BO‘LAJAK BOSHLANG‘ICH SINF O‘QITUVCHILARINING IJODIY FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISHDA PEDAGOGIK MULOQOTNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA FUNKSIYALARI. REJA: 1. Pedagogik muloqotda muomala inadaniyati. 2. Sharqona tarbiya va muosharat odobining muloqotga ta’siri. 3. Muloqot asosida ma’naviy madaniyatni shakllantirish mezonlari va omillari. Pedagogik muloqotning o‘ziga xos xususiyatlari va funksiyalari. 4. O‘qituvchining muloqot asosida sinf jamoasini boshqarish usullari. 5. O‘qituvchilar va o‘quvchilar faoliyatiga muomala madaniyati. Pedagogik muloqotda o‘qituvchining eng yaxshi fazilatlari va xatti-harakatlari o‘quvchining ideali sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchining o‘qituvchi shaxsi haqidagi qarashlari, uning xatti-harakati, pedagogik mahorati uning ma’naviy madaniyatiga mos kelmasa, yaxlit pedagogik jarayonni mukammal tashkil etish ham ijobiy natijalar bermaydi. O‘qituvchi subekti bilan, o‘quvchi ob’ekti o‘rtasidagi qattiq avtoritar intizom ham o‘zaro muloqot madaniyatiga salbiy ta’sir etadi, natijada o‘quvchining ichki hissiyoti hamda shaxsiy fazilatlari rivojlanmaydi. Pedagogik muloqot madaniyati o‘qituvchi faoliyatini muvaffaqiyatga yo‘naltiruvchi eng muhim vosita, bunda o‘qituvchining muhim fazilati, uning muloqot madaniyatiga asoslangan muomalasidir. Muomala barcha falsafiy va psixologik fanlarda o‘ziga xos ta’rifga ega. Pedagogikaning kategoriyasi sifatida muomala o‘quvchilar qalbiga yo‘l topa olish, ularga yondashish uchun mehrini qozonish, pedagogik nuqtai nazardan ta’lim- tarbiya jarayonida o‘quvchilar bilan o‘zaro aloqa bog‘lashga qaratilgan o‘qituvchining pedagogik qobiliyatidir. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muomalaga kirishish asosida: 1. O‘z ijodkorligini va pedagogik mahoratini namoyish qiladi. 2. Yosh avlodni milliy mafkuramiz va milliy madaniyatimiz ruhida tarbiyalaydi. 3. Sharqona udum va urf-odatlarimiz asosida barkamol shaxsni shakllantiradi. 4. O‘zining ta’lim-tarbiyaviy imkoniyatlarini namoyish etgan holda, har bir o‘quvchi qalbiga yo‘l topadi. Muomala o‘qituvchi faoliyatining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, o‘zida ulkan pedagogik imkoniyatlarni mujassamlashtiradi. Pedagogik muomalada o‘qituvchi quyidagi faoliyatga qat’iy amal qilishi lozim: - o‘qituvchida tarbiyalash mahoratining shakllanganligi. Uning tarbiyaviy jarayonga oid so‘z va ohangni tanlay bilishi va ta’sir o‘tkaza olishi; - muomala ob’ekti bo‘lmish o‘quvchilar diqqatini jalb qiluvchi nutq, pauza, harakat, imo- ishoralarni o‘z o‘rnida ishlatishi, tarbiyaviy ta’sirni bilishi; - o‘quvchilarning ichki ruhiyatini, psixologik xususiyatlarini bilgan holda muomalaga jalb etishi, darsni boshlashdan oldin o‘quvchilarni ta’lim va tarbiyaviy muloqotga tayyorlashi; - o‘quvchilarga og‘zaki, o‘zaro ta’sir ko‘rsatishning tarbiyaviy usul-larini bilishi. O‘qituvchining nutqi ravon, o‘quvchilar ongiga ijobiy ta’sir qiladigan bo‘lishi. Nihoyat, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan kundalik muomalasi shunga olib keladiki, u o‘quvchilarning xatti-harakatlaridagi chuqur ma’no va haqiqiy sabablarni turli vaziyatlarda payqab oladi, buning uchun namuna sifatida uning o‘zi tez-tez qayd qilgan dalillardan va o‘quvchilarning xulq-atvor usullaridan foydalanadi. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan muomalasi tarbiyani boshqarish vositasi sifatida qaralib, birlashtiravchi hamda o‘rnini to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi. Muomala o‘zaro munosabatlar doirasida sodir bo‘ladi. Boshqarish vositasi bo‘lgan muomala pedagogik faoliyatdan oldin sodir bo‘ladi. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqot madaniyatiga erishishi natijasida quyidagi holatlar paydo bo‘ladi: - pedagogik muloqot orqali o‘qituvchi tarbiyalanuvchi ob’ekt bilan o‘ziga xos muomala muhitini yaratadi. Bunday muhitda o‘qituvchi o‘zining psixologik, mimik, pantomimik, notiqlik san’ati, ta’sir o‘tkazish kabi qobiliyatlar tizimini namoyish etadi; - o‘qituvchining shirinsuxanligi, ochiq chehrali bo‘lishi, samimiy muomalasi muloqotda ijobiy natijalarga erishish kalitidir; - o‘quvchilar jamoasi bilan muomalada o‘qituvchining doimo psixologik bilimlarga tayanishi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda bir xil muvozanatni saqlaydi; - o‘qituvchi o‘quvchilar jamoasi bilan o‘zaro muloqotga kirishar ekan, yaxshi muomalasi bilan ular hissiyotida yashiringan eng nozik qatlamlarni ham anglab olishga qodir bo‘ladi. Mukammal shakllangan pedagogik muloqot madaniyati asosida ob’ekt va subektning ichki hissiyoti bilan ular harakatlarining uyg‘unlashuvi sodir bo‘ladi. Ushbu o‘zaro uyg‘unlashuvni yuzaga keltiradigan muomalaning asosiy bog‘lovchisi so‘zdir. So‘z - mazmunan o‘qituvchining nutqida, ma’ruzasida, dialog, monolog va deklaratsiyalarida o‘z ifodasini topadi. 2. Sharqona tarbiya va muosharat odobining muloqotga ta’siri Ajdodlarimizning madaniy va ma’naviy merosi, ular yaratgan so‘z, xalq tilining tuganmas boyligi yosh avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu o‘rinda Abu Nasr Forobiy, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Hisrav Dehlaviy, Abu Hamid G‘azzoliy, Kaykovus, Shayx Sa’diy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa Sharq va G‘arb donishmandlarining boy meroslarida farzandlarni tarbiyalash va kamolotga etkazish asosiy muammo sifatida targ‘ib qilingan. Ular so‘zni va nutqni ta’lim-tarbiyada ilohiy ne’mat va hikmat deb bilishgan hamda har bir so‘zning o‘z o‘rni va ahamiyati borligini, tarbiyada so‘zdan kuchliroq va qudratliroq narsa yo‘qligini, tilga e’tibor - elga e’tibor ekanligini, so‘z sehri mo‘jizalar yarata olishini ta’kidlab kelganlar. Bularning barchasi mudarris va shogirdlaming samimiy muloqoti jarayonida amalga oshirilgan. Mudarrislar barkamol va tarbiyalangan insonning o‘nta nishonasi borligini alohida ta’kidlashgan: - birinchisi: xalq to‘g‘ri deb topgan narsaga noto‘g‘ri deb qaramaslik; - ikkinchisi: yoshlikdan o‘z nafsiga erk bermaslik; - uchinchisi: birovlardan aslo ayb qidirmaslik; - to‘rtinchisi: yomonlik va omadsizlikni yaxshilikka yo‘yish; - beshinchisi: agar gunohkor uzr so‘rasa, uzrini qabul qilish va kechirimli bo‘lish; - oltinchisi: muhojirlar