublar qo‘llash yo‘li bilan tuproqning fizikaviy-kimyoviy tarkibi, biologik xususiyatlari yaxshilanadi; 6) tabiatga sanoatning kuchli ta’siri to‘xtatiladi; 7) o‘simlik va hayvonlarniig ko‘payishi va tarqalishi uchun tabiiy muhit tiklanadi, yaxshilanadi va shu yo‘l bilan o‘lik tabiat va tirik biologik sistema o‘rtasidagi munosabatlarda ham turg‘unlik yuzaga keladi; 8) o‘simlik va hayvonlarning yashash joyi muhitiga bog‘liq ekanligini inobatga olgan holda, ular populyasiyalarining tarkibi, miqdori, tuzilishi, o‘zgarib turishi sabablarini o‘rganib, ularningyaxshirivojlanish chora-tadbirlari yaratiladi. YOrug‘lik, harorat, suv balansi, biogen elementlarning optimal miqdori aniqlanib, organizmning maksimal rivojlanishiga sharoit yaratiladi; 9) tabiiy ekosistemalarda tirik organizmlarning o‘z-o‘zini boshqarib turishi, ularning soni, zichligi, turlarning xilma-xillikdarajalari va mahsuldorligi doim nazorat ostida bo‘ladi; 10) turli tabiiy ofatlar tufayli buzilgan, o‘zgargan sistemalarni (yong‘in, er siljish, suv bosish, er qimirlash) tiklash chora-tadbirlari ko‘rilib, ekosistemalarningtabiiy holati, uni elementlari saqlanadi, tiklanadi; 11) tabiiy sistemalar ichida va organizmlar o‘rtasidagi turli biotik munosabatlar, ularning bir-biriga bog‘likligi, turg‘unligi va o‘zgarib turish sabablari o‘rganib boriladi, ekosistema-lar ichida biotik munosabatlar har xil va murakkab bo‘lganligi tufayli, shu munosabatlarga ta’sir qiladigan omillar, biologik tuzilishlar tahlil qilinadi. Insonning tabiatga ta’sir qilishining boshlanishi bilan asta-sekin tabiiy yashash muhiti o‘zgarib bordi, hattoki shimoliy qutblar, tundra, dunyo okeani o‘rtasidagi orollar, tropik zona changalzorlari ham inson ta’siriga uchradi, o‘zgardi. Inson qadami etmagan joylarga texnika, samolyotlar shovqini, yadro sinovlarining to‘lqinlari etib bordi. Ko‘pchilik tabiiy ekosistemalar madaniy, sun’iy ekosistemalar bilan almashdi, inson ehtiyojini qondirishga o‘tdi. Inson tabiatga neolit davridan shu vaqtgacha ta’sir qilib kelmokda. Natijada tabiatning ayrim joylarida chuqur o‘zgarishlar va to‘la buzilishlar yuzaga keldi. Lekin insonning hayotiy ehtiyojlarini ham chegarasi bo‘lishi, u o‘zi qilgan xatoliklarni tushunishi, buzgan tabiiy joylarni tiklashi va shu joylarda ekologik qonunlarni qayta buzmasdan osoyishta, to‘q, tinch yashashi lozim. ko‘paytiriladi; 3) ko‘p qisqargan ekosistemalar, landshaftlar maydonlari tiklandi, kengaydi; 4) tabiiy mahsuldorlik ortadi, tuproqning eroziyadan saqlash chora- tadbirlari ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi; 5) biologik uslublar qo‘llash yo‘li bilan tuproqning fizikaviy-kimyoviy tarkibi, biologik xususiyatlari yaxshilanadi; 6) tabiatga sanoatning kuchli ta’siri to‘xtatiladi; 7) o‘simlik va hayvonlarniig ko‘payishi va tarqalishi uchun tabiiy muhit tiklanadi, yaxshilanadi va shu yo‘l bilan o‘lik tabiat va tirik biologik sistema o‘rtasidagi munosabatlarda