Bir hujayralilar (Sodda hayvonlar) tuzilishi va funksiyalari. Sodda hayvonlar hujayrasining ko’p vazifaliligi va organellalari. Ko’payishi va hayot sikllari. Ularning rivojlanishida jinsiy va jinssiz nasllar gallanishi. Tinch holati va tarqalish davrlari (sistalar va sporalar). Sodda hayvonlar xilma- xilligi R E J A 1. Bir hujayrali hayvonlar haqida tushuncha. 2. Sarkomastigoforalar tipi. 3. Sarkodalilar sinfi va unga mansub hayvonlarni tuzilishi va hayot sikli. 4. Sodda hayvonlarning xilma-xilligi. Bir hujayralilar yoki sodda hayvonlar kenja podsholigiga mansub hayvonlar garchi morfologik jihatidan hujayra darajasidan hayvonlar bo’lsalarda, fiziologik jihatidan qaraganda ular mustaqil organizm sifatida ta’riflanadi. Bir hujayrali hayvonlar mikroskop ixtiro etilgandan so’ngra topila boshlangan. Garchi bir hujayrali hayvonlar XVII asrning ikkinchi yarmida ta’riflangan bo’lsada, bu jonivorlar haqida birmuncha to’la ma’lumotlar XIX asrda Kelliker va Ziboldlar tomonidan berilgan. Bir hujayrali hayvonlar bir-birlaridan asosan sitoplazmasining tarkibiga kirgan organoidlarining xilma-xilligi bilan farq qiladi. Eng sodda tuzilgan (oddiy amyobada) vakillarining sitoplazmasida maxsus vazifa bajaradigan organellalar ancha kamligi, murakkab tuzilganlarida (tufelka) esa bunday organellalar ko’p va bir qancha vazifalarni bajarishga moslanganligi bilan farqlanishadi. Ko’p hujayrali hayvonlar gavdasini tashkil qilgan hujayra mazkur hayvon gavdasining eng kichik bir qismini hosil qilib, faqat u yoki bu vazifani bajarsa, bir hujayrali hayvonlar mustaqil organizm yuqori hayvonlardagidek moddalar almashtirish, harakatlanish, ta’sirlanish, ko’payish, rivojlanish kabi tirik organizmlarga xos bo’lgan barcha xususiyatlarni o’zlarida namoyon etishadi. Ko’p hujayrali hayvonlar tanasini hosil qilgan hujayralar o’z rivojlanishlarida hayotiy sikllariga ega emas. Ular ko’p hujayrali hayvonlarning ayrim to’qima yoki organlar tarkibiga kirib shu jonivorni hayotini ma’lum bir qismini o’tkazishda ishtirok etadi. Bir hujayrali hayvonlar hujayrasinng hayotiy sikli zigota deb nomlanadigan davrdan boshlanadi. Zigota davri ko’p hujayralilarning tuxumini otalanishini eslatadi. Zigota keyingi davrda maydalanb jinnsiz ko’payish davriga o’tadi. Hosil bo’lgan yangi hujayralardan keyingi siklda jinsiy hujayralar hosil bo’ladi. Sodda hayvonlarning tuzilishida ikki komponent-sitoplazma va yadro muhim rol o’ynaydi. sitoplazma tashqi ektoplazma va ichki endoplazmaga ajraladi. Sitoplazmada hujayraga xos o’lgan organoidlar: mitoxondriyalar, endoplazmatik to’r, ribosomalar, golji apparati joylashadi. Undan tashqari ko’pgina bir hujayralilarning sitoplazmasida qisqaruvchi yoki tayanch vazifa bajaruvchi fibrillar, qisqaruvchi, oziq hazm qilish vakuollari ham bo’ladi. Bir hujayralilarning yadrosi ikki qavat qobiq bilan o’ralgan bo’lib, yadro qobig’ida ko’plab tirqishlar bo’lganidan yadroda bo’lgan xususiyatlar, biokimyoviy jarayonlar sitoplazmaga beriladi. Yadro tarkibida yadro shirasi va unda tarqalgan xromotin tanachalari, yadrocha bo’ladi. Xromotin aslida xromosomalarning spirallashmagan ko’rinishidir. Xromosomalar tarkibi esa DNK va ba’zi oqsillardan iboratdir. Yadrocha esa sodda hayvonlar hujayrasida bitta, ikkita yoki ko’p bo’lishi mumkin. Barcha bir hujayrali hayvonlarga xos bo’lgan xususiyatlardagi yana biri ularni noqulay sharoitlarga moslashuvida sista hosil qilishidir. Sistaga o’ralish oldidan hayvon gavdasi yumaloqlashadi, harakatlanish organellalarini yo’qotib, ustki tomonidan qalin qobiqqa o’raladi. Qobiq bir hujayrali hayvonni turli noqulay ta’sirlardan himoya qiladi. Bir hujayrali hayvonlarning ko’payishida nasllarning navbatlashuvi hodisasi ham kuzatiladi. Nasllarning navbatlashuvi haqida sodda hayvonlar, kovakichlilar haqidagi mavzularda atroflicha materiallar beriladi. Bir hujayralilar yolg’on oyoqlar, xivchinlar va kipriklar yordamida harakatlanadi. Oziqlanish usullariga ko’ra ular autotroflar, geterotroflarga bo’linadi. Bir hujayralilarning 70000 mingdan ortiq turi bo’lib ular sarkomastigoforalar, sporalilar, miksosporidiyalar, mikrosporidiyalar va infuzoriyalar kabi 5 tipga bo’lib o’rganiladi. 