BIZNES ETIKA VA IJTIMOIY MA’SULIYAT REJA: 1. Biznes etika xaqida tushuncha 2. Biznesda ijtimoiy ma`suliyat • “Etika” tushunchasiga aniq bir ta’rif berish anchagina murakkab. • Umumiy ma’noda ETIKA bu – insonning yoki bir gurux insonlarning xulq-atvorini boshqaruvchi va ularning fikrlari xamda xarakatlarini ijobiy va salbiy baxolashni belgilab beruvchi axloqiy tamoyillar xamda qadriyatlar to‘plamidir. Bu go‘yoki qonunlarning ichki kodeksidir, u quyidagilarni belgilab beradi: • o‘zini qanday tutish mumkin, qanday tutish mumkin emas; • qanday qarorlarni qabul qilish mumkin, kanday qarorlarni qabul qilish mumkin emas; • ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi chegara qaerdan o‘tadi. Etika ichki qadriyatlar bilan bog‘liq, ular esa o‘z navbatida korporativ madaniyatning bir qismi xisoblanadi va qabul qilinayotgan qarorlarga ta’sir o‘tkazadi, yana tashqi muxit doirasida ularning ijtimoiy ruxsat etilishini aniqlab beradi. • Etik muammo qachon paydo bo‘ladi? • Qachonki bir kishining yoki tashkilotning xatti-xarakatlari atrofdagilarga ziyon etkazishi yoki aksincha, foyda keltirishi mumkin bo‘lganda. • Odam embrionining “stvol” xujayralari 1998 yili kashf qilingan. Tibbiyot nuqtai nazaridan buning ortida inqilobiy yangi davolash amaliyoti, inson umrining davomiyligini va sifatini oshirishdek yangi imkoniyatlar yashirinib yotibdi. Lekin ko‘pchilik insonlar uchun bu yana etik dilemma (echimi yo‘q muammo) xamdir. Gap shunda-ki, “stvol” xujayralarining manbai bo‘lib abort natijasida ona qornidan olingan embrionlar xisoblanadi, demak, olimlar qattiq baxslar markazida qolishdi. 1987-1993 yillar mobaynida embrional xujayralar soxasidagi izlanishlarni federal byudjetdan moliyalashtirilish ta’qiq ostida edi, bu xujayralar bilan tajribalar o‘tkazishga faqat yaqindagina ruxsat etildi. NeuralStem Biopharmaceuticals kompaniyasining ijrochi direktori Richard Garr bunday izlanishlar muximligini juda yaxshi tushunadi: uning o‘g‘lining bosh miyasida o‘sma topildi. U umid qiladi-ki, “stvol” xujayralar bilan miyaning bedavo kasalliklarida o‘ladigan neyronlarni almashtirish mumkin. • Insonlar va tashkilotlarning amallarini belgilab beruvchi asosiy me’yorlar tizimi • Birinchisi bu – qonunlar, xujjatlarda bitilgan me’yor va qadriyatlar tizimi, ularga amal qilinishini nazorat qilib davlatning sud tizimi ishlamoqda. Xuquqiy jixatdan belgilab qo‘yilgan-ki, tashkilot va uning a’zolari amallari ma’lum chegaralar bilan cheklangan (avtomobilni boshqarish uchun xaydovchilik guvoxnomasi olish zarurligi, foyda solig‘ini to‘lash majburligi va xokazo). Elektron biznes (e-biznes)ning rivojlanishi bilan yangi xuquqiy muammolar xam paydo bo‘ldi, masalan, mualliflik xuquqi ximoyasi masalasi. • Bunday xulq-atvorning aynan teskarisi bu individning (tashkilotning) tanlov erkinligi bilan belgilanadigan amallaridir. Bunga shunday xulq-atvor kiradi-ki, u to‘g‘risida qonunlarda xech narsa deyilmagan va unga nisbatan inson yoki tashkilot to‘liq erkinlikka ega (individ tomonidan diniy dunyoqarashni tanlanishi, musiqa kompaniyasi tomonidan ijrochilar yoki kompakt-disklar tiraji tanlanishi). • Bu, individlar va tashkilotlarning amallarini belgilab beruvchi ikkala soxalar o‘rtasida aynan etik me’yorlar yotadi. Bu erda qog‘ozga bitilgan qonunlar yo‘q, balki xulq-atvor qoidalari bor, ular jamiyat tomonidan umuman olganda ma’qullanadigan tamoyillar va qadriyatlarga asoslanadi. Erkin tanlov xolatida inson o‘ziga o‘zi bo‘ysunadi, qonunchilik soxasida – qonunga bo‘ysunadi. Etika xolatida esa individ o‘ziga (yoki kompaniyaga) ma’lum bo‘lgan me’yorlarga rioya etishi kerak, lekin aslida bu me’yorlar talablarini buzganlik uchun aniq bir sanksiyalar, jazolar ko‘zda tutilmagan. Etik nuqtai nazardan maqbul bo‘lgan qaror xam xuquqiy jixatdan, xam axloqiy jixatdan maqbul qaror xisoblanadi (jamiyatning aksariyat qismi uchun). • Etik me’yorlar bu yozilmagan qoidalar bo‘lgani uchun, qandaydir ish-xarakatni baxolash masalasi ko‘pincha ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Etik dilemma qachon paydo bo‘ladi, kachon-ki, barcha muqobil echimlar yoki xulq-atvor variantlari o‘zlarining ro‘y berishi mumkin bo‘lgan salbiy axloqiy oqibatlari tufayli maqbul emas, qachon-ki yaxshini yomondan, yaxshilikni yovuzlikdan ajratish qiyin bo‘lsa. • Tashkilotda paydo bo‘ladigan etik masalalarni echish uchun mas’uliyatni o‘z bo‘yniga oladigan insonni ko‘pincha axloq agenti deb ataydilar. • Etik jixatdan murakkab bo‘lgan qarorlarni qabul qilish me’zonlari • Etik tanlov muammosi bilan to‘qnash kelganda menejerlar odatda