Bo’g’imoyoqlilar (Arthropoda) tipining umumiy belgilari. Tashqi tuzilishi:
segmentlashish, tagmozis, sefallashish, bo’g’imlarning o’simtalari. Tana
devori: kiprikchalar va xivchinlar, ekzoskelet. Muskulatura va harakatlanish:
funksional morfologiyasi va fiziologiyasi. Selom va mezodyerma. Ichki
transport. Ekskretsiya. Nafas olish va oziqlanish jarayonlari.
R E J A:
1. Bo’g’imoyoqlilar (Arthropoda) tipining umumiy belgilari. Tashqi tuzilishi:
segmentlashish; tagmozis; sefallashish; bo’g’imlarning o’simtalari.
2. Tana devori: kiprikchalar va xivchinlar; ekzoskelet. Muskulatura va harakatlanish:
funksional morfologiyasi va fiziologiyasi.
3. Bo’g’imoyoqlilarni nafas olish va oziqlanish jarayonlari.
Bo’g’imoyoqlilar tipiga mansub jonivorlar tabiatda juda keng tarqalagan bo’lib,
2 millionga yaqin turni o’z ichiga oladi. Ular barcha dengiz okean suvlarida, chuchuk
suv havzalarida, tuproqlarda, o’simlik va hayvonlar hamda odamlar tanalarida
yashashlari aniqlangan. Bo’g’imoyoqlilarnng ayrim vakillari qor, muzlarda ham
uchraydi. Bularni biz issiq va nam tropik iqlimli o’lkalarda, suvsiz jazirama
sahrolarda, Arktika va Antarktidaning qaxraton sovuqlarida ham uchratamiz.
Bo’g’imoyoqlilarning tabitda bunday keng tarqalishiga ularning gavda
tuzilishidagi bir qator moslanishlari xizmat qiladi. Bu moslanishlar quyidagilardan
iborat:
1. Bo’g’imoyoqlilarnng gavdalari ham xuddi halqali chuvalchanglar gavdalari
kabi bo’g’imlardan tashkil topgan. Bo’g’imlar ko’pchilik vakillarida geteronom
shaklda bo’ladi. Hayvon tanasini hosil qilgan bo’g’imlar soni turli vakillarida
turlicha bo’ladi.
2. Tanasi qattiq va pishiq kutikula bilan qoplangan. Kutikulani tana devorining
gipoderma qavatidagi hujayralar ishlab chiqarib, uning asosiy qismi xitindan iborat
bo’ladi. Kutikula hayvonlar tanasini kimyoviy va mexanik jarohatlanishdan himoya
qilishi bilan birga tana organlari uchun tayanch skelet vazifasini ham o’taydi.
3. Bo’g’imoyoqlilar tanasi va oyoqlari bo’g’imlarga bo’lingan. Tana
bo’g’imlarining tuzilishi va o’lchami har-xil bo’ladi. Bo’g’imoyoqlilarning oyoqlari
halqali chuvalchanglarning parapodiy o’simtalaridan kelib chiqqan bo’lib, tanasiga
xarakatchan birikadi. Oyoqlarning bo’g’imlarga bo’linganligi va tanaga xarakatchan
birikkanligi
tufayli
bo’g’imoyoqlilar
xilma-xil
va
muskullardan
iborat.
Muskullarning bir uchi tana a’zolariga, ikkinchi uchi tana qoplag’ichining murakkab
xarakat qila oladi.
4. Ko’pchilik bo’g’imoyoqlilarning tanasi bosh, ko’krak va qorindan iborat
uchta bo’limga bo’linadi. Evolyutsiya jarayonida tana bo’limlarining o’zaro
qo’shilib ketishi natijasida ular sonining tobora kamayib borishi kuzatiladi.
5. Bo’g’imoyoqlilarning muskullari tanada to’p-to’p bo’lib joylashgan
ko’ndalang targ’il qalinlashgan qismlariga kelib birikadi. Tana bo’shlig’i - aralash,
miksotseldan iborat. Embrional rivojlanish davrida ko’p hollarda dastlab
segmentlarga ajralgan ikkilamchi tana bo’shligi selom shakllanadi. Lekin
keyinchalik uning devori yemirilib selomik xaltalar bir-biri va birlamchi tana
bo’shlig’i qoldiqlari bilan aralashib ketib aralash tana bo’shligi, ya’ni miksotselni
hosil qiladi.
6. Ovqat hazm qilish sistemasi oldingi, o’rta va orqa ichakdan hamda ovqat
hazm qilish fyermentlari ishlab chiqaradigan bir qancha bezlardan iborat.