1-tip. Sarkomastigoforalar (Sarcomastigophora) Bu tipga mansub hayvonlar soxta oyoqlar yoki xivchinlar bilan harakatlanib, sho’r suvlarda, tuproqda, hayvon va odam tanasida tekinxo’rlik bilan hayot kechirishadi. Sarkomostigoforalar tipiga ikki sinf-sarkodalilar va xivchinlilar mansubdir. 1-sinf. Sarkodalilar (Sarcodina) Bu sinfga mansub hayvonlarning hujayra qobig’i juda yupqa bo’lganligi uchun ma’lum shaklga ega emas. Sitoplazma harakati tufayli hujayraning turli qismlarida hosil bo’lgan o’simtalar yolg’on oyoqlar-psevdopodiylar yordamida harakat qilishadi. Soxta oyoqlar harakatlanish bilan birga ozuqani qamrab olish vazifasini ham bajaradi. Sarkodalilar ikkiga bo’linish, jinsiy yo’llar orqali ko’payadi. Sarkodalilar ildiz oyoqlilar, nurlilar, quyoshsimonlar kenja sinflariga bo’linadi. Ildizoyoqlilar kenja sinfi (Rhizopoda) Bu kenja sinfga mansub hayvonlarning yolg’on oyoqlari xilma-xil shakldadir. Kenja sinfda amyobalar, chig’anoqli amyobalar va foraminiferalar turkumlari mavjud. 1-turkum. Amyobalar (Amoebina) Chuchuk suvlarda, tuproqda, ba’zan odam va hayvonlarda tekinxo’rlik qilib yashovchi sodda hayvonlar guruhini o’z ichiga oladi. Oddiy amyoba - Amoeba proteus mazkur turkumning vakilidir. Gavdasining uzunligi 0.5 mm bo’lib yolg’on oyoqlari tananing turli joylaridan bo’rtib o’sib chiqadi. Oyoqlarning soni, hujayrada hosil bo’ladigan joylari har-xil bo’ladi. Oyoq goho paydo bo’lsa bir qancha muddatdan so’ng yo’qolib ketadi. Shu boisdan bu tuzilmalar-yolg’on oyoqlar deb nomlanadi. Yolg’on oyoq harakatlanish, ozuqani qamrash vazifasini bajaradi. Amyoba sitoplazmasi tashqi tiniq, quyuqroq ektoplazma, ichki suyuq - endoplazma qismlarga bo’linadi. Endoplazmada yadro, hazm qilish va qisqaruvchi vakuola joylashadi. Amyobaning endoplazmasida hazm qilish vakuollari bilan birga qisqaruvchi vakuola joylashadi. Vakuola ichiga amyobaning hayot jarayonlari natijasida hosil bo’lgan keraksiz suyuq mahsulotlar to’planadi. Vakuola har 5-8 daqiqa oralig’ida qisqarib ichidagi keraksiz mahsulotni tashqariga chiqarib turadi. Qisqaruvchi vakuola tana bosimini muqobillashtirib turuvchi organoiddir. Vakuola faoliyati tufayli hujayrada doimo suv harakatlanib, suvdagi kislorod amyobaning nafas olishi uchun ishlatiladi. Amyobalar bir hujayrali suv o’tlari va bir hujayrali hayvonlar bilan oziqlanadi. Amyoba endoplazmasida bitta yirik yadro bo’ladi. Amyoba faqat ikkiga bo’linish orqali jinssiz ko’payadi. Bu jarayon aslida mitoz sikli bo’lib, bo’linish 1-2 sutka davom etadi. Tekinxo’r amyobalar odam va turli hayvonlarning ichagida yashaydi. Bularga ichburug’ amyobasi - Entamoeba histolytica, ichak amyobasi-Entamoba coli kiradi. Ichburug’ amyobasi yer sharidagi odamlarning 10-30 foizni zararlashi mumkinligi haqida ma’lumotlar bor. Ayniqsa ichburug’ amyobasi tropik, subtropik hududlarda yashovchi odamlarni ko’plab zararlaydi. Ichburug’ amyobasi sog’lom odamlarga kasal odamlarda hosil qilgan sistasi orqali yuqadi. Sistalar ta’sirlarga chidamli bo’lib uzoq vaqt yuqumchilik xususiyatini saqlab tura oladi. Amyoba sistalari odam tanasiga o’tgach ichak devoriga borib uni yemiradi. Oqibatda odamlarda qonli ichburug’ kasalini keltirib chiqaradi. Kasal odam axlati bilan kuniga tashqariga 300 million sista chiqishi mumkin. Sista ichida amyoba yadrosi ketma-ket ikki marta bo’linadi. Natijada u to’rt yadroli bo’ladi. Sistalarni pashsha, suvaraklar ham tarqatadi. Sista odam ichagiga tushgach, uning qobig’i yemiriladi. 4 ta yadro atrofi sitoplazma bilan o’ralib, yosh amyobalar ichagida yana o’sib, rivojlanishga tushadi. Tekinxo’r amyobalar sista ichidagi yadrolar soni bilan bir-biridan farq qiladi. Ichburug’ amyobasi sistada 4 ta, ichak amyobasida 8 ta yadro bo’ladi. Odam ichagida yashovchi ichak amyobasi tuzlish jihatidan ichburug’ amyobasiga o’xshash bo’lsada, undan sistasida 8 ta yadrosi borligi bilan farqlanadi. 