normativ nuqtai nazarga, ya’ni ma’lum me’yor va qadriyatlarga asoslanadilar, keyin ularga muvofiq tegishli qarorlar qabul qilinadi. Normativ etikada qadriyatlar tizimini tavsiflashga bo‘lgan, va demak, etik jixatdan murakkab bo‘lgan qarorlarni qabul qilishga bo‘lgan bir necha yondashuv ajratiladi, ular menejment amaliyotida qo‘llanilishi mumkin: • Utilitar yondashuv, • Individual yondashuv, • Axloqiy-xuquqiy yondashuv, • Adolat konsepsiyasi. • Utilitar yondashuv • 19-asrda faylasuflar Ieremiy Bentam va Jon Styuart Mill tomonidan ishlab chiqilgan Utilitar yondashuvning asosiy tamoyillarida aytilishicha, axloq me’yorlariga mos keluvchi xulq-atvor eng ko‘p insonlarga eng ko‘p foyda keltiradi. • Individual yondashuv • Individual yondashuvda nazarda tutilishicha, inson uchun uzoq muddatli istiqbolda foyda qiladigan amal, xarakatlari axloqiy-maqbul xisoblanadi. Asosiy xarakatlantiruvchi kuch bo‘lib “o‘z-o‘zini nazorat qilish” (samokontrol) xisoblanadi, uni cheklaydigan barcha tashqi kuchlar tomirida kesilishi lozim. Xar bir inson o‘zi uchun uzoq muddatli istiqbolda eng foydali bo‘lgan qarorni tanlaydi, shuning asosida o‘z amallarining sifati xususida xukm chiqaradi. Boshqa muqobil variantlarga nisbatan ko‘proq yovuzlik emas, balki ko‘proq yaxshilik keltiruvchi xarakatlarga ruxsat etiladi. • Axloqiy-xuquqiy yondashuv • Axloqiy-xuquqiy yondashuvda aytilishicha, insonga dastavval fundamental xuquq va erkinliklar berilgan, ular boshqa insonlarning qarori bilan buzilishi yoki cheklanishi mumkin emas. Bu degani, qaror ta’siri tegib o‘tadigan insonlarning xuquqini eng yaxshi ximoya qiladigan qaror- etik jixatdan to‘g‘ri qaror xisoblanadi. • Qaror qabul qilinishi jarayonida quyidagi axloqiy xuquqlar xisobga olinishi mumkin: • Rozilik berish erkinligi xuquqi. Boshqa insonga ta’sir ko‘rsatishga faqat u ruxsatni erkin xolda bersagina yo‘l qo‘yiladi. • SHaxsiy xayot kechirish xuquqi. Ishdan tashqari xolatda inson o‘zi xoxlaganicha xayot kechirishi mumkin va uning shaxsiy xayotiga tegishli bo‘lgan barcha axborotni nazorat qilishga xaqli. • Vijdon erkinligi xuquqi. Insonda uning axloqiy yoki diniy me’yorlariga zid bo‘lgan xar qanday buyruqni bajarishdan voz kechish xuquqi bor. • So‘z erkinligi xuquqi. Inson boshqa insonlarning xarakatlarini etikaga mos kelishi va xuquqiy asoslanganligini asosli ravishda tanqid qilishi mumkin. • To‘g‘ri muomala qilish xuquqi. Insonda xissiyotga berilmasdan tinglanish va o‘zi bilan adolatli muomala qilish xuquqi bor. • YAshashga va xavfsizlikka xuquq. Inson xayotini, sog‘ligini va xavfsizligini ximoya qilishga xuquqi bor. • Adolat konsepsiyasi. • Adolat konsepsiyasida aytilishicha, etik jixatdan to‘g‘ri qaror tenglik, adolatlik tamoyillariga asoslangan bo‘lishi lozim. • Etik tanlovni belgilab beruvchi omillar • Agar menejerni yolg‘onchilikda, aldovda yoki o‘g‘irlikda shubxalashsa, odatda ayb yoki boshqa odamga, yoki vaziyatga yuklanadi. Ko‘pchiligimiz xisoblaymiz-ki, etik jixatdan to‘g‘ri qarorlar vijdon amri bilan qabul qilinadi. Bu, albatta, to‘g‘ri, lekin to‘liq xaqiqat emas. • Biznesning etik yoki axloqiy amaliyoti bu – tashkilot madaniyatida qabul qilingan, qadriyatlar, qarashlar, an’analar va axloqiy urf-odatlar tizimini ifodalash shaklidir. SHunday qilib, etik muammolar aslida shaxsga tegishli emas, balki tashkilotga tegishlidir. • Menejer • Tashkilot • Ijtimoiy mas’uliyat nima? • Bir tomondan, etika tushunchasi singari, jamiyat oldidagi kompaniyaning mas’uliyati konsepsiyasi juda sodda: bu degani, kompaniya yomonni yaxshidan ajratishi lozim va jamiyatda qabul qilingan axloqiy me’yorlarga mos xolda ish tutishi lozim. Ijtimoiy mas’uliyatning rasmiy ta’rifi tashkilot raxbariyatining kompaniya farovonlik darajasini oshiradigan va ham jamiyatning, ham kompaniyaning manfaatlariga javob beradigan qarorlar qabul qilish va xarakatlarni amalga oshirish mas’uliyatini nazarda tutadi. Ishbilarmonlig etikasi-bu yaxshilik va yomonlik, ma'naviylik va ahloqiylik, insonni jamiyatdagi ma'lum o'rni va hayoti va faoliyatining ma'nosi haqidagi tushunchalarga mos keluvchi inson hulqining ta'limi va amaliyotidir. Ishbilarmonlik etikasi o'z ichiga menejer, har qanday ishbilarmon kishi qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun suyanadigan ideallarni oladi. Ishbilarmonlik etikasi faoliyatining u yoki bu sohasida tavakkalli, novatorli, halol, omilkor va qonuniy biznesni olib borishga asoslanadi. Tadbirkorlik faoliya tining xili va uning alohida turlaridan qat'iy nazar, ishbilarmonlik etikasi, ya'ni milliy etnik an'analarini va undan kelib chiquvchi