BIOSFERANING IFLOSLANISHI VA UNING OLDINI OLISH MASALASI KURS ISHI REJA: I. KIRISH. II. ASOSIY QISM. 1. Biosfera va unda kechadigan jarayonlar haqida. 2. Biosferaning ifloslanishiga sabab bòluvchi omillar. 3. Biosferani ifloslanishdan saqlab qolishning dolzarb masalalari. III. XULOSA. KIRISH Kurs ishining dolzarbligi –Kurs ishini asosiy mavzusi biosferaning ifloslanishi bo’lib bu ish davomida biz mudxish xodisalarning insoniyatga salbiy ta’sirlari haqida gaplashamiz. Oxirgi yillarda tabiatda tabiiy ofatlarning ko’payishi va ularning salbiy oqibatlarini oldini olish bo’yicha bir qancha tabiatni xavfsizligini asrovchi korxona va tashkilotlar ish olib bormoqdalar. Foydalanuvchi Kurs ishini o’rganishda biosferaning ifloslanishi va uning oldini qanday olish masalari haqida kengroq tushunchaga ega bo’ladi.Tabiiiy hodisalarning kelib chiqishi va ularning oqibatlari haqida ma’lumotlar ham oladi. Kurs ishining maqsadi – kurs ishini yozishdan asosiy ustuvorlik qiladigan maqsadlardan biri bu biosferaning ifloslanishini yuzaga keltiradigan sabablarni o’rganish va ularning ommaga ta’siri darajasini o’rganib shunga yarasha vaziyatda xafvsizlik choralarini ishlab chiqishdan iboratdir. Kurs ishini vazifalari—biosferaning ifloslanishi va yer yuzining yaroqsiz holga kelishi natijasida yuzaga keladigan har qanday holatdagi vaziyatlarni oldini olish va shunday holatlarda xavfsizlik choralarini ishlab chiqishdan iboratdir. Kurs ishini obyekti—kurs ishi mavzusini yoritishda yordam beradigan biosferaning ifloslangan joylarini topish va ularning kelib chiqish sabablarini o’rganish jarayoni. Kurs ishi predmeti—tabiiy yuz bergan hodisalarni o’rganish jarayonlarida ishlatiladigan asbob uskunalar.O’quvchilarga tabiiy xodisalarning halokatli asoratlarini tanishtirish jarayonida qo’l keladiga axborot texnologiya vositalari,kitob,qo’lyozma manbalar va hokazolar kiradi. 1. Biosfera va unda kechadigan jarayonlar haqida. Biosfera deganda ko’pchilik ilmiy atama bo’lganligi uchun tushunishmaydi, biz esa uni soddagina qilib biz nafas olib turgan havo qatlami deyishimiz mumkin. Biosfera — (gr. “bios”-hayot. «spaira»-shar) Yer sharining tirik organizmlar ta’sirida bo`lgan qismi bo`lib, uning tarkibi va energetikasi shu organizmlarga faoliyatiga bog`liq. Biosferaning hayot chegarali shartli ravishda quyidagicha qabul qilingan: pastki chegara — harorati 100 0S gacha issiq suvga ega bo`lgan yer osti qatlamidir. Bu qatlam ba’zi joylarda 10–15 ming metr chuqurlikkacha bo`lib, unda ayrim bakteriyalar yashayolishi aniqlangan; yuqori chegara — yerdan 25–35 km. balandlikda joylashagan ozon pardasi hisoblanadi. 1-rasm. Yillik òzgarish. Hozirgi asosiy ekologik masalalardan biri biosferani biologik tartibga solib turish ya’ni ekotizimlarning barqarorligini va ulardagi tabiiy muvozanatni ta’minlashdan iborat. Noosferaning lug‘aviy ma’nosi «fikrlovchi qobiq» demakdir. Rus olimi V.I. Vernadskiy birinchi bo’lib sayyoramizdagi barcha tirik organizmlarning olamshumul ahamiyatini ochib berdi. Biosfera atmosferaning ozon ekranigacha balandlikda boʻlgan qismi (20–25 km), litosferaning sirtqi qismi va gidrosferani toʻliq oʻz ichiga oladi. Biosferaning quyi chegarasi quruqlikda 2–3 km, okean tubida 1–2 km chuqurlikkacha boradi. Biosferada moddalar aylanishi 2 xil bo`ladi — geologik (katta) aylanish va biologik (kichik) aylanish. Tirik organizmlar Yer yuzining barcha muhitlarini egallab olgan bo`lib, bundan faqatgina bepoyon muzliklar va harakatdagi vulqon kraterlari mustasno. Birinchi bosqich, Yerda hayotning rivojlanishi davomida organizmlarning bir guruhi ikkinchisining oʻrnini olib turgan boʻlsada, u yoki bu geokimyoviy funksiyalarni bajarib turadigan organizmlar nisbati oʻzgarmasdan qolgan. Ikkinchi bosqich, Yer yuzini tubdan oʻzgartirishga qodir boʻlgan hozirgi davrda B.ning rivojlanishi yangi pogʻonaga koʻtarildi. Soʻnggi yillarda insonning B.ga biokimyoviy taʼsiri boshqa barcha tirik organizmlarga nisbatan juda katta kuchga aylandi. Biogenez rivojlanish davri bo`lib, bu davr tabiatda moddalar aylanishi va tirik organizmlarning shunchaki ko`payishidan iborat edi. Keyinchalik unda insonning kelib chiqishi biosfera taraqqiyotida yangi davrni boshlab berdi Noogenez davri boshlanib, biosfera noosferaga aylandi. Noosfera o`z tarjimasiga ko`ra idrok doirasi bo`lib, bunda biosferadagi hayot jarayonlari insonning aqliy faoliyati bilan boshqariladi. Noosferaning shakllanishi insoniyat oldiga tabiat bilan ehtiyot korona munosabatda bo`lish masalasini qo`ydi. Bu jamiyatning har bir kishisidan o`ylab ish tutishni, o`zi o`tirgan