hojatini chiqarish; - ettinchisi: doimo el g‘amini eyish; - sakkizinchisi: aybini tan olish; - to‘qqizinchisi: el bilan ochiq chehrali bo‘lish; - o‘ninchisi: odamlar bilan doimo shirin muomalada bo‘lish. Muloqot Sharqona tarbiyada axloq ko‘rki sanalgan. Muallim har bir o‘quvchining qanday dunyoqarashga egaligi, tafakkuri, bilim saviyasi, hayotga nisbatan munosabati odamlar bilan o‘zaro muloqotida namoyon bo‘lishini uqtirishgan. Sharq mutafakkirlari merosida muloqot - azaldan insonlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa vositasi bo‘lgan. Muloqotning asosiy quroli til hisoblangan. Shuning uchun ham til - aloqa quroli sifatida ta’riflanadi. Alisher Navoiy "Voiz olimning o‘zi avvalo halol ish ko‘ruvchi bo‘li-shini, uning nasihatidan chiqmaslikni" o‘z asarlarida bayon etgan. Shuning uchun til shirinligi va notiqlik san’ati ustida ishlash, nutq madaniyatini takomillashtirib borish har bir o‘qituvchining eng asosiy ijtimoiy burchi va mas’uliyati xicoblanadi. Ta’lim-tarbiya jarayonida nutqning ta’sir kuchi nihoyatda beqiyosdir. O‘qituvchining tili, nutqiy qobiliyati o‘quvchilarning o‘zlarini tuta bilishlariga, xulq-atvori va fikr yuritishlariga ulkan ta’sir etuvchi kuchli vositalardir. O‘qituvchining "til boyligi va notiqlik san’ati barcha zamonlarda yonma-yon yashab kelgan" (A.P.Chexov). Uning his tuyg‘usi, intilishlari, iroda va e’tiqodi nutqida aks etadi. O‘qituvchi til boyligi bilan o‘quvchilarda xursandchilik, ruhlanish, muhabbat, Vatanga sadoqat, g‘azablanish, nafratlanish hissiyotlarini uyg‘otadi, bilim olishga undaydi. Shuning uchun o‘qituvchi "tilning xalq o‘tmishi, hozirgi va kelajak avlodni buyuk bir yaxlitlikka, tarixiy, jonli bir jipslikka aylantiruvchi eng hayotiy, eng boy va eng mustahkam vosita" (K.D. Ushinskiy) ekanligini unutmasligi kerak. Kishilarning bir-birlari bilan o‘zaro munosabatlarida shirin-suxanlik, go‘zallik, so‘zlashuv ohangidagi muloyimlik muosharat odobi deyiladi. Muosharat odobi insonning go‘dakligida ota-ona bag‘rida, oilada shakllantirilishi kerak. "Qush uyasida ko‘rganini qiladi" deyiladi xalq maqollarida. Oilada o‘rganilgan muosharat odobining poydevori mustahkam bo‘ladi. Bola maktabda, ulg‘aygach esa, ijtimoiy muhitda ko‘nikma hosil qilish jarayonida oilasida o‘rganilgan muosharat odobining kuch-qudratini doimo his qiladi. Insonning eng ulug‘, lekin murakkab va mashaqqatli faoliyatlaridan biri odamlar orasida, ya’ni jamiyatda o‘z o‘rnini topib yashashidir. Bu faoliyatning murakkabligi shundaki, ko‘pchilikka qo‘shilish, ular bilan ahil bo‘lib yashash uchun insonda shunga yarasha muomala va munosabat bo‘lishi kerak. Muomala va munosabatda o‘quvchilarning diliga to‘g‘ri kelmaydigan qo‘pol va dilozor muloqot olib boruvchi o‘qituvchilarni hech kim yoqtirmaydi. O‘quvchilar xushfe’l, shirinsuxan, adolatparvar, muomalasi shirin o‘qituvchi va tarbiyachilarni dildan yoqtirishadilar va hurmat-e’tibor qilishadi. Insonlar orasida munosib o‘rinini topish, inoq va hamjihat bo‘lib yashash shartlaridan biri odamning kamtarligidir. Kamtarin inson hech qachon o‘zining yutug‘i bilan, badavlatligi bilan, ilm-hunari bilan