qoidalarni hisobga olishi kerak. Ishbilarmonlik etikasi menejerning xarakteri, uning qalbi, aqlining xususiyat lari, motivatsiya, ma'lumoti va bilimlarining darajasi, uning jamoada, jamiyatdagi insonlarga nisbatan hulqi bilan chambarchars bog'langandir. Obru, faxr, halollik, izzattalablik, oliyjanoblik, muloyimlik menejer ishbilarmonlik etikasining "arsena liga" kiradi, uni ijobiy ta'riflaydi. Etik me'yorlar, huquqiy me'yorlardan farqliroq, rasmiy ravishda hech qaerda yozilmagan va uzoq vaqt davomida "otalardan" "bolalarga", kattalardan kichiklarga, bir avloddan boshqasiga og'zaki ravishda uzatib kelingan. Ular asrlar davomida har xil xalqlarning ko'pgina avlodlarining birgalikdagi fao liyati, jamoaviy turmushlari jarayonida vujudga kelganlar va madaniyatning asosiy yutuklaridan biri bo'lganlar. Qonunchilikni himoya qilishda qonunning u yoki bu moddasini buzganlik uchun jazolovchi maxsus davlat idoralari turgan huquqiy tartibga solishdan farqli ravishda etik me'yorlarga rioya qilinganlik yoki rioya qilmaganlik ustidan nazorat qilish faqat jamoaviy fikr va insonning vijdoni bilan amalga oshiriladi. Xuddi shuning uchun axloqli bo'lish yoki bo'lmaslik deyarli to'liqligicha insonning shaxsiy yaxshi yoki yovuz irodasiga bog'liqdir. Albatta, har qanday erkin tanlov omillarining ko'pligi bilan asoslanadi, shunga qaramasdan insonni kuch bilan vijdonli qilish mumkin emas. Insoniy munosabatlar mavjud bo'lgan hamma yerda ahloq ham mavjud bo'ladi, chunki jamiyatda yashab, undan to'liqligicha ozod bo'lish mumkin emas. Sog'lom fikrlovchi inson, o'zining shaxsi va qadr-qimmatini hurmat qilgan holda, u muloqatda bo'lgan har bir inson ham, o'zining shaxsi va qadr- qiymatini tan olinishini muljallaydi. Shu bilan birga etik me' yorlarni buzilishi ertami yoki kechmi ijtimoiy yoki shaxsiy kulfatlar, baxtsizliklar, halokatlarga olib keladi, ahloq o'zi uchun qasos oladi, negaki uning asosiy belgilanishi insoniyatni uning yagonaligida saqlash, insonlarga o'zlarining hamjamiyatlarini saqlab qolishlariga yordam berish, bir birlarini yo'q qilishga yo'l qo'ymaslik, ularning birgalikdagi faoliyatining muvaffa qiyatiga ko'maklashishdir. Shu sabablarga ko'ra, ixtidorli tadbirkorlar, yirik firmalar va kompaniyalarning rahbarlari o'z jamoalarining ishini tashkil qilishda etik me' yorlarga katta ahamiyat beradilar. Insonlarning ishga doir munosabatlari o'zaro hurmat, o'zaro yordam va har qanday xodimning shaxsiga e'tibor qaratish asosida qurilgan joyda hamma vaqt ham ishonchlilik darajasi va muvaffaqiyatning garovi faqat ma' muriy boshqaruv va nazarotga suyanuvchi tashkilotlarga karaganda yuqoridir. Tadbirkorlarning ishga doir faolligi jarayonidagi bir tomondan ular o'rtasidagi va boshqa tomondan tadbirkor va davlat, jamiyat o'rtasidagi ijobiy o'zaro munosa batlarni belgilab beruvchi asosiy etik sifat halollikdan iboratdir. Halollikni talab qilinishi insonlarning ularning ijtimoiy amaliyoti jarayonida birgalikda faoliyat yuritishlarining zarurligi, ular faoliyatini o'zaro muvofiqlashuvi, ularning kundalik hayotlarining ehtiyojlari bilan asoslanadi. Halollik o'z ichiga to'g'rilik, o'z fikrida qattiq turish, o'ziga olgan majburiyatlarga sodiqlik, qilinayotgan ishning to'g'riligiga sub'yektiv ishonch, tadbirkor o'zining tijorat faoliyatida amal qiladigan motivate siyaga nisbatan boshqalar va o'zining oldida sofdillik, boshqa insonlarning ularga qonunan tegishli bo'lgan huquqlarini tan olish va rioya qilish kabi ijobiy ahloqiy belgalarni oladi. Tadbirkorlarning guruhli birdamligi asosida, hozirgi vaqtda o'zaro yordam talabi ba'zan ziddiyatli namoyon bo'lsa ham, ular o'rtasida o'zaro yordam vujudga keladi va rivojlanadi. Bir tomondan tadbirkorlar o'rtasidagi munosabatlarda raqiblik tamoyili amalda bo'lsa, boshqa tomondan ular ayrim hollarda bir birlariga o'zaro yordam va qo'llab quvvatlashlarni ko'rsatishlari mumkin (yetkazib berilgan tovarlarga haq to'lash muddatlarini ko'chirish, imtiyozli shartlarda kreditlar berish qismi bo'yicha). Biznesda muvaffaqiyatga erishish uchun menejerlarga ishbilar-monlik etikasining asosini egallash muhimdir. Boshqaruv amaliyoti etik me'yorlarni, ya'ni kasbiy etikaning postulatlari(isbotsiz qabul qilinadigan qoidalar)ni ishlab chiqqan, ular tadbirkor, menejerning etik kodeksi deb ataluvchining asosida yotadilar. Ya'ni madaniy tadbirkor, menejer: - o'z mehnatini nafaqat o'zi uchun, balki boshqalar, jamiyat, davlat uchun foydali bo'lishiga ishonishi; - o'zini o'rab turgan insonlar ishlashni xohlashlari va bilishlari, o'zlarini tadbirkor bilan birga ko'rsatishga