daraxt shoxiga bolta urmaslikni talab qiladi. Yerdagi hayot murakkab va xilmaxil organizmlar kompleksidan iborat. Tirik organizmlar va ular yashaydigan muhit oʻzaro chambarchas bogʻlangan bir butun dinamik sistema—biogeotsenozlarni hosil qiladi. Yerda hayotning rivojlanishi davomida organizmlarning bir guruhi ikkinchisining oʻrnini olib turgan boʻlsada, u yoki bu geokimyoviy funksiyalarni bajarib turadigan organizmlar nisbati oʻzgarmasdan qolgan. Shu tufayli turli geologik davrlarda moddalar bir xil tezlikda Yer qobigʻida toʻplanib borgan. Shunday qilib, tirik organizmlar hayotning muhim sharti boʻlgan anorganik muhitning doimiyligi (gomeostaz holati)ni saqlab turadi. Inson faoliyati Yer yuzini tubdan oʻzgartirishga qodir boʻlgan hozirgi davrda Biosferaning rivojlanishi yangi pogʻonaga koʻtarildi. Soʻnggi yillarda insonning biosferaga biokimyoviy taʼsiri boshqa barcha tirik organizmlarga nisbatan juda katta kuchga aylandi. Lekin tabiiy resurelardan foydalanishni biosferaning rivojlanishi va funksiyasi qonuniyatlarini nazarpisand qilmasdan amalga oshirilishi (masalan, oʻrmonlarning kesilishi, yerlarning oʻzlashtirilishi, shaharlar, zavod, fabrikalar, sunʼiy suv havzalari, yoʻllar qurilishi va boshqalar) biosferadagi biokimyoviy jarayonlarga katta taʼsir oʻtkazmoqda. Yer osti boyliklarini qazib olib, juda koʻp miqdorda yoqilgʻi yoqilishi moddalar almashinuvini tezlashtirib, biosfera tarkibi va uning gomeostaz holatiga taʼsir koʻrsatadi. Shu tufayli biosfera.ni bir butun, muayyan darajada tartibga solingan murakkab dinamik sistema deb qaralishi unda kechadigan jarayonlarni toʻgʻri tushunib olishga yordam beradi. Biosfera toʻgʻrisidagi taʼlimot ekologiya, biotsenologiya va boshqa fanlarning rivojlanishida, tabiat va jamiyatning rivojlanishi bilan bogʻliq boʻlgan juda koʻp oʻta murakkab muammolarni xal etishda katta ahamiyatta ega Biosfera sayyoramizdagi hayot qobig`i hisoblanib, tirik organizmlarning o‘zaro chambarchas aloqa, munosabatlaridan iborat murakkab ekosistemalar majmuasini tashkil qiladi. Biosferaga faqatgina yerning qobig`ida tarqalgan tirik organizmlar kirib qolmasdan balki uning tarkibiga qadimgi davrlarda organizmlar ishtirokida hosil bo‘lgan litosferaning yuqori qismi ham kiradi. 2-rasm. Yer yuzining yaralishi Yer yuzida endigina paydo bolgan inson tabiatga tobe' bolib yashagan, undan oz ehtiyoji uchun zarur miqdordagina ozuqa olgan va uni tabiatga chiqindi holatida qaytargan. Ammo keyinchalik insonda idrok qilishning kelib chiqishi uning tabiatga bolgan munosabatini tubdan ozgartirdi. Olovga ega bolgan inson uning yordamida ish qurollari yasadi, ularni takomillashtirdi va tabiatga oz ta'sirini tobora kuchaytirabordi. Shunday qilib, biosfera rivojlanishida yangi-noogenez davri boshlanib, biosfera noosferaga aylandi. Noosfera oz tarjimasiga kora idrok doirasi bo`lib, bunda biosferadagi hayot jarayonlari insonning aqliy faoliyati bilan boshqariladi. BIOSFERADAGI MODDALARNING XOSSASI VA FUNKTSIYALARI I. Tirik moddaning maxsus xususiyatlari quyidagilar: 1. Biosferaning tirik moddasi katta energiya zaxirasiga ega. 2. Tirik va o’lik moddalar o’rtasidagi keskin farq ularda boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligidadir (tirik moddada boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligi ming va million marta ortiq). 3. Tirik moddaning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, undagi oqsillar, fermentlar va boshqa kimyoviy birikmalar faqat tirik organizmlarda barqaror bo’ladi. 4. Biosferada har qanday moddaning erkin harakati va ma’lum darajada o’z- o’zini idora etishi umumiy xususiyat hisoblanadi. 5. Tirik modda o’lik moddaga nisbatan morfologik va kimyoviy xilma-xilligi jihatidan ajralib turadi. Tirik modda tarkibiga kiradigan 2 mln.dan ortiq organik birikmalar ma’lum bo’lib, tabiiy minerallar esa ikki ming atrofida xolos. 6. Tirik modda biosferada ayrim organizmlar sifatida namoyon bo’lib, ularning o’lchami ham juda xilma-xil. eng kichik viruslar 20 nm.dan oshmaydi. eng yirik hayvon hisoblangan kitlarning uzunligi 33 m ga boradi. eng baland daraxt (evkalipt)ning bo’yi esa 100 m dan ortadi. II. Tirik moddaning asosiy biogeokimyoviy xususiyatlari quyidagilar: 1. energetik xususiyati.Fotosintez jarayoni orqali quyosh energiyasini to’plash va uni keyinchalik biosferaning ayrim tarkibiy qismlarga taqsimlanishi. Biosferada quyosh energiyasining to’planishi tufayli unda hayotning barcha ko’rinishlari mavjuddir. 