2-turkum. Chig’anoqli amyobalar (Testacea). Bu turkumga mansub jonivorlar ham chuchuk suvlarda hovuz va ariqlarning qirg’oqqa yaqin joylarida tarqalgan bo’lib ular amyobalardan hujayrasini ustini qoplab turuvchi, organik modda yoki qum zarralaridan iborat bo’lgan chig’anoq borligi bilan farqlanadi. Chig’anoqlar yumaloq, cho’ziq va boshqa shakllarda ko’rinadi. Chig’anoqli amyobalar bir-birlaridan psevdopodiylarining shakli, uzunligi va chig’anog’inig tarkibi, tuzilishi bilan farqlanishadi. Chuchuk suv havzalarida artsella-Arcella vulgaris, difflyugiya-Difflugia kabilar chig’anoqli amyobalarga vakildir. Bular chuchuk suvlarda yashaydi. Chig’anoq teshigidan tashqariga yolg’on oyoqlari chiqib turadi. Chig’anoqli amyobalar jinssiz ko’payadi. Dastlab chig’anoq og’izlaridan sitoplazmaning bir qismi tashqariga chiqib, ustki o’ziga xos kurtak hosil qiladi. So’ng yadro ham ikkiga bo’linib bittasi yana kurtakka o’tadi. Yangi kurtak ham chig’anoq bilan o’ralgach u ona organizmidan ajralib mustaqil yashaydi. 3-turkum. Foramineferalar (Foraminifera) Dengiz va okeanlarning 200-300 m chuqurligida yashaydi. Ayrim vakillari Markaziy Osiyoning sho’rlangan yerosti suvlarida ham uchraydi. Tanasi qum zarralardan va ohaktoshdan tarkib topgan turli shakldagi chig’anoq ichida bo’ladi. Foraminiferalar chig’anog’i ko’p kamerali ba’zan bir kamerali bo’lishi kuzatiladi. Ko’p kamerali chig’anoq ichi to’siqlar orqali yuzlab alohida kameralarga aylanib, bular orasida teshiklar kameralarni bir-birlari bilan tutashtirib turadi. Foraminefara sitoplazmasi teshiklar orqali barcha kameralarga oqib kirib ularni to’ldiradi. Kamera og’izlaridan sitoplazmatik ipchalar-rizopodiyalar chiqib o’zlariga ovqatlarni yopishtrib ichkariga o’tkazib berdi. Ko’payishi - jinssiz va jinsiy nasllarning navbatlashuvi bilan boradi. Ko’p kamerali elfidium (Elphidium crispa) jinssiz ko’payib uni yadrosi bir necha yuz bo’laklarga ajraladi. Har qaysi yadro sitoplazma bilan o’ralib, yangi amyobasimon individlar paydo bo’ladi. Bu individlar ona organizmidan tashqariga chiqib ustki tomoni chig’anoq bilan o’raladi. Shundan so’ng chig’anoq ichidagi sitoplazma chig’anoq teshiklaridan tashqariga chiqib kurtak hosil qiladi. Bu kurtaklar yana chig’anoqlar bilan o’ralib, kameralari soni ko’payadi. Yangi ko’p kamerali foramineferalar jinssiz yo’l bilan hosil bo’ladi. Jinsiy ko’payish jinssiz naslning yadrosi bo’linib, undan jinsiy hujayralar- gametalar hosil bo’lishi bilan boshlanadi. Gametalar chig’anoqdan tashqariga chiqib bir-birlari bilan qo’shilib zigota hosil kiladi. Zigota atrofi chig’onoq bilan o’raladi. Biroq bu chig’anoq jinssiz nasl chig’onogidan kichik bo’lgani uchun mikrosferik nasl deyiladi. Jinssiz nasl makrosferik deyiladi. Zigotadan paydo bo’lgan nasl diploid xromosomalidir. U agomon deyiladi. Agomon yadrosi ikki marta reduksion bo’linib gaploid xromosomali gametalar hosil qiladi. Gametalar qo’shilishi bilan hosil bo’lgan mikrosferik nasl (agomon) diploid xromosomalidir. Shunday qilib foromineferalarning jinssiz bo’g’im ko’payishi jinsiy yo’l bilan ko’payadigan naslni, jinsiy ko’payadigan bo’g’im jinssiz ko’payuvchi bo’g’imni hosil qiladi. Foraminiferalarning chig’anog’i yillar davomida dengizlar tagida to’planib borib qalin cho’kmalar hosil qiladi. Bu cho’kmalarda dengiz ostida oxaktoshli tog’lar hosil bo’ladi. Nurlilar (Radiolaria) kenja sinfi Nurlilar ko’proq iliq suvli dengizlarda plankton holda yashovchi organizmlardir. Ko’pchilik turlari sharsimon bo’lib, ichki murakkab skeleti bo’ladi. Tanasidan har tomonga ingichka yolg’on oyoqlar chiqib turadi. Nurlilar sitoplazmasida markaziy kapsula bo’lib, unda yadro joylashgan. Markaziy kapsula devorida ko’plab teshiklar bo’lib ular vositasida sitoplazmaning tashqi va ichki qismlari tutashadi. Sitoplazmaning