intilishlaridan kelib chiqishi; - biznesga ishonishi, uni o'ziga jalb qiluvchi ijod sifatida baholashi, biznesga san'atga kabi qarashi; - raqobatni zarurligini tan olishi, ammo hamkorlikni zarurligini ham tushunishi; - o'zini shaxs sifatida, har qanday shaxsni esa o'zi kabi hurmat qilishi; - har qanday mulkni, davlat hokimiyatini, ijtimoiy harakatlarni, satsial tartibni, qonunlarni hurmat qilishi; - o'ziga va boshqalarga ham ishonishi, kasbiy mahorat va omilkorlikni hurmat qilishi; - ta' lim, fan va texnika, informatika, madaniyatni qadrlashi, ekologiyani hurmat qilishi; - yangiliklarga intilishi; - insonparvar bo'lishi kerak. Shu munosabat bilan 1912 yilda Rossiya savdogarlari gildiyasi tomonidan shakllantirilgan ishbilarmon kishining tamoyillari g'oyatda ibratlidir: - ho kimiyatni hurmat qil; - halol va to'g'ri bo'l; - hususiy mulkchilik huquqini hurmat qil; - insonni sev va hurmat qil; - so'zinga sodiq bo'l; - mablag'larining bo'yicha yasha; - maqsadga intiluvchi bo'l. Menejer uchun yana ma' lum ijtimoiy muhitda vujudga kelgan hulq qoidalari - ishbilarmonlik etiketini bilish, hamda unga rioya qilish ham muhim ahamiyatga egadir. Etiket - bu ham inson hulqini tartibga solishning shakllaridan biridir. Ammo etiket qoidalari g'oyatda rasmiy xarakterda bo'ladi va odamning oldiga erkin tanlash muammosini ko'ymaydi. Ularni bilish va rioya qilish zarur. Etiket tili ko'proq umum insoniy odob talablarini aks ettiradi, ammo bunda odamlarning yoshli, xizmatli, jinsiy farqlarini tartibga soladi, unda vaziyat oldindan kelishib olinadi va aniq harakatning tayyor modellari taklif qiladi. Etiketning xususiyati uning dialogli ekanligidir, ya'ni etiket barcha bir birlari bilan muloqat qilayotgan odamlar uning qoidasini bilishlari va "bitta tilda so'zlashishlarini" ko'zda tutadi. Masalan, agar odamlar uchrashganda bir birlari bilan albatta salomlashishga odatlanmagan bo'lsalar, sizning salomingizga hayratli qarash bilan javob qaytarishlari mumkin. Ammo madaniylashgan muhitda etiket qoidalarini umumiy bilish ko'zda tutiladi va shuning uchun ularga rioya qilish zarur. Insonning umumiy madaniyati ko'pgina tarkibiy qismlardan vujudga keladi, shu jumladan uni tarbiyasining ichki nomoyon qilishini ham tashkil qiladi. Ishbilarmon odamning kiyimi uning jamiyatda tutgan o'rnini, qaddi-qoma tini, yoshini va u qayoqqa ketayotganligini hisobga olishi kerak. Mutaxasislarni hisoblashlaricha, ishbilarmon erkak kishi uchta kostyumga ega bo'lishi kerak: ishchi, ishbilarmonlik va kechki. Buning ustiga galstuk barcha hollarda ham kiyimning muhim predmeti bo'ladi. Ishchi kiyim - bu hammadan avval oddiy kostyum (shim ka kamzul), hamda bu shim va charmdan kamzul, yaxshi tikilgan kurtka bo'lishi mumkin, ammo barcha sanab o'tilgan hollarda ham muqarrar shart- ko'ylak va galstuk. Erkak kishining ishbilarmonlik kostyumi - bu har qanday rangdagi shim va kamzul, tegishli ravishda tanlab olingan ko'ylak va galstuk. Ishbilarmon kishining kechki kostyumi moda tomonidan belgilanadi. Asosiysi erkak kishining ko'chalik, bayram, kechki kiyimi albatta bir xil rangdagi shim va kamzuldan tashkil topgan bo'lishi kerak, muqarrar shart - oq ko'ylak. Ishbilarmon ayolning kiyimida yetakchi rangdagi ikki-uchta predmet bo'lishi kerak. Agar sizda qora yubka va kamzul bo'lsa, unda yo qora tufli, yoki qora sumkaga ega bo'lishga yo'l qo'yiladi. Ayolning universal kiyimi yubka, bluzka, hamda xotinlar ko'ylagi va kostyum. Kechki kiyimi ko'ylak, ko'ylak-kostyum. Ayolni hammadan avval soch turmagi, keyin tufli, sumka va zargarlik buyumlari bezaydi. Hamma uchun umumiy qoida : kiyim bo'yicha kutib oladilar, aql bo'yicha kuzatadilar. Nutq madaniyati-odamning o'qimishligi, tarbiyaliligi va umumiy madaniya- tining ko'rsatkichlaridan biridir. Firmaning muvaffaqiyatli faoliyati, uning imidji ma'lum darajada uning rahbarlari va xodimlari qanchalik to'g'ri tilda so'zla shishlariga, ular yozishmani qanchalik savodli va adabiy olib borishlari bog'liqdir. Inson nutq madaniyatining umumiy alomatlari mavjud: nutqning to'g'riligi; tilning boyligi(o'ziga xosligi); qisqalik; ravshanlik va aniqlik; jo'shqinlik. Hisoblanadiki, qisqa va sodda gaplar quloqda oson qabul qilinadi, ammo qisqa jumlalarni ko'pligi nutqni bo'linib chiqqan va keskin qiladi, u ravonlik, ma'noli va ritmik butunligini yo'qotadi. Uzun jumla uning aniq mantiqiy va intonatsiyali bo'linishi sharoitida notiqqa fikrlarning o'zaro aloqasi va harakatini ko'rsatish, hissiyotli keskinlikni o'stirish va pasaytirish, nutqning ravonligini his qilinishini yaratishga yordam