2. Gazlar hosil qilish va ularning harakatini amalga oshirish xususiyati. Gazlarning aylanib yurishi, o’zgarishi orqali biosferaning gaz tarkibini ta’minlaydi. Sayyoramizdagi asosiy gazlar biogen yo’l bilan kelib chiqqan. Tirik modda faoliyati natijasida azot, kislorod, karbonat angidrid gazi, vodorod sulfid, metan va boshqa gazlar hosil bo’lgan. 3. Biogen moddalarni to’plash xususiyati.Tirik modda tarkibida engil elementlarning atomlari (H, C, N, O, Na, Mg, AI, Si, S, CI, K, Ca) ko’p miqdorda uchraydi. Ushbu elementlarning miqdori tirik organizmlar ta’sirida tashqi muhitga nisbatan yuz va ming barobar ortiq to’planadi. Ana shu xususiyat tufayli biosferaning kimyoviy tarkibi xilma-xil ekanligi hamda o’lik moddalardan keskin farq qilishi namoyon bo’ladi. 4.Oksidlanish-qaytarilish xususiyati.Ma’lum moddalar (atomlari o’zgaruvchan darajadagi oksidlanish xususiyatiga ega bo’lgan) domiy ravishda kimyoviy o’zgarishlardan iborat bo’lib, bunda Yer yuzasida biogen moddalarning oksidlanish- qaytarilish jarayonlari ustunlik qiladi. 5. Parchalanish xususiyati.Tirik organizmlarning nobud bo’lishidan keyin parchalanish, ya’ni organik moddalarning minerallashish jarayoni sodir bo’ladi. Natijada biosferada biogen va oraliq moddalar hosil bo’ladi. 6. Muhit hosil qilish xususiyati.Organizmlarning hayot faoliyati natijasida muhitning fizik-kimyoviy ko’rsatkichlarini o’zgartirishdan iborat bo’lib, V.I.Vernadskiy “Organizmlar tashqi muhit bilan bog’langan, shuning uchun u tashqi muhitga nafaqat moslashib qolmay, balki unga moslashgan”, deb yozgan edi. 7. Transport xususiyati.Moddalarning Yerning tortish kuchiga qarshi gorizontal yo’nalishda tashib yurilishi. 2. Biosferaning ifloslanishiga sabab bòluvchi omillar. Insonning biosferaga salbiy taʼsiri. Turli tabiiy ofatlar, ocharchilik insonlar soni kamayishiga sabab boʻlmoqda. Masalan, 1975-yilda Xitoyda boʻlgan yer silkinishidan 600 mingdan ortiq odam oʻlgan boʻlsa, 1985-yilgi Mexikodagi yer qimirlash 20 ming, Kolumbiyadagi vulqon 26 ming, Armanistondagi yer qimirlash 25 ming, Tojikistonda esa 100- mingdan ortiq odamlar oʻlimiga sabab boʻldi, 2001- yil yanvar oyi oxirida Hindistondagi yer silkinishida 40000 ga yaqin kishi halok boʻlgan. Ammo insonning tabiatga koʻrsatgan salbiy taʼsiri xilma-xildir. Masalan, oʻrmonlardagi yongʻin sababli ming-minglab gektar yerdagi daraxtlar, ularning organik moddasi yonib ketadi. Atlantika okeani ustidan uchib oʻtgan reaktiv samolyot 35 t. kislorod yutib, atmosferaga yutgan kisloroddan ortiq zaharli gazlar chiqaradi. Yerga haddan ziyod koʻp zaharli moddalar ishlatilishi biosfera turgʻunligining buzilishiga sabab boʻldi. 1960-90 yillar Oʻzbekiston paxta dalalarining har gektariga 45–51 kg dan zaharli gerbitsidlar qoʻllanilishi qancha-qancha insonlarning ogʻir dardga chalinishiga sabab boʻldi, qanchasi hayotdan koʻz yumdi. Zaharli moddalar taʼsiri ham koʻp yilar davom etadi. Turli mamalakatlar tomonidan dunyo okeani 6-7 mlrd.t qattiq chiqindilar tashlanadi, gidrosfera 90-100 mln. t. neft, neft mahsulotlari shundan 19- 20 mln. tonna yer usti ekosistemasiga, 60-70 mln. tonna atmosferaga tushadi. Shunday texnogen sabablarga koʻra, keyingi 130 yil ichida atmosferada CO2 miqdori 0,3% dan 0,5% ga yetib qoldi. Ovropa mamlakatlaridagi sanoat va transportdan ajratilgan zaharli gazlar yerga (yomgʻir) kislotasi shaklida tushmoqda, havoda zaharli gazlar miqdori ortgan, masalan, 1 odamga 47 kg zaharli gazlar toʻg’ri keladi. Atmosferadagi 70% gazlar Shvetsiya va 80% esa Norvegiya sifatida shamol bilan boshqa qoʻshni hududlarga tarqaladi. Ovropada hosil boʻladigan kislotali yomgʻirlarning 20% i Shimoliy Amerikadan keladi. Kislotali yomg‘iriga oltingugurt dioksidi va azot oksidi kabi birikmalar havoga chiqarila boshlanganda hosil bo‘ladigan kimyoviy reaksiya sabab bo‘ladi. Ushbu moddalar atmosferaga juda baland ko‘tarilishi mumkin, u erda ular suv, kislorod va boshqa kimyoviy moddalar bilan aralashib, kislotali yomg‘irni hosil qiladi. Oltingugurt dioksidi va azot oksidi suvda juda oson eriydi va shamol tomonidan juda uzoqqa olib ketilishi mumkin. Natijada, bu ikki birikma ma’lum kunlarda biz boshdan kechiradigan yomg‘ir, qor va tumanning bir qismiga aylanadigan uzoq masofalarni bosib o‘tishi mumkin. 