«BIZNING KELAJAKDAGI IQLIM» YOKI GEOGRAFIK O‘ZGARISHLAR REJA: 1. Kelajakdagi iqlim o‘zgarishlari prognozi 2. Iqlim o‘zgarishlarining eng noqulay oqibatlari 3. iqlim o‘zgarishining foydali imkoniyatlari Issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar konsentratsiyasining o‘sishi tabiiy issqxona effektining kuchayishiga va Er yuzasining isishiga olib keldi. Agar tegishli chora ko‘rilmasa, kelgusi yuz yillikning har o‘n yilligida harorat 0,3 0S ga ortadi. Isish o‘z navbatida qutblardagi muzliklarning erishiga va Dunyo okeani sathining ko‘tarilishiga olib keladi: 2030 yilga borib, dunyo okeani sathi o‘rtacha 20 sm ga, XXI asr oxirida esa 65 sm ga ko‘tariladi. Prognozlarga ko‘ra, butun dunyoda yog‘in miqdorining ortishi kutiladi, lekin sho‘nga o‘xshash tendensiyalarning mahalliy miqyosdagi ishonchliligi ancha past. Ehtimol, XXI asrning ikkinchi yarmida shimoliy yarim sharning o‘rta va yuqori kengliklarida hamda Antarktikada qishki yog‘inlar miqdori ortadi. Tropiklarda esa, ishlab chiqilgan modellarga ko‘ra, ayrim hududlarda yog‘in miqdori ortsa, boshqa joylarda kamayadi. Avstraliya, Markaziy Amerika va Afrikaning janubiy qismida esa qishki yog‘inlarning kamayishida barqaror tendensiya kuzatiladi. YUqori kengliklarda, yilning qish vaqtida yomg‘ir va qorning ko‘p yog‘ishi tuproqning yuqori darajada namlanishiga olib keladi. Lekin, yozda haroratning yuqori bo‘lishi tuproq namligining yuqotilishiga sabab bo‘ladi. Tuproq namligining mahalliy o‘zgarishlari, albatta, qishloq xo‘jaligi uchun juda muhimdir, lekin iqlimiy modellar yordamida ularni prognoz qilish bugungi kunda ham ancha murakkab hisoblanadi. Hatto tuproq namligining yoz davrlaridagi global o‘zgarishining ishorasi — ortishi yoki kamayishi ham noaniq bo‘lib qolmoqda. Ehtimol, ekstremal ob-havo hodisalarining takrorlanishi va jadalligi ham o‘zgaradi. Kutilayotganidek, o‘rtacha global haroratning ko‘tarilishi bilan issiq kunlar va issiq to‘lqinlar ortadi hamda sovuq kunlar soni va sovuq davr kamayadi. Iqlimiy modellar ham bir- biriga mos ravishda ko‘rsatmoqdaki, ko‘pchilik regionlarda ekstremal ob-havo hodisalari tez- tez takrorlanadi. Bu esa kontinental rayonlarda yoz mavsumi davomida qurg‘oqchilik xavfining ortishiga olib keladi. YAna shunday faktlar ham mavjudki, ularning guvohlik berishicha, ayrim regionlarda kuchli shamol va jala yomg‘irlar bilan birgalikda kechadigan qattiq bo‘ronlar - dovullar tez-tez qaytariladi. O‘rta kengliklarda dovullarning takrorlanish tezligi haqida modellar, ma’lum darajada, qarama-qarshi natijalarni bermoqda. Momaqaldiroq va quyunlar kabi boshqa hodisalar ham mavjud bulib, ular haqida qandaydir prognozlar tuzish uchun hozirgi bilimlarimiz etarli darajada emas. Iqlimning tez va tusatdan o‘zgarishini ham e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Lekin, dengiz sathining katastrofik ko‘tarilishiga olib keladigan, G‘arbiy Antarktika muz qalqonining parchalanishiga o‘xshash juda keskin o‘zgarishlarning XXI asr davomida bo‘lish ehtimoli juda kichikdir. Regional miqyosda iqlimga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan okean sirkulyasiyalarining o‘zgarishi (masalan, Evropani isitadigan Golfstrimning susayishi) bir