beradi. So'zni to'g'ri qo'llash - nutq madaniyatining muhim elementlaridan biridir. So'z faqat u o'zining ma'nosiga to'liq mos holda qo'lanilganda va boshqa so'zlar bilan biriktirilganda eshituvchilarga ta'sir qiladi. Ko'pgina hollarda nutq madaniyati va til sezgisi to'g'ri qaror qabul qilishni aytib turadi, ammo kuzatishlar so'zni qo'llashdagi bir qator tipik xatolarni aniqlaganlar. Ulardan eng muhimlarini ko'rib chiqamiz:  an'anaviy qabul qilingan adabiy qo'llanishni buzilishi:  paronimlar, ya'ni eshitilishi bo'yicha yaqin, ammo ma'nosi bo'yicha har xil bir o'zakli so'zlarni qo'llash bilan bog'lik xatolar;  tavtologik birlashmalar, ya'ni ma'nolari asosan mos keluvchi so'zlar birlash malarini qo'llanilishi, ya'ni "o'zining avtobiogarfiyasi", "erkin vakansiya" va x.k.  kulgili vaziyatni keltirib chiqaruvchi stillarni asoslanmagan holda aralashtirib yuborilishi (stilli har xillik). Masalan "Korxona rejaning orbitasiga chiqdi". Oddiy kundalik ishlar haqidagi qarorlarda yuqori stilli so'zlarni o'rinsiz qo'llanishi jumlaning stilistik tuzilmasini buzib yuboradi;  barqaror so'z birikmalarini yoki fraziologik birliklarni ko'rinishini qonunsiz o'zgartirilishi. Ma'ruzalarda hali ham "u asosiy skripkani o'ynayapti" ("birinchi skripka"ning o'rniga)ni eshitish mumkin. Eshituvchilarning asosiy e'tibori asosan aytilganlarning ma'nosini idrok etishga jamlangan, ammo bunga faqat notiqning nuqsonsiz talaffuzidagina erishish mumkin. U so'zining odatdagi shaklini buzsa, urg'uni noto'g'ri qo'ysa, auditoriya darhol noma'lum eshitilishni xotirasida saqlanadigan etalon bilan beixtiyor taqqoslash bilan javob qaytaradi. Nutq ham qisqa va aniq bo'lishi kerak. Qisqalik "so'zlar uchun tor, fikrlar uchun keng bo'lishi" kabi gapira olishni bilishni, fikrlarni aniq, qisqa va shuning bilan bir vaktda sho'bag'in va jushqin bayon qilish qobiliyatini bildiradi. Gapni chuzib yuborish esa notiqning stilistik parvosizligi, savodsizligini yoki gapirayotgan predmeti haqidagi tassav-vurlarining noaniqligi haqida darak beradi. Ba'zida gapni cho'zib yuborish haqiqiy maqsadlarni jumlalar oqimi bilan yashirish uchun foydalaniladigan demogogiyaning atayin qilingan usuli, vositasi bo'ladi. Gapni cho'zib yuborishni bartaraf etish nutq "mana", "shunda", "tushuna sizmi", "aytish mumkinki", "aytaylik", "qisqacha qilib aytganda", "demak", "umu man" kabi parazit kirish iboralaridan xolos qilishni bildiradi, ular ma'naviy yuklama ga ega bo'lmaydilar. Kirish so'zlar jonli og'zaki nutkning belgisidir, ammo ular to'xtovsiz takrorlansalar va o'rni bo'lmagan joyda qo'llanilsalar parazit so'zlarga ayl anadilar. Qoidaga ko'ra, so'zlovchi parazit so'zlarni sezmaydi, ammo ular quloqqa o'qday sanchiladi, auditoriyaning g'ashiga tegadi. Samarali nutqningeng yomon dushmani keng mulohazadir. Isbotlanganki, hozirgi auditoriya umuman "umumiy joylarni" ma'qul ko'rmaydi, ya'ni hech qanday yangilikka ega bo'lmagan nutqni qabul qilmaydi. Ifodali nutqqa ega bo'lish, stilistik shakllar va fraziologik birikmalarda erkin foydalanishga o'rganish uchun badiiy adabiyot, mashhur notiqlarning nutqlarini muntazam ravishda va mulohaza bilan o'rganish, hamda doimiy ravishda ma'lumot nomalar, lug'atlar va boshqa manbalarga murojaat qilish kerak. Notiqlik san'atini egallab turib, ko'proq tabiiy nutqqa intilish, tashqi chiroyli va yolg'ondakam ruhlanishga qarshi kurashish kerak. Bunda o'zining imo-ishora lariga e'tibor qaratish kerak. Notiqlik san'atida imo-ishoralarga ishontirish usuli sifatida yo'l qo'yiladi, ammo aslida "qo'llar bilan gapiri" mumkin emas. Keltirib o'tilgan tavsiyalarni hisobga olgan holda, shu bilan birga o'zining so'zga chiqishining shaxsiy usulini ishlab chiqish zarur. Gap shundaki, o'zini o'zi ko'rsatishi va muloqat jarayoni K.S.Stanislavskiy ta'kidlab o'tganidek, "bir vaqtda tabiati-mizning barcha aqliy, tuyg'uli, ruhiy va jismoniy kuchlari bilan bajariladi". Menejerning qo'l ostidagilari, hamkasblari bilan ishga doir munosabatlari muhim ahamiyatga egadir. Bunga hammadan avval insonning liftdagi, ko'chadagi, idoradagi hulqi, ya'ni uning imidjini yaratadiganlarning barchasi kiradi. SHuning uchun rahbar jamiyatdagi hulqini qoidalarini bilishi zarur. Mana ulardan ba'zi birlari. Qanday rangdagi boshliq qo'l ostidagining xonasiga kirmasin, xona xo'jayini yoshi va jinsidan qat'iy nazar qo'lini uzatadi. Faqat qarshidan kelayotgan odamga yoki stol orqali qo'lini uzatish mumkin emas. Agar siz keluvchining oldiga xotirjam lik bilan yaqinlashsangiz, qo'l uzatib salomlashsangiz, o'tirishni taklif qilsangiz to'g'ri bo'ladi. Jamoa