3-rasm. Kislotali yomģir tasvirlangan rasm. Inson faoliyati kislotali yomg‘irning asosiy sababidir. So‘nggi bir necha o‘n yilliklar davomida odamlar havoga juda ko‘p turli xil kimyoviy moddalar chiqardiki, ular atmosferaning tarkibini o‘zgartirdilar. Masalan, Toshkentda havoning is va chang gazlari bilan ifloslanishi bunga misol. Elektr stansiyalari elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun ko‘mir kabi qazib olinadigan yoqilg‘ilarni yoqish paytida oltingugurt dioksidining katta qismini va azot oksidlarining katta qismini chiqaradi. Bundan tashqari, avtomobillarning is gazlari havoga azot oksidi va oltingugurt dioksidini chiqarib, ushbu ifloslantiruvchi moddalar kislotali yomg‘irni keltirib chiqaradi. Tabiatda pH darajasi 5,0 atrofida bo‘ladi. Yomg‘ir ishqoriy kimyoviy moddalar yoki havo, tuproq, toshlar, ko‘llar va daryolarda mavjud bo‘lgan kislotali bo‘lmagan materiallar bilan reaksiyaga kirishadi. Bu reaksiyalar odatda tabiiy kislotalarni zararsizlantiradi. Biroq, agar cho‘kindi moddalar juda kislotali bo‘lib qolsa, bu materiallar barcha kislotalarni zararsizlantira olmaydi. Vaqt o‘tishi bilan kislotali yomg‘ir bu neytrallashtiruvchi moddalarni yuvishi mumkin. Bu ekinlar, daraxtlar, ko‘llar, daryolar va hayvonlarga zarar etkazadi. Keyingi 4-5 yil ichida Osiyo osmonida sariq tuman hosil boʻlib, kislotali yomgʻir 2005-yil 10, 14-iyul kunlari Toshkentga yogʻdi. Yomgʻir sariq zang pH=4,5 boʻlib, yomgʻir tufayli sabzavot oʻsimliklari qurib qoldi. Bundan 150-170 yillar avval Ovropa yerlariga atmosferadan yogʻin bilan kadmiy elementi tushgan emas, lekin keyingi vaqtda gektariga 5,4 - 5,5 gr kadmiy tushmoqda. Uning odamning ayrim bezlaridagi miqdori 1900-yilga qaraganda 75-80 barobar ortgan. Yirtqich qushlarda esa 132 barobar koʻpaygan. Hattoki keyingi 100 yil ichida Pomir-Oloy muzliklarida kadmiy miqdori 5-6-marta oshgan. Inson ijod qilgan moddalarning, tiriklik genetik sistemasiga salbiy taʼsiri juda katta. Hozirgi kunda dunyo boʻyicha koʻp miqdorda turli kimyoviy moddalar toʻplangan boʻlib, ularning ayrimlari mutagenlik taʼsir koʻrsatadi, ular tirik organizm tanasida oksidlanish, tiklanish, parchalanish va qoʻshilish jarayonlarida hujayra organik moddalarini ifloslaydi, organizim genetik belgisi oʻzgaradi, yaʼni ayollar homiladorligi buzilishi, bolaning chala tugʻlishi, bolalar oʻlimi ortishi, yurak-qon tomir, oshqozon, jigar, buyrak, rak kasalliklari, uyqusizlik kabi holatlar koʻpayadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda pestitsidlarni qoʻllash natijasida har yili 375 ming odam zaharlanadi. Ulardan yuz mingdan ortigʻi oʻlgan. Zaharli gerbidsid va pestitsidlar qushlar, suv hayvonlariga salbiy taʼsir qiladi. Masalan, AQSh ning suv havzalarida uchraydigan biologik organizmlarning 80% i teri va jigar raki bilan zaralangan. Kanada sudan baligʻi jigarida shish boʻlgan, 5% li xom neftdan suv oʻtlar, umurtqasizlar, baliqlar, tyulen va kidsimonlar oʻladi. Suvda ayrim ogʻir metallardan juda oz miqdorda ham tirik organizmlarga ziyon yetadi. Yaʼni ularga simob, (0,05 mg l) mis (0,05), kadmiy (0,02), fenol (0,5), ammoniy (1 ml.g l), sianit (0,05)mg. Kabilar organizmlar harakatini buzadi koʻp baliqlar oʻladi va insonga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Biosferaning radioaktiv ifloslanishi 1945-yilda Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga tashlangan atom bombalari portlashidan keyin kelib chiqdi. 1962- yilgacha atmosferada, yadro qurollarini sinovdan o‘tkazish, havoni global ravishda ifloslanishga olib keldi. 4-rasm. Radioaktiv ifloslanish tasvirlangan rasim Atom bombasi portlashida, juda kuchli nurlanish vujudga keladi. Radioaktiv zarrachalar uzoq masofalarga tarqalib, suv havzalari, tuproq va tirik organizmlarni zararlaydi. Ko‘pgina radioaktiv izotoplarning yarim yetilish davri uzoq va juda xavfli hisoblanadi. Barcha izotoplar tabiatda moddalarning aylanishiga qo‘shilib ketib tirik organizmlarga o‘tib, ularning hujayralarini nobud qiladi. Ular orasida Strontsiy-90 juda xavfli bo‘lib, odam skeletidagi suyaklarda to‘planadi. Organizmning doimiy nurlanish manbai bo‘lib xizmat qiladi. Radioaktiv tseziy-137 kaliyga yaqin bo‘lib, zararlangan hayvonlarning muskullarida ko‘p uchraydi. Alyaskadagi tub aholini tekshirishlar natijasida, ularning organizmlarida ancha miqdorda tseziy-137 uchrashi aniqlandi. Eskimoslar shimol bug‘usi go‘shti bilan ovqatlanadi. Yadro quroli sinashning yana bir salbiy tomoni bor. Yadro portlashi jarayonida juda ko‘p miqdorda mayda chang hosil bo‘lib, ular atmosferada uzoq vaqtlargacha saqlanib, quyosh nurini yutib qoladi. Yadro qurollarining sinovdan o‘tkazish natijasida, uzoq muddatli sayyoramizning harorati pasayib ketish hodisasini kuzatish mumkin. Bu o‘z navbatida Yerdagi barcha tirik organizmlarni halok bo‘lishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda sayyoramizning har qanday nuqtasi insonning turli ta’sirlariga duch kelgan. Bular orasida tabiiy biotsenozlarning buzilishi va atrof-muhitning ifloslanishi