tashqi zonalarida yog’simon shilimshiq kiritmalarga boy. Nurlilarning yolg’on oyoqlarining bir xili markaziy kapsulaga yaqin yeridan, ikkinchilari sirtqi qavatdan paydo bo’ladi. Yolg’on oyoqlar bir-birlari bilan tutashib to’r hosil qiladi. Bu to’r yordamida nurlilar o’z oziqalarini ushlashadi. Nurlilarning bir-birlari bilan tutashmaydign ikkinchi xil oyoqlari-aksopodiylari ham bo’ladi. Bu oyoqlar ichki o’q skeletga ega bo’lib tanadan radial ravishda chiqadi va hayvon tanasining yuzasini kengaytirish va shu yo’l orqali jonivorni suv yuzasida qalqib turishiga xizmat qiladi. Nurlilar ikkiga bo’linish orqali ko’payadi. Faqat Acantaria turkumining ayrim vakillarida jinsiy ko’payish uchraydi. Quyoshsimonlar (Heliozoa) kenja sinfi Chuchuk va dengiz suvlarida yashaydi. Nurlilardan markaziy kapsulasi bo’lmasligi bilan farqlanadi. Endoplazmasida radial ko’rinishda ko’plab yolg’on oyoqlar-aksopodiylar chiqadi. Quyoshsimonlar aksopodiylari bilan suvda muallaq turadi. Qattiq skeleti yo’q jinssiz va jinsiy ko’payadi. Kichik suv havzalarida yashaydigan Actinosphayerium eichhorni vakil bo’ladi. Quyoshsimonlarning yumaloq sharsimon tanasidagi sitoplazmasi kataklarga bo’lingan keng ektoplazma va endoplazma zonalariga ajraladi. Endoplazmadan ko’plab radial joylashgan aksopodiylar chiqadi. Shu boisdan ularning shakli quyoshga o’xshab ketadi. Quyoshsimonlar ko’pincha bir hujayrali hayvonlar, ba’zi hollarda boshqa mayda jonivorlar bilan oziqlanishadi. Ayrim quyoshsimonlar jinssiz hamda jnsiy ko’payadi. Jinssiz ko’payish gavdaning ikkiga bo’linishi bilan o’tsa, jinsiy ko’payish gametalar hosil qilish, gametalarning o’zaro juftlashib zigota hosil qilishi bilan o’tadi. Xivchinlilar (Mastigophora) sinfi Xivchinlilar tabiatda keng tarqalgan sodda hayvonlar bo’lib, ularning o’zlariga xos tuzilish xususiyatlari-tanalarida xivchini bo’lishi bilan xarakterlanadilar. Xivchin-ingichka ipsimon yoki sochsimon ko’rinishidagi sitoplazmaning o’simtasi bo’lib, uning uzunligi xivchinli hayvon tanasining uzunligidan ancha ortiq bo’ladi. Xivchinning xakatlanish vazifasini bajaruvchi uzun qismi tananing tashqi tomonida joylashadi. Tashqi tomondan xivchin, uch qavat membrana bilan o’raladi. Ichki qismida 11 juft tolalar bo’lib ulardan ikkitasi xivchinning markazida, 9 tasi periferiyada joylashadi. Xivchin ko’pgina hollarda faqat bitta, ba’zan esa kamdan-kam hollarda sakkiztagacha bo’lishi mumkin. Sarkodalilardan xivchinlilar tanasini ma’lum shaklga ega bo’lishi bilan farqlanadi. Buning sababi, xivchinlilarning ektoplazmasining tashqi qismi birmuncha mustahkam elastik pellikula qobig’iga ega bo’lishligidir. Xivchinlilar ichida moddalar almashuviga qarab juda xilma-xil formalarini uchratamiz. Bu hayvonlar oziqlanish usullariga ko’ra autotroflarga, geterotroflarga bo’linadilar. Shunday qilib bu sinf vakilari ichida o’simlikka o’xshash oziqlanuvchilar, hayvon sifatida oziqlanuvchilari ko’p uchraydi. Autotrof holda oziqlanuvchi xivchinlilar tanasida xlorofillar bo’ladi. Bunday xivchinlilarning tashqi tomonidan klechatkadan tuzilgan qobig’ini o’rab turishi ularni o’simliklarga yaqinligini ko’rsatib turadi. Geterotrof xolda oziqlanuvchilarda xlorofill bo’lmaydi.Bu gruppa hayvonlar ichida ba’zilari chiriyotgan moddalar bilan oziqlanadilar. Geterotrof holda oziqlanuvchi xivchinlilar tipik hayvon sifatida hayot kechirib, mayda suv o’tlar, bakteriyalar bilan oziqlanadilar. Bunday oziqlanishga yordam beradigan tanada alohida organlilar-og’iz, halqum, oziq hazm qiluvchi vakuollar bo’ladi. Bunday oziqlanish usuliga golofit usuli oziqlanishi deyiladi. Golofit usulda oziqlanuvchi hayvonlar tanasida qizil dog’- ko’zi bo’ladi. Bu ko’z yorug’likni payqashga xizmat qiladi va hayvon yorug’likka qarab harakat qiladi. Chuchuk suvda yashovchi xivchinlilarda qisqaruvchi vakuollar bo’ladi. Qisqaruvchi vakuollar vaqt o’tishi bilan to’lib turadi. Unda vakuollar qisqarish natijasida alohida rezervlarga berib