joylarida xizmatdoshlarga qo'lini uzatish shart emas. Bosh egish yetarlidir. Bunda yoshlar boshni chuqurroq egishlari kerak. Qo'l ostidagilar bilan idoradan tashqarida do'stlashish kerak. Ishda bunday munosabatlar faqat zarar keltiradi. Ishga doir o'zaro munosabatlar hurmatli va teng, ammo talabchan bo'lishi kerak, chunki shunday vaziyatlar bo'ladiki, rahbar u yoki bu vazifani bajarilashini talab qilishi mumkin. Har qanday rangdagi rahbarga uning qo'li ostidagilarga ertalabdan "qilolmay man, istamayman, kerak emas, mumkin emas" deyish tavsiy etilmaydi. Yaponiya va Shtatlari rahbarlari orasida shunday fikr tarqalganki, agar xodimga kun boshida salbiy kayfiyat berilsa, uning butun kuni salbiy belgi ostida o'tadi. Majlislar va kengashlar ishtirokchilar bilan yo hamma bilan soat millari bo'yicha qo'l berib salomlashish yoki oddiygina boshni egish kerak. Bitta yoki bir necha xodimlarga alohida munosabat jamoadagi odamlarning yaqinligi va o'zaro bir birlarini tushunishlariga yordam bermaydi. Insonlarning izzat - nafsini hurmat qilishi kerak. Har qanday tanqid adolatli, asoslangan va to'g'ri bo'lishi kerak. Hammadan yaxshisi qo'l ostidagilar da'volarni birga bir holda, uning o'z qiliqlarini izohlashini eshitish bilan aytish kerak. Norasmiy, yurakdan tabriklash har qanday jamoada ham yuqori baholanadi. Ba'zida oylik maoshdan ko'ra, rahbarni kelib, xodimlar oldida unga tashakkur bildirishi muhimdir. Ishbilarmonlik etiqotining e'tiborni qaratish zarur bo'lgan muhim qoidasi vaqt va va'dalarda aniqlikni rioya qilishdan iborat bo'ladi. Ahloq nuqtai nazaridan o'z vaqtida bo'lmaslik, intizomsizlik - bu sherik va boshqa kishining vaqti va manfaatla riga nisbatan hurmatsizlik yoki pisand qilmaslikni nomoyon qilinishidir. Muzokaralarni olib borish uslubi muhim ahamiyatga egadir. Ta'kidlash kerak- ki, har bir muzokara noyobdir: ya'ni har gal muhokama uchun yangi mavzu, yangi sharoitlar, yangi ishtirokchilar. Ammo ularni faoliyatning boshqa turlaridan ajratib turuvchi qandaydir umumiylik bor: muzokaralar jarayoni, uni tashkil qilinishi, muzokaralarni olib borish uchun ishbilarmonlik dunyosida qabul qilingan barcha shartlarga rioya qilish, ishtirokchilarning o'zaro munosabatlari. Muzokaralarning muhim bosqichlaridan biri unga tayyorgarlikdir. Xuddi ushbu bosqichda muzokaralarning muvaffaqiyatiga asos solinadi. Tayyorgarlik ish ikkita asosiy yo'nalishni o'z ichiga oladi: tashkiliy masalalarni hal qilish va muzokaralarning asosiy jarayonini ishlab chiqish. Tashkiliy masalalarga quyidagilar kiradi: sheriklarni qabul qilish dasturini tuzish; ishtirokchilarning guruhi (delegatsiyasi)ni shakllantirish; joy va vaqtni belgilash; har bir majlisning kun tartibini tuzish; manfaatdor tashkilotlar bilan ularga tegishli bo'lgan masalalarni kelishib olish va h.k. Muzokaralarning asosiy jarayoniga tayyorgarlik ko'rishda muammolar va ishtirokchilarni ularni hal qilishidan manfaatdarligi tahlil qilinadi; muzokaralarga umumiy yondashuv shakllantiriladi, ularda shaxsiy nuqtai nazarlar va natijalarning ehtimol bo'lgan variantlari belgilanadi. Ko'zda tutilmagan holatlarni hotirjamlik bilan tartibga solish uchun, asosiysi esa - muzokaralarda hamkorlikka tegishli bo'lgan barcha masalalar ko'rib chiqilishi uchun reja tuzish zarur. Keyin esa tasavvurdagi sherik bilan suhbatni "o'ynash", unga tuzatishlar kiritish maqsadga muvofiqdir. Suhbatga sinchiklab tayyorlanish kerak. Sherikning savollariga nafaqat javob qaytarish, balki mo'ljallangan tadbirning barcha asosiy jihatlarni, texnik detallarni to'liq bilish bilan izohlab berish zarur. Hammadan yaxshisi uchrashuvchi sherik ustida ishlay olishi uchun sherikning tilida tayyorlangan prospekt yoki ma'lumotno maviy materiallar bilan borish zarur. Alohida e'tiborni bo'lgusi bitimning yuridik jihatlari - qo'shma korxonalar va eksport-import bitimlari haqidagi qonunlar va mintaqaviy hokimiyatlar qarorlariga mos keluvchi qonunchilik hujjatlarini o'rganishga qaratish kerak. Xorijiy sheriklarni ko'pincha biz oddiygina nazarga ilmagan narsalar sho'baiqtiradi, masalan, qo'shma korxona tashkil qilinayotgan tumandagi yo'l qoplamasining sifati. Muzokaralarni muvaffaqiyatli olib borish uchun birinchi uchrashuvning oldida noq sherik firma haqidagi barcha ehtimol bo'lgan axborotlarni yig'ish zarur. O'zaro ishonchga erishishda shaxsning jihatlari juda muhim rol o'ynagani sababli, sherik firmaning rahbari haqida, muzokaralar olib borish kerak bo'ladigan shaxslar haqida bilib olish foydalidir. Va agar firma vakili bilan suhbatda siz uning firmasi ishlaridan xabardarlikni