ancha jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Biosfera inson faolligining ortib boruvchi kuchli ta’sirida turibdi. Shuning uchun eng muhim vazifalardan biri tabiatni saqlash bilan bog‘liq chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat. Noosferaning shakllanishi insoniyat oldiga tabiat bilan ehtiyot korona munosabatda bolish masalasini qoydi. Bu jamiyatning har bir kishisidan oylab ish tutishni, ozi otirgan daraxt shoxiga bolta urmaslikni talab qiladi. Ammo, haqiqiy holat bundan uzoq bolib, inson bilan tabiat ortasidagi munosabat tobora keskinlashib bordi va u keyinchalik tom ma'noda ziddiyatga aylandi. Ayniqsa XX-asrda fan va texnikaning taraqqiyoti insonni tabiatga ta'sir otkazuvchi qudratli kuchga aylantirdi. Bu davrga kelib insonning tabiiy resurslarni ozlashtirish sur'atlari misli korilmagan darajada ortdi va proportsional ravishda atrof muhitning chiqindilar bilan ifloslanishi kuchaydi. Inson faoliyatining tabiatga ta'siri antropik ta'sir deyiladi. Hozirgi davrda bu ta'sir butun dunyoni va hatto koinotni ham qamrab olib, global masalaga aylandi. Sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi bilan undan chiqadigan chiqindilardan yer, suv va havoning texnogen ifloslanishi tobora kuchaymoqda. Bu bilan barcha tirik organizmlarning yagona yashash maskani bolgan biosferaning ornini texnosfera egallamoqda. Bu hol ayniqsa rivojlangan ba'zi mamlakatlarda ozining salbiy natijalari bilan «ekologik tanglik»ni keltirib chiqardi. Shuning uchun ham hozirgi paytda xalqaro miqyosida «inson va biosfera» masalasi kelib chiqdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotida atrof-muhit masalasi boyicha komitet va komissiyalarning tuzilishi, kopgina yangi xalqaro tashkilotlar, davlat va nodavlat tuzilmalarining paydo bolishi hayot taqozosidan kelib chiqqan zaruriyat hisoblanadi. Noogenez davri boshlanib, biosfera noosferaga aylandi. Noosfera o`z tarjimasiga ko`ra idrok doirasi bo`lib, bunda biosferadagi hayot jarayonlari insonning aqliy faoliyati bilan boshqariladi. Noosferaning shakllanishi insoniyat oldiga tabiat bilan ehtiyot korona munosabatda bo`lish masalasini qo`ydi. Bu jamiyatning har bir kishisidan o`ylab ish tutishni, o`zi o`tirgan daraxt shoxiga bolta urmaslikni talab qiladi. Jamiyat va tabiatning o‘zaro hamkorligi, tabiatdagi modda va energiyadan foydalanish, ko‘p sonli turlarning yo‘qolishi, tabiiy tizimlarning va butun boshli landshaftlarning keskin o‘zgarishi, ko‘p miqdordagi chiqindilarni atrof-muhitga chiqarib tashlanishi bilan namoyon bo‘ladi. Tarixiy taraqqiyot davomida insonlar Yerning moddiy jihatdan eng boy, qulay hududlariga ko‘chib o‘tgan va shu hududda mavjud bo‘lgan tabiiy biogeotsenozni tubdan o‘zgartirgan, shaharlar barpo etgan, sanoat obyektlarini va qishloq xo‘jaligi maydonlarini yaratgan. Bu bilan ular ekotizimning qashshoqlashishi, yuzaga kelgan tabiiy majmualarning buzilishi va tirik organizmlar yashaydigan muhitlarining o‘zgarishiga sabab bo‘lgan. Inson faoliyati natijasida suv, havo, tuproq ishlab chiqarish chiqindilari bilan ifloslanmoqda, o‘rmonlar kesib tashlanmoqda, yovvoyi hayvonlar qirilib ketmoqda, tabiiy biogeotsenozlar buzilmoqda. Buning natijasida biosferada moddalarning davriy aylanishi uzilib qolmoqda. Yerdagi ko‘plab geokimyoviy jara yon larning kechishi o‘zgarmoqda. Biosfera ekotizimida atrof-muhitni radioaktiv yog‘inlar, ishlab chiqarishning gazsimon chiqindilari, yoqilg‘i mahsulotlari, turli-tuman kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi natijasida keskin ziddiyatli vaziyat yuzaga keldi. Sun’iy organik moddalar (masalan, polietilen, plastmassa buyumlar)ning ko‘pchiligini, hatto zamburug‘lar va bakteriyalar yordamida biogen tarzda qayta ishlab bo‘lmaydi. Chunki ular biologik almashinuvga jalb etilmaydi, balki biosferada to‘planadi. Biosferada uni barqaror holatda saqlashga yordam beradigan biologik xilma-xillik qisqarmoqda. Bugungi kunda turlarning yo‘q bo‘lib ketish sur’ati oldingi davrga nisbatan bir necha baravar yuqori ko‘rsatkichga ega. Yo‘qolib ketish arafasida turgan turlarning soni ortib bormoqda. Kishilik jamiyatining yashash muhitiga ta’siri natijalariga ko‘ra ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin. Insonlarning tabiatga salbiy ta’sir qilishi oqibatida mineral xomashyo, tuproq, suv zaxiralari ko‘rinishidagi tabiiy boyliklarni – tabiat zaxiralarini isrof qilish, atrof- muhitni ifloslantirish, turlarni qirib tashlash, biogeotsenozlardagi oziq zanjirini buzish yuzaga kelgan. Bugun tabiatdagi boyliklardan oqilona foydalanish zaruriyati vujudga