7. Kon aylanish sistemasi ochiq bo’lib, tanasining orqa tomonida joylashgan
uzunchoq yoki pufakka o’xshash yurakdan boshlanadi. Qon yurakka klapanli
teshiklar-ostiylar orqali o’tib, to’g’ridan-to’g’ri yoki bir necha qon tomirlari
(arteriyalar) orqali tana bo’shlig’iga chiqib ketadi.
8. Nafas olish a’zolari jabra, o’pka yoki traxeyalardan iborat. Jabralar faqat
birlamchi suvda yashovchi birmuncha yirik bo’g’imoyoqlilar uchun xos bo’lib,
halqali chuvalchanglar parapodiylarining o’zgarishidan kelib chiqqan. Traxeya va
o’pka quruqlikda hayot kechirishga moslashgan bo’g’imoyoqlilar uchun xos bo’lgan
nafas olish a’zolari hisoblanadi.
9. Suvda hayot kechiruvchi bo’g’imoyoqlilarning ayirish sistemasi halqali
chuvalchanglar metanefridiylarning o’zgarishidan hosil bo’ladi va u bir juft
naysimon bezlardan tashkil topadi. O’rgimchaklar, ko’poyoqlilar, hasharotlarda
o’ziga xos ajratish sistemasi - malpigi naychalari rivojlangan. Bu bezlarning tashqi
chiqarish yo’qligi hamda ko’krak oyoqlar yoki antennalar asosida ochilganligi
sababli, ularni koksal bezlar deyiladi. Quruqlikda yashovchi bo’g’imoyoqlilar
traxeya yoki o’pkalar bilan nafas olishadi.
10. Nerv sistemasi halqali chuvalchanglarga o’xshash tuzilgan bo’lib, bir juft
bosh nerv tugunlari, ya’ni bosh miya, halqumni aylanib o’tadigan nerv tomirlari-
konnektivalar va qorin nerv zanjiridan iborat. Odatda bosh miya prototsyerebrum,
deytotserebrum, tritotserebrum deb ataladigan uch bo’limdan iborat. Ko’zlari bitta
linzadan iborat oddiy hamda ko’p linzalik murakkab, ya’ni fasetkali bo’lishi
mumkin.
11. Ko’pchilik bo’g’imoyoqlilar ayrim jinsli hayvonlar. Ular faqat jinsiy
urug’lanish
orqali,
ba’zan
partenogenez
(urug’lanmasdan)
ko’payadi.
Bo’g’imoyoqlilar faqat tulagandan so’ng o’sadi. Tullash - o’sayotgan hayvonning
gavdasi uning terisiga tor kelib qolgan paytida ro’y beradi. U eski qalqonning
yorilishi va undan hayvon tanasini tashqarga chiqishi bilan yakunlanadi. Tullayotgan
hayvonning eski kutikulasi faqat tanasidan emas, balki oyoqlari, og’iz organlari,
nafas Yo’llari, ichagining oldingi va keyingi qismlaridan tushib ketadi.
Bo’g’imoyoqlilar tipi jabra bilan nafas oluvchilar, traxeyalilar, xelitseralilar va
trilobitlar deb nomlangan 4 ta kenja tipga bo’linadi. Jabra bilan nafas oluvchilar
kenja tipiga qisqichbaqasimonlar sinfi kiradi.
Mustahkamlash uchun savollar.
1. Bo’g’imoyoqlilar tipining eng muhim morfologik belgilari qaysilar deb
hisoblaysiz?
2. Tana devori: kiprikchalar va xivchinlar; ekzoskelet. Muskulatura va
harakatlanish: funksional morfologiyasi va fiziologiyasi haqida tushunchalar
bering.
3. Bo’g’imoyoqlilar tipining ko’payish va rivojlanish sikli qanday?
Glossariy
1. Bentos - suv tubida yashovchi hayvon
2. Geteronom- tana bo‘g‘imlarining har xil tuzilganligi
3. Gomonom-tana bo‘g‘imlarining bir xil tuzilganligi
4. Antennulalar - asosan tuyg’u va xid bilish ayrim hayvonlar harakatlanish organi
vazifasini ham bajaradi.
5. Maksillyar bezlar- ayirish funksiyasini bajaradi
Adabiyotlar
1. Мўминов Б.А., Эшова Х.С., Рахимов М.Ш. Умуртқасиз ҳайвонлар
зоологиясидан амалий машғулотлар. Тошкент, ПАТЕНТ ПРЕСС, 2005.190
б.
2. Дадаев С., Тўйчиев С., Ҳайдарова П. Умуртқалилар зоологиясидан
лаборатория машғулотлари. Ўқув қўлланма. Т. Ўзбекистон. 2006.
3. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатьий тартиб- интизом ва шахсий
жавобгарлик хар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.
Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2017