nomoyon qilsangiz, bu, shubhasiz, yaxshi taassurot qoldiradi. Muzokaralar mavzusi hususiyatlarini oldindan o'rganish sherikka yanada samaraliroq ta'sir ko'rsatadi. Sherik bilan uchrashuvga tayyorgarlik ko'rayotganda, o'zining taktik yo'lini belgilab olish zarur. Buning uchun ma'lum taktik yo'llarni o'zlashtirish foydalidir, ularni muzokaralarni borishida ko'llash mumkin. Muzokaralardagi ruhiy jihatdan asosiy vazifa suhbatdoshni ko'ndirish, uni o'zingizga zarur narsani qilishni istashiga majbur qilishdir. Bunda muzokaralar muloyim ohangda olib borilishi, beadab va qo'pol usullar istisno qilinishi kerak. Ammo muzokaralarning o'tkazishning judayam jiddiy va rasmiy usuli ham muvaffaqiyat keltirmaydi. Hech qanday holda ham o'zi uchun bir tomonlama foyda olishga intilish kerak emas. Hammadan avval, sherikni o'zining taklifi bilan sho'baiqtirish zarur. Suhbatni shunday olib borish kerakki, sherigingizni o'zi sizdan nimani eshitishni istayotgan ligini aytsin. Buning uchun muammoga uning nuqtai nazaridan qarash zarur. Muzokaralarning muhim jihatlaridan biri - sherikka e'tiborli munosabatdir. Agar siz unga o'zingizni manfaatli eshituvchi qilib ko'rsatsangiz, bu eng yoqimli xushomaddir. Har qanday suhbatdosh muzokaralarda u o'zining barcha muamolarini aytib bo'lguncha uni indamasdan eshitadigan chidamli eshituvchini mavjud bo'lishidan mamnun bo'ladi. Suhbatni fikrlarga qarama-qarshilik bo'lgan masalalardan boshlamaslik kerak. Suhbatdosh muzokaralarning boshidanoq " ha" deb javob berishi va uni iloji boricha "yo'q" so'zidan to'xtatib turish zarur. Odamlarning suhbatni farosat bilan oddiy mavzudan boshlashlari tasoddifiy emas, masalan, ular obi-havo haqida fikrlar almashadilar, qoidaga ko'ra, bunda nuqtai nazarlar mos keladi. Yoki tasdiqli javobni oldindan bilgan holda savol berish mumkin. Yana sherikning taklifiga salbiy javob qaytarishga shoshilish kerak emas. D.Kornegi, rioya kilinishi odamlarni sizga kerakli nuqtai nazarga moyil qilishga imkon beruvchi qoidani ko'rsatadi: ya'ni "boshqalarning fikrlari va istaklariga hamdardlik munosabatida bo'ling". Maqtovdan keyin yoqimsiz so'zlarni aytish psixologik to'g'ridir. D.Kornegi umuman tanqidga qarshi, chunki, uning fikriga ko'ra, u nafaqat kutilgan natijani bermaydi, balki vaziyatni chigallashtiradi. Agar sizda suhbatni borishida qiyinchiliklar vujudga kelsa, e'tiborni nuqtai nazarlarga emas, manfaatlarga qarating. Ehtimol, sizlarda manfaatlar umumiydir. Agarda muzokaralar muhiti sho'baib ketsa, uni yumshatish uchun barcha narsa lardan foydalanish kerak. O'z vaqtda aytilgan hozirjavoblik yoki hazil gap vaziyatni yumshatadi. Har qanday muzokaralarda ham boshqa tomonni metin sifatida qabul qilish kerak emas, chunki u har xil odamlardan tashkil topadi. Buning ustiga, bitta odam bilan muloqat qilib turib ham, uning shaxsining ko'p qirraligini esdan chikarmang, va siz u bilan kelishib olishingiz mumkin. Bunda har qanday axborotni ham so'z bilan ifodalash mumkin emas. Muloqat da noverbal (so'zsiz) vositalar muhim rol o'ynaydilar. Tajribali odam, o'zining suhbatdoshini kuzata turib, juda ko'p narsani bilib olishi mumkin. Qo'l berib ko'rishish har qanday uchrashuvning muqarror belgisi bo'ladi. Uning ayniqsa intensivligi va uzoqligigi juda axborotli bo'lishi mumkin. Judayam quruq qo'llarning juda qisqa, sust qo'l berishi befarqlidan darak berishi mumkin. Aksincha, judayam xo'l qo'llar odamlardagi kuchli hayajonlanishda bo'ladi. Tabassum va yoqimli qarash bilan bo'ladigan davomli qo'l berish do'stona munosabatni namoyon qiladi. Muzokaralar ishtirokchilari ko'pincha imo-ishoralaridan foydalanadilar. Har xil xalqlarda u yoki bu imo-ishora har xil tushunchalarni bildiradi. E'tiborni gavda ning holatiga ham qarating, u ham mazmunli bo'lishi mumkin. Shunday qilib, ishga doir uchrashuvlar vaqtida o'zining harakatlari va mimikasini nazorat qilishni bilish zarur. Xorijiylar bilan birinchi suhbatga tayyorlanishda rasmiy uchrashuv va muzo karalarni aniq farqlay olish zarur. Muzokaralarga uvetyura bo'luvchi rasmiy qabulni borishida firma rahbariyati - prezident yoki boshqaruv raisi diplomatik suhbatni olib boradi, uning maqsadi- o'zaro tushunish muhitini yaratishdir. Keyin prezident yoki boshqaruv raisi ketadi, bu ish bo'yicha maslahatlar va muzokaralarni boshlanishidan darak beradi. Bahslar qanchalik sekin ketmasinlar, sheriklar qanchalik epchil bo'lmasinlar, o'zini tuta bilishlik, toqatni saqlash, tovushni ko'tarmaslik, tanbehlar bermaslik, zarda bilan xonada yurmaslik kerak. Muzokaralarni borishini o'zi tomoniga o'zgarti rishga haraqat