keldi. Ekologiya, tabiatni muhofaza qilish masalasida tabiiy boyliklarni tiklanmaydigan va tiklanadigan boyliklarga ajratish qabul qilingan. Suvning ifloslanishi. Suv Yerdagi hayotning asosi hisoblanadi. Suvning hamma tirik mavjudotlarning va insonning hayotidagi birlamchi roli shundan iboratki, suv amalda shunday muhitki unda hayot faoliytning hamma jarayonlari bo’lib o’tadi. Organizmimizdagi suvga bog’liq ba’zi holatlarni ko’rib chiqamiz: Tana haroratini boshqaradi Nafas olishda havoni namlaydi Oziq moddalar va kislorod bilan tananing hamma xujayralarini taminlaydi Hayotiy muhim organlarni himoya qatlamini hosil qiladi va himoyalaydi Ovqatni energiyaga aylanishiga yordam beradi Organlar tomonidan oziq moddalarni o’zlashtirilishiga yordam beradi Hayot faoliyati chiqitlari va shlaklarini organizmdan olib chiqadi. 5-rasm. Hayot manbaining ifloslanishi. XXI asr. Tana haroratini boshqaradi Nafas olishda havoni namlaydi Oziq moddalar va kislorod bilan tananing hamma xujayralarini taminlaydi Hayotiy muhim organlarni himoya qatlamini hosil qiladi va himoyalaydi Ovqatni energiyaga aylanishiga yordam beradi Organlar tomonidan oziq moddalarni o’zlashtirilishiga yordam beradi Hayot faoliyati chiqitlari va shlaklarini organizmdan olib chiqadi. Suvga turli elementlarni kelib qo’shilishi natijasida uni inson iste’moli uchun yaroqsiz holatga olib keladi. Buni suvning aylanishininig hamma bosqichlarida kuzatish mumkin. Ifloslanishni kelib chiqishi quyidagicha bo’lishi mumkin: maishiy (oqova quvurlari), sanoat, Qishloq xo’jalik, tabiiy. Shunday qilib, quyidagi suvlar ifloslanadi yer usti suvlari, yer osti suvlari, yerunt suvlari . Havoning ifloslanishi Atmosferada odamlar va boshqa tirik mavjudotlar sogʻligʻiga hamda iqlimga zarar yetkazuvchi moddalarning mavjudligi sababli kelib chiqqan ifloslanish. Gazlar (shu jumladan ammiak, karbon monoksit, oltingugurt dioksidi, azot oksidi, metan, karbonat angidrid va xlorftorokarbonlar, qattiq zarralar (organik va anorganik) va biologik molekulalar kabi havoni ifloslantiruvchi moddalarning har xil turlari mavjud. Havoning ifloslanishi odamlarni kasalliklarga yoʻliqtirishi, ularda allergiyalarni paydo qilishi va hatto oʻlimga olib kelishi mumkin; u hayvonlar va oziq-ovqat ekinlari kabi boshqa tirik organizmlarga hamda tabiiy muhitga (masalan, iqlim o'zgarishi, ozon qatlamining yemirilishi yoki yashash muhitining buzilishi) yoki atrof-muhitga (masalan, kislotali yomg'ir orqali) zarar yetkazishi mumkin. Atmosferaning ifloslanishiga inson faoliyati ham, tabiat hodisalari ham sabab boʻla oladi. 6-rasm. Kokslangan pech tutuni orqali havoning ifloslanish jarayoni. Havoning ifloslanishi nafas olish yoʻllari infeksiyalari, yurak kasalliklari, KOAH, insult va oʻpka saratoni kabi ifloslanish bilan bogʻliq bir qator kasalliklar uchun muhim xavf omilidir. Mavjud muammo borasida olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, havo ifloslanishi IQ koʻrsatkichlarining pasayishi, idrokning buzilishi, ruhiy tushkunlik va perinatal salomatlikka zarar yetkazish kabi psixiatrik kasalliklar xavfining oshishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Havoning yomon sifati inson salomatligiga taʼsiri juda keng boʻlib, asosan tananing nafas olish tizimi va yurak-qon tomir tizimiga taʼsir qiladi.Umuman olganda, har yili dunyo boʻylab 7 mln kishi havoning ifloslanishi oqibatida vafot etadi yoki oʻrtacha umr koʻrish davomiyligining qisqarishiga (2,9 yil) sabab boʻladi va bu kamida 2015-yildan buyon sezilarli progressga erishmagan dunyodagi eng katta ekologik xavf hisoblanadi. Ichki havoning ifloslanishi va shahar havosining yomon sifati dunyodagi eng zaharli ifloslanish muammolaridan ikkitasi sifatida Blacksmith Instituti tomonidan 2008-yildagi dunyoning eng ifloslangan joylari hisobotida qayd etilgan. Atmosfera ifloslanishi inqirozining koʻlami juda katta: dunyo aholisining 90 foizi maʼlum darajada toza boʻlmagan havodan nafas oladi. Sogʻliq uchun yomon oqibatlari keng boʻlsa-da, muammoni hal qilish usuli asosan tasodifiy yoki eʼtibordan chetda qolgan. 