o’z suyuqligini tashqariga chiqarib yuboradi. Barcha sodda hayvonlarda bo’lganidek xivchinlilarda ham noqulay sharoitga moslanish-sista hosil qilish xususiyati kuzatiladi. Xivchinlilarning ko’payishi Aksariyat ko’pchilik xivchinlilar jinssiz yo’l bilan ko’payadi. Bunday ko’payishda odatda avval hayvon hujayrasi mitoz bo’linishini boshdan kechiradi. Shundan so’ng yuqoridan past tomon (uzunasiga) ikkiga ajaraladi. Hosil bo’lgan ikkita hayvonni bittasiga eski xivchin o’tib, boshqasidan xivchin yangitdan hosil bo’ladi. Phytomastiguna kenja sinfi vakilari ko’pincha kolonna bo’lib yashaydi. Kolonna bo’linayotgan xivchinlilarni bir-birlaridan batamom ajralib ketmasligi oqibatida sodir bo’ladi. Kolonnalar goho daraxtsimon (dinobryon) bo’lsa, goho sharsimon, ovalsimon va boshqa shakllarda uchraydi. Kolonnani 4 ta yoki 10000 dan ko’proq hujayralar hosil qiladi. Jinsiy ko’payish ko’pgina o’simliknamo xivchinlilarda uchraydi. Bunda yadrodan hosil bo’lgan jinsiy gametalar o’zoro qo’shilish natijasida yangi xivchinlilar paydo bo’lishi kuzatiladi. Gametalar shakli, katta-kichikligi jihatidan bir-biridan farq qilmasligi mumkin. Bunday gametalar qo’shilishi izogam kopullatsiya deyiladi. Xivchinlilar sinfi ikki kenja sinfi-o’simliksimon va hayvonsimon xivchinlilarga ajratiladi. 1. Kenja sinf. O’simliksimon xivchinlilar (Phytomastigina) Ushbu kenja sinfga mansub xivchinlilar aksariyat tanalarida xromotoforlari bo’lgan o’simliklarga o’xshab fotosintez yo’li orqali oziqlanuvchi hayvonlarni o’z ichiga oladi. Tanalarning shakli duksimon, sharsimon, silindirsimon bo’lishi mumkin. O’simliksimon xivchinlilar tanasida xivchinlar soni 1-2 tadan bir necha yuz, hatto mingtagacha bo’lishi mumkin. Xivchinlar uzunligi ham har-xildir. Xivchinlar suyuq muhitga parmaga o’xshab buralib kirishi natijasida gavda oldingi tomonga harakat qiladi. Xromotoforlarda xlorofil donalari bo’lgani sababli bu kenja sinf vakillarining tanalari ko’pincha yashil rangda bo’lib, fotosintez shu joyda o’tadi. Moddalar almashuvi yorug’lik enyergiyasi hisobiga boradigan organizmlar avtotroflar deyiladi. Biroq ayrim avtotroflar qorong’ulikda organik moddalar ko’pligida yashil rangini yo’qotib getetrof (saprofit) oziqlanishga o’tishadi. Yashil xivchinlilar fotosintez jarayonida kraxmal yoki uglevodlar sintez qiladi. O’simliksimon xivchinlilar ichida bir qancha turlari koloniya bo’lib yashaydi. Chuchuk suvlarda yashovchi gonium (Gonium pyerctorale) 16 ta, evdorina (Eudorina elegans) 32 ta yashil hujayralardan hosil bo’lgan sharsimon koloniya hosil qiladi. Bu hujayralar bir-birlari bilan rangsiz quyuq shilimshiq modda orqali bir- birlari bilan bog’lanadi. Kichikroq suv havzalarida uchrab turadigan volvokslar (Volvox glabator) koloniyasi 20 ming hujayradan iborat bo’ladi. Koloniyadan xivchinlar birgalikda tebranishi natijasida suvda suzib uradi. Kolonial xivchinlilarning hujayrasi har-xil kattalikdagi gametalar hosil qiladi. Masalan: 8-hujayrali stefanosfera (Stephanosphera) bir xil kattalikdagi gametalar hosil qilib izogam kopulyatsiya namoyon etsa, 16 hujayrali pandorina (Pandorina) gametalari biri ikkinchisiga nisbatan biroz yirik bo’ladi. Volvoks kolonoyasidagi minglab hujayralardan faqat 25-30 tasi bo’linmasdan tuxum, 5-10 tasi urug’ hujayraga aylanadi. Hujayralarning bo’linmasdan yiriklanib, jinsiy hujayralarga aylanganlariga makrogametalar deyiladi. Makrogometalar harakatsiz bo’lib tuxum hujayrasiga o’xshaydi. Mikrogametalar esa har bir hujayraning yanada maydalanib yoki hujayralar hosil qilish (palintomik) hisobiga hosil bo’ladi. Mikrogometa harakatchan urug’ hujayra vazifasini bajaradi. O’simliksimon xivchinlilar kenja sinfi bir necha turkumga bo’linadi. 