ham turg‘unlik yuzaga keladi; 8) o‘simlik va hayvonlarning yashash joyi muhitiga bog‘liq ekanligini inobatga olgan holda, ular populyasiyalarining tarkibi, miqdori, tuzilishi, o‘zgarib turishi sabablarini o‘rganib, ularningyaxshirivojlanish chora-tadbirlari yaratiladi. YOrug‘lik, harorat, suv balansi, biogen elementlarning optimal miqdori aniqlanib, organizmning maksimal rivojlanishiga sharoit yaratiladi; 9) tabiiy ekosistemalarda tirik organizmlarning o‘z-o‘zini boshqarib turishi, ularning soni, zichligi, turlarning xilma-xillikdarajalari va mahsuldorligi doim nazorat ostida bo‘ladi; 10) turli tabiiy ofatlar tufayli buzilgan, o‘zgargan sistemalarni (yong‘in, er siljish, suv bosish, er qimirlash) tiklash chora-tadbirlari ko‘rilib, ekosistemalarningtabiiy holati, uni elementlari saqlanadi, tiklanadi; 11) tabiiy sistemalar ichida va organizmlar o‘rtasidagi turli biotik munosabatlar, ularning bir-biriga bog‘likligi, turg‘unligi va o‘zgarib turish sabablari o‘rganib boriladi, ekosistema-lar ichida biotik munosabatlar har xil va murakkab bo‘lganligi tufayli, shu munosabatlarga ta’sir qiladigan omillar, biologik tuzilishlar tahlil qilinadi. Insonning tabiatga ta’sir qilishining boshlanishi bilan asta-sekin tabiiy yashash muhiti o‘zgarib bordi, hattoki shimoliy qutblar, tundra, dunyo okeani o‘rtasidagi orollar, tropik zona changalzorlari ham inson ta’siriga uchradi, o‘zgardi. Inson qadami etmagan joylarga texnika, samolyotlar shovqini, yadro sinovlarining to‘lqinlari etib bordi. Ko‘pchilik tabiiy ekosistemalar madaniy, sun’iy ekosistemalar bilan almashdi, inson ehtiyojini qondirishga o‘tdi. Inson tabiatga neolit davridan shu vaqtgacha ta’sir qilib kelmokda. Natijada tabiatning ayrim joylarida chuqur o‘zgarishlar va to‘la buzilishlar yuzaga keldi. Lekin insonning hayotiy ehtiyojlarini ham chegarasi bo‘lishi, u o‘zi qilgan xatoliklarni tushunishi, buzgan tabiiy joylarni tiklashi va shu joylarda ekologik qonunlarni qayta buzmasdan osoyishta, to‘q, tinch yashashi lozim. Inson tomonidan yuqori hosil olish maqsadida yaratilgan sun’iy ekosistemalar, ularda oziqa mahsuloti beradigan navlar o‘stirilishi, ularga moslashgan zararkunandalar, hasharotlarni ko‘payishi, ko‘p joylarda hosilning pasayib ketishiga sabab bo‘ldi. Madaniy ekinzorlar maydonining kengayishi bilan, zararkunanda hasharotlarning ham maydoni kengaydi, bir mintaqadan ikkinchi, bir qit’adan ikkinchi qit’aga tarqaldi (masalan, kolorado qo‘ng‘izi O‘rta Osiyo erlariga etib keldi). Hasharotlarga qarshi turli kimyoviy zaharli moddalar qo‘llanildi. Bu yo‘l bir tomondan tuproqni, suvni, havoni, etishtirilayotgan mahsulotni zaharlashi bilan, ikkinchi tomondan qo‘llanilgan moddalarga ko‘pchilik hasharotlar moslashib, yana ko‘p va tez rivojlanadigan bo‘ldi. Zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashning eng samarali metodi bu biologik uslub bo‘lib, zararli hasharotga «o‘zlashtiruvchi - oziqa» yoki «parazit - xo‘jayin» sistemasida olib borilgan kurash, ekinzorlarda (paxta, mevazorlar, sabzavot-poliz) yaxshi natija berib, etishtirilgan hosil saqlab qolindi, u ekologik toza, er, suv va havo ham toza saqlanadigan bo‘ldi. Ekosistemalarda biologik turg‘unlikni saqlab qolishning asosida ekologik qonunlarning, ya’ni organizmlarning rivojlanishi abiotik omillar ta’sirida va biotik munosabatlar hamjihatligida va bog‘liqholda borishini bilish, populyasiyalar, biotsenozlar va ekosistemalar a’zolarining soni, miqdor tarkibi va zichligi, tuzilishini bilish, buzilgan tabiiy joylarni tiklash, tabiat qonunlariga aipl qilgan holda yashash insonning asosiy vazifasidir. SHu yo‘l bilan inson o‘zi yashab turgan ekologik muhitni muhofaza qiladi, o‘z salomatligini saqlaydi, o‘ziga oziqa mahsulotlar etishtiradi va eng muhimi kelajak avlodlarga toza, go‘zal, rang-barang boy tabiat qoldirishi uchun tabiat bilan kelishgan holda uning qonunlarini qabul qilishi shart, aks holda bizni tabiiy ofatlar kutadi. Inson tomonidan yuqori hosil olish maqsadida yaratilgan sun’iy ekosistemalar, ularda oziqa mahsuloti beradigan navlar o‘stirilishi, ularga moslashgan zararkunandalar, hasharotlarni ko‘payishi, ko‘p joylarda hosilning pasayib ketishiga sabab bo‘ldi. Madaniy ekinzorlar maydonining kengayishi bilan, zararkunanda hasharotlarning ham maydoni kengaydi, bir mintaqadan ikkinchi, bir qit’adan ikkinchi qit’aga tarqaldi (masalan, kolorado qo‘ng‘izi O‘rta Osiyo erlariga etib keldi). Hasharotlarga qarshi turli kimyoviy zaharli moddalar qo‘llanildi. Bu yo‘l bir tomondan tuproqni, suvni, havoni, etishtirilayotgan mahsulotni zaharlashi bilan, ikkinchi tomondan qo‘llanilgan moddalarga ko‘pchilik hasharotlar moslashib, yana ko‘p va tez rivojlanadigan bo‘ldi. Zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashning eng samarali metodi bu biologik uslub bo‘lib, zararli hasharotga «o‘zlashtiruvchi - oziqa» yoki «parazit - xo‘jayin» sistemasida olib borilgan kurash, ekinzorlarda (paxta, mevazorlar, sabzavot-poliz) yaxshi natija berib, etishtirilgan hosil saqlab qolindi, u ekologik toza, er, suv va havo ham toza saqlanadigan bo‘ldi. Ekosistemalarda biologik turg‘unlikni saqlab qolishning asosida ekologik qonunlarning, ya’ni organizmlarning rivojlanishi abiotik omillar ta’sirida va biotik munosabatlar hamjihatligida va bog‘liqholda borishini bilish, populyasiyalar, biotsenozlar va ekosistemalar a’zolarining soni, miqdor tarkibi va zichligi, tuzilishini bilish, buzilgan tabiiy joylarni tiklash, tabiat qonunlariga aipl qilgan holda yashash insonning asosiy vazifasidir. SHu yo‘l bilan inson o‘zi yashab turgan ekologik muhitni muhofaza qiladi, o‘z salomatligini saqlaydi, o‘ziga oziqa mahsulotlar etishtiradi va eng muhimi kelajak avlodlarga toza, go‘zal, rang-barang boy tabiat qoldirishi uchun tabiat bilan kelishgan holda uning qonunlarini qabul qilishi shart, aks holda bizni tabiiy ofatlar kutadi.