maqtanmaydi, hamma vaqt kamgap, sodda bo‘ladi. Ammo insondagi kamtarlik samimiy bo‘lmog‘i zarur. Muloqot madaniyati hamma joyda kerak. Ish joyida, transportda, uyda biz kim bilan qanday muomala qilishni bilishimiz zarur. O‘qituvchining qanchalik bilimli, aql- zakovatli ekanligi o‘quvchilarning bir-birlari bilan va ota-onalari bilan olib boradigan muloqoti orqali namoyon bo‘ladi. Odamlar butun ichki dunyosini, maqsadini, muomala va munosabatlarini bir-birlariga so‘z yordamida etkazadilar, amalga oshiradilar. Shu tufayli so‘zlashuv munosabatlari nihoyatda go‘zal va muloyim bo‘lishini hayot taqozo etadi. So‘zga boy, shirinsuxan kishilarning muomalalari yoqimli, ishi ham yurishgan bo‘ladi. Bunday kishilarni yoqtiradilar, hurmat qiladilar. So‘zlashuv ham o‘ziga xos san’atdir. Bu san’atning ildizi muosharat odobi bo‘lib, uni mukammal o‘rganish har bir inson uchun zarur. Shu bilan birga, ona tilini mukammal o‘rganmoq va sof adabiy tilda o‘quvchilar bilan muloqot qilish o‘qituvchining notiqlik qobiliyatidir. 3. Muloqot asosida ma’naviy madaniyatni shakllantirish mezonlari va omillari. Inson o‘z qadr-qimmatini va o‘zligini umumta’lim maktablarida ta’lim-tarbiya jarayonida anglay boshlaydi. Ta’lim muassasalarida o‘qituvchi tomonidan o‘zaro muloqot asosida olib boriladigan quyidagi xususiyatlar negizida o‘quvchilarda muloqot orqali ma’naviy madaniyatni shakllantirish mezonlari (O.Musurmonova) ifodalangan: • har bir insonning qiziqishlarini ko‘ra bilish, his etish va hurmat qilish; • milliy-ma’naviy madaniyat manbalarini o‘rganish, o‘zligini anglashga ehtiyoj; • inson hayotida mehnatning o‘rnini to‘g‘ri tushunish; • insonparvarlik, mehr-oqibat, iymon, e’tiqod, milliy qadriyatlarni e’zozlash; • Vatanga muhabbat, sadoqat, o‘z manfaatlarini jamiyat, xalq man-faatlaridan yuqori qo‘ymaslik; • ota-ona, qarindoshlar va boshqa atrof-muhitidagi kishilarga nisbatan muruvatli, sahovatli bo‘lish. Ma’naviy madaniyatning muhim belgilarini shakllantirishda, ta’iim-tarbiya tizimini ma’naviy muhit, ma’naviy faoliyat va ma’naviy anglash bosqichlaridan iborat andozalar asosida tashkil etishda ushbu mezonlar talablariga rioya qilish belgilangan maqsadni samarali amalga oshirish imkoniyatini beradi. Bunda o‘qituvchining muloqoti asosida o‘quvchilar ma’naviy madaniyatini shakllantirish jarayoniga ta’sir etuvchi quyidagi millar ham muhim ahamiyatga ega: 1. O‘quvchi ma’naviy faoliyat asosida o‘zligini anglashni shakllantirish uchun ma’lum bir muhitda ma’naviy qadriyatlar bilan harakat orqali muloqotga kirishadi. Harakatsiz muhit va faoliyat bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun o‘quvchilar ma’naviy madaniyatini shakllantirish samaradorligini ma’naviy harakat omili ta’minlaydi. 2. 2. Ma’naviy qadriyatlarning mohiyati, ma’naviy-axloqiy tajriba, o‘qituvchining ta’sirchan nutqiy muloqoti vositasida o‘quvchilar ongiga singdiriladi. Nutqiy aloqalar tarbiya jarayoni ob’ektlari va subektlari orasida kechadi va o‘quvchi ma’naviy madaniyatini shakllantiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. O‘quvchining xulq namunasi, ma’naviy harakati, nutqiy aloqalar samaradorligi o‘qituvchi va o‘quvchining muloqoti asosidagi faoliyat munosabatlari bilan belgilanadi. 