1-turkum. Chrysomonadina Mayda 1-3 ta xivchinga ega bo’lgan dengiz va chuchuk suvlarda yashovchi xivchinlilardir. Ba’zan tanasida yolg’on oyoq hosil qilishi mumkin. Turkum ichida daraxtsimon koloniya hosil qilib yashovchi dinabryon, synira kabilari bor. 2-turkum. Qalqondor xivchinlilar (Dinoflagellata) Dengizlarda yakka yashovchi xivchinlilar bo’lib plankton holda hayot kechiradi. Qalqondor xivchinlilarning xivchinlari tanasining markaziy qismidan boshlanadi. Xivchinlardan biri orqa tomonga cho’zilgan, ikkinchisi tanasining o’rta qismini “belbog’” deb ataladigan chuqur ichida turadi. Qalqondorlarning kletchatkadan iborat tana po’sti bor. Bu po’st ma’lum tartibda joylashgan, choklar orqali bir-biri bilan birikkan plastinkalardan tuziladi. Bu turkumga vakillar sifatida seratsium (Seratium), tun yog’duchisi Noctiluca milarisni ko’rsatiladi. Tun yog’duchisi plankton holda hayot kechiradi. Unga mexanik yoki kimyoviy ta’sir etganda o’zidan yog’du chiqaradi. Tun yog’dusi tanasinng diametri 2mm atrofida bo’lib xromotoforasi va kletchatkasi bo’lmaydi, shu boisdan u fotosintez qilmay sodda hayvonlar va suv o’tlari bilan oziqlanadi.Qalqondor xivchinlilar dengiz va chuchuk suv planktonini asosini hosil qiladi.Ular biosferadagi moddalar almashinuvida katta ahamiyatga ega. 3-turkum. Evglenasimonlar (Euglenoidea) Chuchuk suv havzalarida turli evglenalar uchraydi. Evglenalar sitoplazmasining sirtqi qavati pellikula bilan o’ralgan. Oziqlanishlarga qarab evglenalar yashil o’simliklarga o’xshab autotrof, qorong’ida saprofit usulga o’tadi. Nihoyat, shunday formalari ham borki, ular tipik hayvon organizmlari kabi ovqatlanadi, yeydigan ovqati gavdasining oldingi qismida joylashgan og’iz orqali halqumga, undan sitoplazmaga o’tadi (Peranema avlodi). Evglenasimonlar tanasida bitta xivchin, ba’zan tanacha, bleforaplast, “ko’zcha” va qisqaruvchi vakuollari bo’ladi. Evglenalarga vakil sifatida Euglena viridis, Euglena oxuris ko’rsatiladi. Evglenalar oziqlanishi tashqi muhit sharoitiga mos xolda o’zgarib turadi. Agar suvda kimyoviy elementlar, yetarli darajada yorug’lik bo’lsa ular avtotrof oziqlanishadi. Ya’ni ular quyosh energiyasidan foydalanib fotosintez orqali o’zlariga o’simliklarga o’xshab organik moddalar hosil qilishadi. Qorong’ulikda bo’lsa ular suvdagi tayyor organik birikmalarni pellikulasi orqali shimib yashaydi. 4- turkum Fitomonadlar (Phytomonadina) Bu turkumga mansub jonivorlarning bitta yirik, yashil xromotofori va bir juft xivchini bo’ladi. Bizning ifloslangan ba’zi suv havzalarimizda bu turkumning vakili bo’lgan xlamidomanadalar urug’i vakillari uchraydi. Bular ayniqsa oqmaydigan ko’lmak suvlarda tez ko’payib suvni yashil rangga kirib qolishiga sabab bo’lishadi. Xlamidomanada hujayrasida bitta yoki ikkita qisqaruvchi vakuoli, tanasining oldingi qismida qizg’ish rangli stigmasi bo’ladi. Fitomonadlar avtotrof va geterotrof xolda oziqlanishadi. Bular ichida yakka, kollona bo’lib yashaydiganlari ham bor. Koloniya bo’lib yashovchilarga volvokslar, evdorina, pandorina kabilarni ko’rsatish mumkin. Yakka yashovchilariga xlomidomanas stenii misol bo’ladi. Volvoks kollonasi ba’zi xollarda 50.000 hujayralarni birikishidan hosil bo’ladi. 2 kenja sinf. Hayvonsimon xivchinlilar (Zoomastigina). Bu kenja sinfga mansub xivchinlilar hujayralarida xlorofillari bo’lmaydi. Shu boisdan ular saprofit usulda oziqlanadi. Aksariyat ko’pchiligi odam va hayvonlarda tekinxo’rlik qilib yashaydi. Hayvonsimon xivchinlilar tuzilish, hayot kechirishlariga qarab bir- birlaridan ancha farq qiladi. Quyida bu kenja sinfga mansub bo’lgan turkumlar haqida ma’lumotlar beriladi. 1.Yoqali xivchinlilar (Choanoflagellata) turkumi . Koloniyasi xilma-xil shaklda bo’lgan hayvonlardir. Gavdasining oldingi uchida yupqa protoplazmatik yoqacha bo’lib, u xivchinning tubini o’rab turadi. Xivchin harakatlanganda suvdagi bakteriya va ozik zarrachalari yoqacha ichiga tushadi. Ovqat hazm qilishi vakuollari ichida oziq hazm qilinadi. Vakil Codosiga botrytis. 2. Ildiz xivchinlililar (Rhizomastigina) turkumi. Tana sarkodalilar hamda xivchinlilarning tuzilish xususiyatlarini o’zida mujassamlashtiradi. Tanasida 1-3 ta xivchin bilan birga yaxshi rivojlangan psevdopodiylari bo’ladi. Vakil Mastigamoeba aspera. 