3. Biosferani ifloslanishdan saqlab qolishning dolzarb masalalari. Biosferani saqlab qolishning dolzarb masalalari Biosferaning yashash muhiti sifatidagi imkoniyatlari cheklangan bolib, undagi barcha tabiiy resurslar va tuzilmalar ozaro bogliq. Ulardan birining ozgarishi, masalan kamayib ketishi, boshqasiga ham ta'sir korsatadi. Shuning uchun ham hozirgi asosiy ekologik masalalardan biri biosferani biologik tartibga solib turish ya'ni ekotizimlarning barqarorligini va ulardagi tabiiy muvozanatni ta'minlashdan iborat. Ekotizimlar hozirgi taraqqiyot davrida insoniyat ta'siriga bardosh beraolmay ozgarib ketmoqda. Ba'zan bir qarashda nazarga ilinmaydigan ishlar ham uning muvozanatini buzib yuborishi mumkin. Misol uchun shakarqamishni kalamushdan himoya qilish uchun 1872 yil Yamaykaga mangustlar keltirildi. Ular bu yerda qulay sharoit topib benihoya kopaydi va kalamushlar bilan birga kopgina foydali hayvonlarni ham kirib yubordi. Xuddi shunga oxshash qishloq xojaligi zararkunandalariga qarshi kimyoviy zaharlarning ishlatishidan zararkunandalar bilan birga foydali hasharotlar ham yoppasiga qirilib ketadi. Ekotizimlardagi tabiiy muvozanatning buzilishi inson sogligi uchun zarar keltirishi muqarrar. Masalan, amerika savannalarida qoramollarning kopayib ketishi fermerlarga katta foyda keltirdi. Lekin shu bilan birga bu qon soruvchi korshapalaklarning kopayib ketishiga va quturish kasalligining kelib chiqishiga sabab boldi. Yuqorida keltirilgan bu misollar ayniqsa hozirgi davrda biosferani biologik tartibga solib turish zaruriyati borligini tasdiqlaydi. Antropik omillar xuruji davom etayotgan hozirgi davrda ekologiyaning yana bir muhim masalasi biologik indikatsiyadir. Bu masala amaliy ahamiyatga ega bolib, indikatorlar ustidan olib boriladigan kuzatishlar u yoki bu biogeotsenozni ekologik baholash imkonini beradi. Masalan, lishayniklar sof havoda yashovchi organizmlar bolib, ormondagi daraxtlarda ularning kopligi bu joyda havoning tozaligidan darak beradi. Qaragayning bujurida (shishkasida) uran moddasining kopligi qaragayning uran rudasi yotqiziqlari ustida osayotganidan darak beradi va hokazolar. Navbatdagi dolzarb masala xalqaro miqyosida biosfera holatini kuzatib borish ya'ni ekologik monitoring ornatishdir. Ekologik monitoring olib borish atrof muhit holatining kelajakda kutilayotgan ozgarishlarni bashorat qilib, noqulay ekologik holat yuz berishining oldini olish imkonini beradi. Yigirmanchi asr davomida antropogen faoliyat bilan bog'liq atrof-muhit va aholi salomatligiga ta'siri tobora ortib bormoqda (bobda muhokama qilingan) Atrof-muhit salomatligi uchun xavflar) ifloslanish oqibatlarini kamaytirish uchun usullar va texnologiyalarni ishlab chiqish va qo'llashga turtki bo'ldi. Shu nuqtai nazardan, hukumatlar tartibga solish va boshqa siyosat choralarini qabul qildilar (bobda muhokama qilinadi Atrof-muhit siyosati) salbiy ta'sirlarni minimallashtirish va atrof-muhit sifati standartlariga erishishni ta'minlash. Ushbu bobning maqsadi atrof-muhitning ifloslanishini nazorat qilish va oldini olish uchun qo'llaniladigan usullarga yo'nalish berishdir. Suv, havo yoki er sifatiga salbiy ta'sirlarni bartaraf etishning asosiy tamoyillari joriy etiladi; e'tiborni nazoratdan profilaktikaga o'tkazish ko'rib chiqiladi; va individual atrof-muhit vositalari uchun qurilish echimlarining cheklovlari ko'rib chiqiladi. Masalan, qattiq chiqindilarni noto'g'ri boshqarish usullari orqali bu ifloslantiruvchi moddalarni quruqlikka o'tkazish uchun tutun gazidan iz metallarni olib tashlash orqali havoni himoya qilish etarli emas. Integratsiyalashgan multimedia yechimlari talab qilinadi. Ifloslanishni nazorat qilish yondashuvi. Tez sanoatlashtirishning ekologik oqibatlari er, havo va suv resurslari ob'ektlarining zaharli materiallar va boshqa ifloslantiruvchi moddalar bilan ifloslangan son- sanoqsiz hodisalariga olib keldi, bu odamlar va ekotizimlarga jiddiy xavf tug'dirdi. Materiallar va energiyadan kengroq va intensiv foydalanish mahalliy, mintaqaviy va global ekotizimlarning sifatiga umumiy bosimlarni keltirib chiqardi. Ifloslanish ta'sirini cheklash bo'yicha birgalikdagi sa'y-harakatlardan oldin, atrof- muhitni boshqarish qisqa muddatli istiqbolda o'ylab topilgan mahalliy noqulayliklarning oldini olish uchun chiqindilarni utilizatsiya qilish orqali laissez- faire bag'rikenglikdan tashqariga chiqdi. Zarar qabul qilib bo'lmaydigan deb topilgan hollarda, istisno tariqasida, tuzatish zarurati tan olingan. Sanoat faoliyati sur'ati kuchayib, kümülatif ta'sirlarni tushunish kuchayib borar ekan, a ifloslanish nazorati paradigma atrof-muhitni boshqarishga dominant yondashuvga aylandi. Nazorat yondashuvi uchun ikkita aniq tushunchalar asos bo'lib xizmat qildi:  assimilyatsiya qilish qobiliyati kontseptsiya atrof-muhitga yoki inson salomatligiga nomaqbul ta'sirga olib kelmaydigan ma'lum darajadagi chiqindilar mavjudligini tasdiqlaydi.  