necha o‘n yilliklardan keyin ro‘y berishi mumkinligi haqidagi faktlar ham mavjud. Lekin, shunga o‘xshash o‘zgarishlarning issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar ta’siridagi isish sababli ruy berishi mumkinligi hozircha noma’lum. Golfstrimning kuchsizlanishini ko‘rsatadigan iqlimiy modellar ham kelajakda butun Evropa miqyosida isish bo‘lishidan darak bermoqda. Er iqlimi hozirning o‘zidayoq o‘tmishdagi issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar chiqindilariga «moslashmoqda». Iqlimiy sistema global energetik balansni saqlash uchun ham issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar konsentratsiyasiga «ko‘nikishi» lozim. Bu degani shuki, iqlim o‘zgarmoqda va bu jarayon issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar miqdorining o‘sishi mobaynida davom etaveradi. Bugungi kunda olimlar doimiy ravishda boyib borayotgan ma’lumotlar bazasining global isishning umumiy ko‘rinishlarini tasdiqlayotganligiga hamda iqlimiy sistemadagi boshqa o‘zgarishlarga ishonch hosil qilganlar. O‘lchashlar natijasida olingan ma’lumotlar o‘rtacha havo haroratining XIX asr oxiridan buyon 0,6 ± 0,2 0S ga ko‘tarilganini qayd etmoqda. Bu kuzatishlar iqlimning hozirgi kungacha bo‘lgan isish darajasini prognozlashda foydalaniladigan modellar asosida tuzilgan prognozlar bilan mos tushadi. Ta’kidlash lozimki, aerozollarning sovituvchi ta’siri hisobga olinganda moslik yanada ortadi. Asosiy isish 1910 — 1940 yillarda kuzatilgan hamda 1976 yildan shu kungacha davom etmoqda. Ehtimol, shimoliy yarim sharda (tegishli tahlilni amalga oshirishga imkon beradigan ma’lumotlar mavjud bo‘lgan rayonlarda) XX asrdagi isish sur’atlari va davomiyligi oxirgi ming yildagi har qanday davrga nisbatan katta bo‘ldi. Bundan tashqari, 1990 yillar ming yillikning eng issiq o‘n yilligi, 1998 yil esa eng issiq yil bo‘lganga o‘xshaydi. Bu davrda dengiz sathi o‘rtacha 10—20 sm ga ko‘tarildi. CHunki, okeanlar yuqori qatlamlarining isishi bilan suv kengayadi, dengiz sathi esa ko‘tariladi. Modellar asosida taxmin qilish mumkinki, haroratning bugungi kungacha 0,6 0S isishining o‘zi dengiz sathining hozirgi kundagi ko‘tarilishiga olib kelishi kerak edi. Lekin boshqa, ya’ni prognozlash uchun ancha murakkab bo‘lgan o‘zgarishlar, ayniqsa kuchli qor yog‘ishi, Grenlandiya hamda Antarktikadagi muzlarning erishi, shimoliy materiklarning ko‘p asrli muzliklardan sekin asta «xalos» bo‘la borishi ham real va tassavur qilinayotgan dengiz sathiga ta’sir ko‘rsatadi. 1960 yillarning oxiridan buyon qor qoplami qalinligi shimoliy yarim sharning o‘rta va yuqori kengliklarida 10 % ga kamaygan. XX asr davomida ko‘llar va daryolarda yillik muzlash davri taxminan ikki haftaga kisqarganligi ehtimoldan holi emas. Mana shu vaqt mobaynida, qutbdan tashqari, ko‘pchilik regionlardagi mashhur tog‘ muzliklarining deyarli barchasi chekindi. Oxirgi o‘n yillikda Arktikada bahor va yoz vaqtlarida muz qoplamining davomiyligi 10 — 15 % ga, muzning qalinligi esa yozning oxiri va kuzning boshida 40 % ga kamaydi. Dunyoning ko‘plab regionlarida yog‘inlar miqdorining ortishi kuzatilmoqda. Har o‘n yillikda shimoliy yarim sharning o‘rta va yuqori kengliklaridagi ko‘plab rayonlarida