qilib, ba'zida bizning vakillarimiz ishlatadigan hiylaga murojaat qilmaslik kerak: ular kimdir ularga bitimning foydaliroq shartlarini taklif qilganli gini aytadilar. Jiddiy ishbilarmonlik doiralarida bu shantaj (tovlash) va beadablik hisoblanadi. Bizning tadbirkorlarga ko'pincha o'tgan muzokaralarning detallarini eslab qolishni istamaslik pand beradi. Ulardan ko'pchiligi umumiy natijalarni boshda saqlab qolish yetarli deb hisoblaydilar. Va muzokaralarning keyigi pallalarida noqu lay ahvolga tushib qoladilar. Shuning uchun muzokaralar tugaganidan keyin rahbar yoki u tomonidan ma' lum vakil suhbatning batafsil yozuvini qilishi kerak. Muhim mayda-chuydalar, sheriklar uchun sovg'alarni ham esdan chiqarmaslik kerak. Etiketka muvofiq, birinchi uchrashuvda mehmonlar emas, balki mezbonlar sovg'a beradilar. Shuning uchun albatta kelgan xorijiy vakilga unga hurmatli mehmon sifatida qaraganligi va uzoq mo'ljallanganligini belgisi sifatida nimanidir sovg'a qilish zarur. Keyingi uchrashuvlarda sovg'alarni almashtirish majburiy bo'ladi. Sovg'alarni xarid qila turib, u kimga berishini aniq tasavvur qilish kerak. Sovg'alar ranglar bo'yicha qat'iy taqsimlanadi. Muzokaralar bo'yicha sheriklar bilan birga ko'ngil ochar muassalarga ishchi muzokaralar tugagandan keyin borish foydali shartnoma tuzishga intiluvchi tadbirkor faoliyatining ajralmas qismidir. O'z mamlakatida bo'lgan yoki muzokaralarning tashabbuskori bo'lgan kishi ko'ngil ochishcha taklif qiladi va barcha xarajatlarni to'laydi. Norasmiy sharoitlarda, restoranlar va barlarda, stol ustidagi muzokaralardagi bahslar davom ettiriladi, faqat ochiqroq va tavakkalroq. Bu faqat yaxshi odobning qoidasi. Bu sherik bilan shaxsiy munosabatlarni o'rnatishning yo'lidir, ular biznesda muhim rol o'ynaydilar. Idorani bezatish ham muhim ahamiyatga ega. Gap shundaki, firmaning imidji, har bir xodimning obrazi kasbiy ishbilarmonlik, ma'naviy va tashqi estetik ta'riflardan vujudga keladi. Xuddi ularni munosib birikishlari tufayli mijozlar va sheriklarda firmaning ishonchliligi va raqobotbardoshligi tasavvuri yaratiladi, bu uning uzoq muddatli muvaffaqiyati va gullab yashnashini kafolatlaydi. Bizning nutqimiz va tashqi ko'rinishimiz istiqbolli hamkorlik obrazi haqidagi tasavvurlarga mos kelishi kerakligiga o'xshash, ish xonasining intereri ham ishbilarmonlik etiketi sohasiga kiradi. Siz insonlarni qabul qilayotgan xona ularda yaxshi tasavvur qoldiri-shiga intilishgiz kerak. U sizning muassasangizda qabul qilingan me' yorlarga, hamda firma doirasi va faoliyat turidagi sizning holatingizga mos kelishi kerak. Idora intereriga asosiy talablar barcha umumiy foydalanish joylarini tozaligi, firma xodimlariga o'z ishi bilan unumli shug'ullanish imkoniyatini beruvchi xizmat xonalarining qulayligidan iboratdir. O'z faoliyatini amalga oshirish uchun ko'proq qo'layliklarni yarata turib, esdan chiqarmangki, har qanday ishda ham dam olish talab qilinadi, shuning uchun siz ishdan uzoqlashib, qandaydir estetik rohat oling. Buning uchun idoraning devorlari, derazalardagi pardalar, gullar, devorlardagi rasmlar eng yuqori didning talablariga mos kelishi haqida harakat qiling. Bularning barchasi qanchalik sinchiklab tanlab olingan bo'lsa, ularga qarash shunchalik uzoq vaqt jonga tegmaydi, ular shunchalik kamroq o'zgartiriladilar. Ayniqsa mebelga jiddiy qarash kerak. Asosiysi uning vazifaviy belgilanishi: u qulay, xodimlar ishi xarakteriga mos kelishi, idora inshoatini haddan tashqari to'ldirib yubormasligi, keluvchilarda yaxshi tasavvur hosil qilishi kerak. Idoradagi mebel bir xil stilda bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Agar bunday imkoniyat bo'lmasa, mavjud mebelni shunday guruhlash kerakki, har bir xonada bir xil stildagi mebel bo'lsin. Maxfiylikni ta' minlash uchun, inshoatni shunday jihozlash kerakki, "unda begona ko'zlar va quloqlarsiz" ishlash mumkin bo'lsin. Ko'pgina firmalarda muvaffaqiyatli faoliyat uchun har bir xodimni ishonchli yolg'izligi zarurligini tushinadilar. Ba'zi bir firmalarda xizmatchilar uchun xonalarni oynali to'siq bilan ajratadilar. Ular ham ko'rishni va ham tovushni boshqalardan ajratilishni yaratadilar, bunda ham xona xo'jayini va tashqarida ishlovchilar uchun ham ochiqlik hissi saqlanib qolinadi. Ish xonalarida oddiy tartibga rioya qilish kerak. Tartibsizlik mehnatni samarasiz qiladi, kompaniya haqidagi fikrni buzadi. Xizmat xonasida unga butunlay yo'l qo'yib bo'lmaydi, chunki ishbilarmonlik etiketining qoidalaridan biri shunday deydi: "tadbirkor vaziyatni nazorat qiluvchi kishi kabi ko'rinishi kerak".