3. Ma’naviy qadriyatlarning tarbiyaviy imkoniyatidan ta’sirlanish va amaliy faoliyatda ularga tayanish, umuminsoniy qadriyatlar darajasiga ko‘tarilishini ta’minlab, o‘quvchi ma’naviy madaniyatini tarbiyalashdagi ahamiyatini yanada takomillashtirish ta’lim- tarbiya jarayonining ishtirokchilaridan (o‘qituvchi va o‘quvchi) doimiy ijodkorlikni talab alladi. Ijodkorlik - milliy-ma’naviy qadriyatlar asosida o‘quvchi ma’naviy madaniyatini shakllantirishda muhim omil hisoblanadi. O‘qituvchi ta’iim-tarbiya jarayonida uning imkoniyatlaridan keng va samarali foydalanadi. 4. O‘quvchi ma’naviy madaniyatini shakllantirishning muvaffaqiyati o‘qituvchining muloqot olib borish psixologik taktikasi omillariga ham bog‘liq. Ushbu omilni harakatlantiruvchi sharoitlar: - o‘qituvchining pedagogik-psixologik va maxsus fanlar integratsiyasi bo‘yicha chuqur bilimga ega bo‘lishi; - mutaxassisligi bo‘yicha kasbiy mahorati; - o‘quvchilar bilan o‘zaro do‘stona muloqot madaniyati; - o‘quvchilarning ruhiy holatini tez bilib olishi; - o‘qituvchi ma’naviy madaniyatining shakllanganlik darajasi; - ta’lim-tarbiyaning zamonaviy usul va metodlarini tanlay bilishi: - zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari to‘g‘risida chuqur ma’lumotlarga ega bo‘lishi; - o‘qituvchining pedagogik jamoa orasidagi hurmat - e’tibori. 5. O‘qituvchi muloqot asosida o‘quvchilarda ham ijodkorlik omilini takomillashtirib boradi. O‘quvchida uning sifatlari quyidagi belgilar bilan namoyon bo‘ladi: - ma’naviy qadriyatlarni, an’analarni o‘zlashtirishga qiziqishda ehtiyoj va talabning kuchliligi; - o‘rganilayotgan fanlar asoslarini egallashga ijobiy munosabat; - ma’naviy madaniyat saviyasi, dunyoqarashi; - o‘z-o‘ziga nisbatan talabchanlik; - tabiatga, atrof-muhitga ongli munosabat; - yangiliklarni va axborot texnologiyalarini o‘rganishga qiziqish; - ijtimoiy va shaxsiy faolligi; - nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish ko‘nikmasi; - tashabbuskorligi va ijodkorligi. O‘quvchilarda ma’naviy madaniyatni shakllantirish jarayonining muvaffaqiyatli borishi ta’lim mazmuniga asoslanib, o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro hamkorlikdagi faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish saviyasiga bog‘liq. Bu quyidagi faoliyat turlarini mukammal bilishni taqozo etadi: Birinchidan. o‘zaro hamkorlikdagi faoliyat ijodkorlikni, mas’u-liyatni, faollikni va eng asosiysi muloqot madaniyatiga rioya etishni taiab qiladi. Ikkinchidan. har bir darsda o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham belgilangan maqsadni aniq qo‘ya bilishi, amalga oshiriladigan vazifalarni to‘g‘ri belgilab olishi lozim. Uchinchidan, dars jarayonida bilimlar mazmunining ilmiyligi, uzluksizligi, izchilligi va tarbiyaviy xarakteri, o‘qituvchining notiqlik san’ati asosida bayon etish shaklining mukammalligi, qiziqarliligi o‘quv-chilarda ta’limiy va tarbiyaviy tomondan o‘rganiladigan qadriyatlarga qiziqishni kuchaytiradi, ularda tarixiy, adabiy, milliy va diniy xarakterdagi milliy qadriyatlar bo‘yicha o‘z bilim va