yog‘in miqdorining 0,5 — 1,0 % ga ortishi kuzatilmoqda. Bu holat bulut qoplamining 2 % ga ortishi sharoitida ro‘y bermoqda. Quruqlikning tropik rayonlarida, 100 shimoliy kenglik va 100 janubiy kengliklar oralig‘ida ham, aytish mumkinki, atmosfera yog‘inlari mikdori har o‘n yillik davomida 0,2 — 0,3 % ga ko‘paymoqda. Ikkinchi tomondan, XX asr davomida shimoliy yarim sharning subtropik rayonlarida, ya’ni o‘ninchi va o‘ttizinchi shimoliy parallellar orasida yog‘in miqdorining har o‘n yillik davomida 0,3 % ga kamayishi qayd etildi. YUqoridagilar bilan bir qatorda Afrika va Osiyoning ayrim qismlarida qurg‘oqchilikning takrorlanishi va jadalligi ortdi. XX asr davomidagi iqlim o‘zgarishi issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar va aerozollar konsentratsiyasining ortishi bilan bog‘liq holda kutilgan oqibatlar bilan mos tushadi. Isishning makonda kuzatilayotgan qonuniyatlari modellar asosida tuzilgan prognozlarga mos kelmokda. Masalan, Er yuzasidagi o‘lchashlar hamda meteorologik zondlar va sun’iy yo‘ldoshlar yordamida bajarilgan o‘lchashlar ham Er yuzasining isiyotganligini, stratosferaning esa soviyotganligini ko‘rsatmokda. SHu bilan birga Er atmosferasi okeanlar ustida materiklar ustidagiga qaraganda sekin isiydi. Bu jarayonlar suvning yuza qatlamlarining quyi qatlamlari bilan tez almashinadigan va issiqlikni okeanning chuqur qatlamlariga tarqatuvchi rayonlarda ayniqsa sezilarli bo‘ladi. YAna bir misol shuki, aerozollar ta’siriga uchragan rayonlarda isish sur’atlari kamayadi. SHunday qilib, oxirgi ellik yilda kuzatilayotgan isish asosan antropogen faoliyat tufayli ekanligini tasdiklovchi yangi va ishonchli dalillar mavjud. Umuman olganda, kelajakda global Iqlim o‘zgarishlarining eng noqulay oqibatlari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: • ko‘pgina tropik va subtropik regionlarda qishlok xo‘jaligi ekinlari hosildorligining yalpi kamayishi kuzatiladi; • mu’tadil kengliklardagi ko‘plab regionlarda hosildorlikning yalpi kamayishi ma’lum tebranishlar bilan kuzatiladi, buning asosiy sababi o‘rtacha yillik haroratning bir necha darajaga ko‘tarilishidir; • uy mollari va yovvoyi hayvonlarga issiqlik tazyiqi ortadi; • tuproq eroziyasi kuchayadi; • suv etishmaydigan ko‘plab regionlarda, ayniqsa subtropiklarda aholi jon boshiga tug‘ri keladigan suv miqdori yanada kamayadi; • suv resurslarining sifati va miqdori kamayadi; • ko‘plab kishilar malyariya, xolera kabi suv orqali tarqaladigan kasalliklarga uchraydi; • ko‘plab kishilar harorat stressi — jazirama issiqdan nobud bo‘ladi; • keksalarda va shaharlarning kambag‘al aholisi qatlamlarida o‘lim hamda jiddiy kasalliklar bilan og‘rish ehtimoli ortadi; • kuchli yog‘inlar va dengiz sathining ko‘tarilishi toshqin xavfini oshiradi, bu esa o‘n millionlab odamlarni halokatga olib keladi; • toshqinlar va qurg‘oqchilik miqyosining hamda ularning Osiyoning mo‘‘tadil va tropik iklimli rayonlariga keltiradigan ziyoni ortadi; • toshqinlar, tog‘ ko‘chkilari, qor surilmalari va sel toshqinlari natijasida keladigan ziyon ortadi; • o‘rmon yong‘inlari xavfi ortadi; • qirg‘oqbo‘yi eroziyasi va undan qirg‘oq bo‘yidagi imoratlar va infrastrukturaga keladigan ziyon ortadi;