3. Kinetoplastidlar (Kinetoplastida) turkumi. Bu turkumga mansub hayvonlarda xivchin bilan bog’langan maxsus organ- kinetoplast bo’ladi. Kinetoplast ultra tuzilishiga qarab mitoxondriyalarga yaqin tuzilma bo’lib, o’zida ancha DNK ushlaydi. Turkumga mansub hayvonlardan faqat bodom urug’idagi vakillargina erkin yashaydi. Tekinxo’r vakillari odam va umurtqali hayvonlarning qonida yashab ko’pgina og’ir kasalliklar tug’diradi. Tekinxo’rlarga misol sifatida tripanasomalarni (Tryphanasoma) ko’rsatiladi. Tripanasoma rangsiz xivchinlardan bo’lib, shakli duksimon ko’rinishdadir. Xivchin tanasining orqa tomonidagi bazal tanachadan boshlanadi. Xivchin bazal tanachadan hujayraning cheti bo’ylab gavdaning oldingi uchiga boradi. Tripanasoma 15-40 mkm uzunlikdagi gavdasida bitta yadrosi bo’ladi. Tripananasomalar hayvonlarning qonida yashab “uyqu” kasalligini keltirib chiqaradi. Uyqu kasalligini chiqaruvchi Tryphonosoma rhodesiense Afrikaning tropik qismida yashovchi halqlarni ko’plab kasallantiradi. Uyqu kasalini chaqiruvchi triponosoma tabiatda yovvoyi hayvonlardan antilopalar qonida uchraydi. Triponosomalarni se-se nomli chivinlar (Glossina palpalis) antilopalardan odamlarga yuqtiradi. Chivinlar antilopa qonini so’rganda qondagi triponosomalar chivin ichagida bo’linib ko’paya boshlaydi. So’ng tana suyuqligi orqali uning xartumiga o’tib oladi. Chivin odamlarni chaqqanda xartumi, so’lagidagi triponosomalar odamning qoniga tushib qoladi. So’ngra u odamlar qonida bo’linib, ko’payib ketadi. Uyqu kasalligi nihoyatda cho’ziladigan kasallik bo’lib, oqibatda odamni nobud qiladi. Afrika qoramollarida Tryphonosoma brusei “nagana”, otlarda T. equiperdum “qo’shilish kasalligi” ni keltirib chiqaradi. Leyshmaniyalar triponosomolardan farqlanib, odam va hayvonlarning hujayralari ichida yashaydi. Bu tekinxo’r keltirib chiqaradigan kasallik leyshmaniozlar deyiladi. Leyshmaniozlar O’rta Osiyoda uchraydi. Leyshmanioz kasalliklaridan Pendinka yoki sharq kuydirgisi odamlarning yuzida, qo’llarida shish hosil qilib, shish yaraga aylanadi. Pendinkani hujayra ichida yashaydigan Leichmania tropica chaqiradi. Leyshmaniyalar nihoyatda kichik - 2-4 mkm uzunlikdagi duksimon ko’rinishdagi tekinxo’rdir. Odamlarga leyshmaniyalarni Phelobotomus avlodidan bo’lgan chivinlar tarqatadi. Chivinlar esa leyshmaniyalarni turli sichqon kalamush, qumsichqon kabi kemiruvchilarni qonini so’rish orqali yuqtirib oladi. Shunday qilib, leyshmaniya ham xuddi triponosoma kabi tabiatda turli yovvoyi hayvonlarda mavjud bo’ladi. Bu tekinxo’rlarni bir hayvondan ikkinchisiga yoki odamga hasharotlar yuqtiradi. Rus parazitologi E.N. Pavlovskiy odamlar va hayvonlar o’rtasida bo’g’imoyoqlilar vositasida aylanib yuradigan kasalliklarni tabiiy manbali transmissiv kasalliklar deb atadi. Shunday qilib, leyshmaniya ham xuddi triponosoma kabi tabiatda turli yovvoyi hayvonlarda mavjud bo’ladi. Bu tekinxo’rlarni bir hayvondan ikkinchisiga yoki odamga hasharotlar yuqtiradi. Rus parazitologi E.N. Pavlovskiy odamlar va hayvonlar o’rtasida bo’g’imoyoqlilar vositasida aylanib yuradigan kasalliklarni tabiiy manbali transmissiv kasalliklar deb atadi. Odamlarning jigari, talog’i va limfa bezlarida Leichmania donovani kala-azar kasalligini chaqiradi. 4. Ko’p xivchinlilar Polymastigina turkumi Odam va boshqa umurtqali hayvonlarda xivchinlari to’rtta yoki ko’proq bo’lgan tekinxo’rlardan lambliya va trixomonas uchraydi. O’n ikki barmoqli ichakda, o’t yo’llarida yashaydigan lambliya (Lamblia intestinalis) tanasi ikki tomonlama simmetriyali bo’lib, ikkitadan yadrosi, sakkizta xivchini fibrilya apparati, ichakka yopishish uchun so’rg’ichi bo’ladi. Lambliya ichakda ko’payib ketib uning faoliyatini buzadi, o’t pufagining yallig’lanshiga sabab bo’ladi. Trixomonas yo’g’on va ingichka ichakda tekinxo’rlik qiladi. Trixomanasning gavdasi uzunligi 7-10 mkm bo’lib tanasining oldingi tomonida to’rtta