nazorat qilish printsipi ifloslantiruvchi moddalarning atrof-muhitga kirish usuli, vaqti va tezligini nazorat qilish orqali atrof-muhitga zarar etkazilishining oldini olish mumkinligini ko'rsatadigan kontseptsiya. Ifloslanishni nazorat qilish yondashuviga ko'ra, atrof-muhitni muhofaza qilishga urinishlar, ayniqsa, ifloslantiruvchi moddalarni atrof-muhitdan izolyatsiya qilish va quvurlar oxiri filtrlari va tozalash vositalaridan foydalanishga tayangan. Ushbu yechimlar muhitga xos atrof-muhit sifati maqsadlariga yoki emissiya chegaralariga e'tibor qaratishga moyil bo'lib, birinchi navbatda muayyan atrof- muhit muhitiga (havo, suv, tuproq) nuqta manbalari chiqindilariga yo'naltirilgan. Ifloslanishni nazorat qilish texnologiyalarini qo'llash. Ifloslanishni nazorat qilish usullarini qo'llash ifloslanish muammolarini, ayniqsa mahalliy xarakterdagi muammolarni nazorat qilishda sezilarli samaradorlikni ko'rsatdi. Tegishli texnologiyalarni qo'llash ko'rib chiqilayotgan emissiya yoki chiqindilarning manbai va tabiatini, uning ekotizim bilan o'zaro ta'sirini va hal qilinishi kerak bo'lgan atrof-muhitning ifloslanishi muammosini tizimli tahlil qilishga va ifloslanish ta'sirini yumshatish va monitoring qilish uchun tegishli texnologiyalarni ishlab chiqishga asoslanadi. Ditrix Shvela va Berenis Goelzer havoning ifloslanishini nazorat qilish bo'yicha o'zlarining maqolalarida havo ifloslanishining nuqta manbalari va nuqta bo'lmagan manbalarini baholash va nazorat qilishda kompleks yondashuvning ahamiyati va oqibatlarini tushuntiradilar. Ular, shuningdek, ilgari rivojlanish bilan birga keladigan ifloslanishni nazorat qilishning kuchli komponentiga ega bo'lmagan jadal sanoatlashtirishni boshdan kechirayotgan mamlakatlarda hal qilinayotgan muammolar va imkoniyatlarni ta'kidlaydi. Marion Vichman-Fibig ifloslanish muammolarining tabiatini aniqlash va tavsiflash uchun havoni ifloslantiruvchi dispersiyani modellashtirish uchun qo'llaniladigan usullarni tushuntiradi. Bu joriy etilishi kerak bo'lgan boshqaruv vositalarini tushunish va ularning samaradorligini baholash uchun asos bo'ladi. Potentsial ta'sirlarni tushunish chuqurlashgani sayin, ta'sirlarni baholash mahalliy miqyosdan mintaqaviy miqyosga kengaydi. Hans-Ulrich Pfeffer va Piter Brukmann havo sifatini monitoring qilish uchun ishlatiladigan asbob-uskunalar va usullar bilan tanishtiradi, shunda ifloslanishning mumkin bo'lgan muammolarini baholash va nazorat qilish va oldini olish choralarining samaradorligini baholash mumkin. Jon Elias qo'llanilishi mumkin bo'lgan havo ifloslanishini nazorat qilish turlari va ifloslanishni boshqarishning tegishli variantlarini tanlashda hal qilinishi kerak bo'lgan masalalar haqida umumiy ma'lumot beradi. Suv ifloslanishini nazorat qilish muammosi Gerbert Preul tomonidan erning tabiiy suvlari nuqta, nuqta bo'lmagan va intervalgacha manbalardan ifloslanishi mumkin bo'lgan asoslarni tushuntiruvchi maqolada ko'rib chiqiladi; suv ifloslanishini tartibga solish asoslari; va nazorat dasturlarini belgilashda qo'llanilishi mumkin bo'lgan turli mezonlar. Preul suv havzalarida oqizmalar qanday qabul qilinishini tushuntiradi va xavflarni baholash va boshqarish uchun tahlil qilinishi va baholanishi mumkin. Nihoyat, katta hajmdagi oqava suvlarni tozalash va suv ifloslanishini nazorat qilish uchun qo'llaniladigan texnikalar haqida umumiy ma'lumot berilgan. Amaliy tadqiqot chiqindi suvlarni qanday qayta ishlatish mumkinligining yorqin misolini beradi - bu atrof-muhit resurslaridan, ayniqsa tanqislik sharoitida samarali foydalanish yo'llarini izlashda katta ahamiyatga ega bo'lgan mavzu. Aleksandr Donagi Isroildagi 1.5 million aholi uchun shahar oqava suvlarini tozalash va er osti suvlarini to'ldirish bo'yicha olib borilgan yondashuvlar haqida qisqacha ma'lumot beradi. Chiqindilarni kompleks boshqarish. Ifloslanishni nazorat qilish nuqtai nazaridan, chiqindilar tuproq, suv va havo resurslari qabul qilinadigan darajadan tashqari ifloslanmasligini ta'minlash uchun ishlab chiqarish jarayonining kiruvchi qo'shimcha mahsuloti sifatida qaraladi. Lucien Maystre chiqindilarni boshqarishda hal qilinishi kerak bo'lgan muammolarning umumiy ko'rinishini taqdim etadi, bu esa qayta ishlash va ifloslanishning oldini olishning tobora muhim rollari bilan kontseptual aloqani ta'minlaydi. Chiqindilarni cheksiz boshqarish bilan bog'liq jiddiy ifloslanishning keng ko'lamli dalillariga javoban, hukumatlar atrof-muhit muhofazasini ta'minlash uchun yig'ish, qayta ishlash va yo'q qilish bo'yicha maqbul amaliyotlar uchun standartlarni o'rnatdilar. Sanitariya poligonlari, yoqish va xavfli chiqindilarni qayta ishlash orqali ekologik xavfsiz utilizatsiya qilish mezonlariga alohida e'tibor qaratildi.