xivchin joylashadi. Beshinchi orqa tomonga egilib tana pellekulasi bilan birikib yupqa to’lqinlantiruvchi parda ni hosil qiladi. Odamning siydik - tanosil yo’llarida trixomonas vaginalis tekinxo’rlik qiladi. Hayvonsimon xivchinlarga shuningdek, gipermastiginalar, opalinalar turkumlari ham kiradi. Bir hujayrali hayvonlar tuzilishi va taraqqiyotining ma’lum davrida sporali hayvonlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi bir hujayralilar ichida tekinxo’rlikka o’ta moslashgan sodda hayvonlar guruhining hosil bo’lishiga sabab bo’lgan. Sporalilar tipiga mansub hayvonlar tekinxo’rlik bilan hayot kechiradigan bir hujayralilardir. Sporalilarda tekinxo’rlikka o’tish munosabati bilan gavda tuzilishi, hayot jarayonlarida muayyan moslanishlar paydo bo’lgan, jumladan bu jonivorlarning harakatlanish, ovqat hazm qilish va qisqaruvchi vakuollari rivojlanmagan. Barcha sporalilar hayvon va odamlar to’qimalarida yashab, oqibatda o’z hujayralarida ma’lum kasalliklar keltirib chiqaradi. Sporalilarning gavdasi ham garchi 1 ta hujayradan iborat bo’lsada, biroq hujayra organellalari nihoyatda kichik o’lchamda bo’lganligi sababli elektron mikroskop ostida ko’rinadi. Sporalilarning ko’payishida (shizogoniya) va jinsiy (sporogoniya) nasllar navbatlashuvi kuzatiladi. Jinsiy ko’payishdan hosil bo’lgan zigota qalin po’st bilan o’ralib u oosista deb ataladi. Oosista ichida sporogoniya natijasida sporozoitlar hosil bo’ladi. Sporozoitlar hosil bo’lishi tekinxo’rning rivojlanishini poyoniga yetkazadi. Mustahkamlash uchun savollar. 1. Bir hujayrali va ko’p hujayrali hayvonlar hujayrasi o’rtasidagi o’xshashlik va farqlarni tushuntiring. 2. Bir hujayralilarning hujayra organellalari nimalardan iborat bo’ladi? 3. Bir hujayralilarning klassifikatsiyasini tushuntiring. 4. Sarkomastigoforalar tipiga tavsif bering. 5. Sarkodalilar sinfi va uning muhim turkumlari, vakillarni ayting. 6. O. Mavlonov, Sh. Xurramov, Z. Norboyevlarning “Biоlоgiya аsоslаri” (T. 2002) darsligi 38 saxifasidagi (S-31) test topshiriqlariga javoblar bering. To’g’ri javoblarni baholang. 7. O.Mavlonov, Sh. Xurramov, X. Echovalarning ‘Biоlоgiya аsоslаri’ darsligining (2006 y.) 34 betidagi 4-rasmdan foydalanib (bundan buyongi Mustahkamlash uchun savollar.da mazkur kitobga ishora “darslik” deb yoziladi) foraminiferalardagi nasllar almashinish sxemasidan makrosferik va mikrosferik individlar hosil bo’lish jaryonini kuzating. Glossariy 1. Zigota (зигота) — urug'langan tuxum hujayra. 2. Organella (Органелла) — bu hujayra ichida o'ziga xos funksiyalarni bajaradigan mayda hujayrali tuzilish. Organella eukariotik va prokariotik hujayralar sitoplazmasiga joylashtirilgan. 3. Toʻqima — kelib chiqishi, tuzilishi va funksiyasiga koʻra oʻxshash hujayralar sistemasi. Odam va hayvonlar toʻqimasi epiteliy, biriktiruvchi, muskul va nerv toʻqimalariga boʻlinadi. 4. Ko’payish — organizmlarning avlod qoldirish xususiyatidir . Organizmlar asosan ikki xil usulda :jinssiz va jinsiy ko’payadi . 5. Jinsiy koʻpayish (половое размножение) — urgʻochi va erkak jinsiy hujayralar — gametalarning qoʻshilishidan hosil boʻladigan zigotadan yangi organizmning rivojlanishi, organizmlar koʻpayishining har xil shakllari. 6. Jinssiz koʻpayish ( бесполое размножение) — organizmlarning jinsiy jarayon sodir boʻlmaydigan, jinsiy hujayralar ishtirok etmaydigan koʻpayish usuli. Adabiyotlar 1. Мўминов Б.А., Эшова Х.С., Рахимов М.Ш. Умуртқасиз ҳайвонлар зоологиясидан амалий машғулотлар. Тошкент, ПАТЕНТ ПРЕСС, 2005.190 б. 2. Дадаев С., Тўйчиев С., Ҳайдарова П. Умуртқалилар зоологиясидан лаборатория машғулотлари. Ўқув қўлланма. Т. Ўзбекистон. 2006. 3. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатьий тартиб- интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2017 4. Рупперт Э.Э., Фокс Р.С., Барнс Р.Д. Зоология беспозвоночных. В 4-х томах, перевод с англ., “Академия”, Москва - 2008г. 5. Дадаев С.Д., Мавлонов О.М. Зоология. Тошкент, 2010