ko‘nikmalarini oshirish ishtiyoqi rivojlanadi.To‘rtinchidan, o‘qituvchining pedagogik mahorati, nazariy va uslubiy tayyorgarligi, o‘z kasbiga, faniga munosabati, olib boradigan darsi andozasini va uning natijasini oldindan ko‘ra bilish, har bir dars samaradorligini ta’minlovchi texnik va texnologik belgilardan biridir. Beshinchidan, dars jarayonida o‘quvchilar jamoasiga erkin fikr yuritish, o‘z fikr- mulohazasini erkin bayon etishga imkoniyat yaratish, o‘quvchilar jamoasi fikriga tayanish, ularning fikr-mulohazalari, istak-xohishlarini e’tiborga olish, o‘quvchilarning mustaqil ishlaridan keng foydalanish zarur. Oltinchidan, o‘quvchilar bilimiga, xulqiga beriladigan bahoning xolisona va adolatli bo‘lishi barcha ta’lim va tarbiyaviy faoliyatni to‘g‘ri tashkil etilishiga ijobiy ta’sir etuvchi omil ekanligini unutmaslik kerak. Pedagogik muloqotning o‘ziga xos xususiyatlari va funksiyalari. Muloqot - yunoncha so‘z bo‘lib, suhbatlashuv, shaxslararo suhbat va o‘zaro fikr almashuv ma’nosini bildiradi hamda ikki yoki undan ortiq kishilarning so‘zlashuvida paydo bo‘ladi. Inson muloqot jarayonida ijtimoiy tajriba, ta’lim-tarbiya, turli munosabatlar, axloqiy me’yorlar g‘oya va mafkura omillari ta’sirida yashab ijtimoiylashadi va shaxs sifatida kamolotga yetadi. Kishilar o‘rtasidagi o‘zaro muloqot pedagogik-psixologik fanlarning asosiy kategoriyalaridan biri hisoblanib, u o‘z ichiga shaxslararo munosabatning eng muhim mexanizmlarini qamrab oladi. Psixologiya fanida muomala kategoriyasi keng ma’noda tushuniladi hamda hamkorlik faoliyatining ichki aloqasini mujassamlashtirib, o‘zaro ta’sir va o‘zaro munosabatni aks ettiradi va ijtimoiy protsessual faoliyatni ifodalaydi. Pedagogikada muloqot o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasining o‘zaro ta’sir malakasi, usuli va tizimini anglatib uning mohiyati, o‘zaro axborot almashishida, ta’lim va tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishida, o‘zaro bir-birlarini tushunishga erishishlarida namoyon bo‘ladi hamda quyidagi xususiyatlarga ega: • muloqot o‘qituvchining pedagogik faoliyatida eng muhim kasbiy qurol hisoblanadi; • muloqot jarayonida uning maqsadga muvofiq amalga oshirishni ta’minlash uchun ijtimoiy nazorat va ijtimoiy qonuniyatlar muhim ahamiyatga ega; • o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlarining eng muhim tarkibiy qismi muloqot sanalib, motivatsiyada motiv qanday ahamiyat kasb etsa, u ham xuddi shunday muhim rol o‘ynaydi; • pedagogikada muloqot - o‘qituvchining o‘quvchilarga ta’sir o‘tkazish asosida o‘zaro munosabatini faol tashkil qilishi, muayyan bir maqsadni dastur asosida amalga oshirishning rejalashtirilgan funksiyasini bajarishidir; • muloqot - hamkorlik faoliyatining ehtiyojidan vujudga kelib chiqadi va shaxslararo munosabat rivojlarushining ko‘p qirrali jarayoni hisoblanadi; • noto‘g‘ri pedagogik muloqotdan o‘quvchilarda qo‘rquv, o‘z kuchiga ishonchsizlik paydo bo‘ladi, ularning diqqat-e’tibori, ishchanlik harakati susayadi, nutq dinamikasi buziladi, mustaqil va erkin fikrlash qobiliyati pasayadi. Pedasogik muloqot - bu o‘qituvchining o‘quvchilar bilan darsda va darsdan tashqari faoliyatda o‘zi uchun eng qulay bo‘lgan psixologik muhitni vujudga keltirib, ijobiy ruhiy iqlimni yaratishi uchun imkoniyat beruvchi kasbiy munosabatidir. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro yaqin muloqotidan asosiy maqsad: • salbiy holatlarni vujudga keltiruvchi barcha jarayonlarga barham berish; • o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish • o‘quvchilarni faollikka, erkin fikrlashga, o‘z fikr-mulohazalarini cho‘chimasdan bayon qilib unga tayanishga o‘rgatish; • o‘quvchilarning yashirin qobiliyatlarini rivojlantirish; • dars va darsdan tashqari jarayonlarda quvonch va shodlik kayfiyatini paydo qilish. O‘qituvchining pedagogik muloqoti ijtimoiy-psixologik jarayon bo‘lib, quyidagi funksiyalar bilan xarakterlanadi: PEDAGOGIK MULOQOT FUNKSIYALARI - o‘zaro axborot almashishni yo‘lga kuyish; - ta’lim-tarbiyaviy faoliyatni birgadikda tashkil etish: - o‘quvchilarni erkin fikr-muloxaza yuritishga o‘rgatish: - salbiy xolatlarni sinf jamoasi bilan birgalikda bartaraf - do‘stlar uchun kaygurish va ularga yordam berishga erishish: - uzligini anglash. O‘quvchilar bilan muloqotda qoniqish xis etish. Muloqot jarayonida o‘qituvchi qisqa muddatda o‘zining psixologik bilimlariga tayanib o‘quvchilarning psixik xususiyatlarini mukammal bilishga harakat qilishi lozim. O‘quvchilarning ichki dunyosiga, ruhiy holatiga kirib bormasdan, unga nisbatan turli tarbiyaviy jazolar qo‘llash, tanbeh berish mumkin emas. Bu holat o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqotni tuzatib bo‘lmas darajada buzilishiga, o‘quvchilarning yashirin holatga, o‘z qobig‘iga kirib olishiga sabab bo‘ladi. O‘qituvchilarning o‘zaro axborot almashishi bilan bog‘liq xususiyatlari, uning sinf jamoasiga singib keta olish qobiliyati bilan bog‘liq. Sinf jamoasida ro‘y berayotgan har qanday voqea va hodisalar o‘qituvchilar nazoratida bo‘lishi, ularning oqibatini o‘qituvchilar tez va adolatli tahlil qilishi va oldini olishi lozim. Bu faqat faol o‘quvchilar bilan axborot almashib turish natijasida amalga oshiriladi. Shundagina, o‘qituvchining o‘quv tarbiyaviy jarayondagi faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratiladi va ijobiy natijalar beradi. Pedagogik muloqot tuzilishi jihatidan o‘qituvchi ijodkorligining noyob namunasidir. Pedagog olimlar o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqotiga ko‘plab tavsiflarni ilmiy asarlarida bayon etsalarda, muloqot, avvalo, o‘qituvchining shaxsiy psixologik xususiyati sifatida namoyon bo‘ladi. Olimlar esa, muloqot uchun o‘qituvchiga yo‘nalish beradi xolos. Jumladan, rus pedagogi V.A. Kan-Kalikning fikricha, o‘qituvchining pedagogik muloqoti tuzilishi quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: 1. Prognostik bosqich (modellashtirish): O‘qituvchi tomonidan sinf jamoasi bilan bo‘lajak muloqotni modellashtirish. 2.Kommunikativ aloqa: O‘quvchi bilan dastlabki o‘zaro tanishuv jarayonida bevosita muloqotni tashkil etishga erishish. 3. Pedagogik jarayon: O‘qituvchining xatti-harakati, pedagogik mahorati bevosita muloqotni boshqarishga qaratilgan bo‘lishi kerak. 4. Natijalar tahlili: Amalga oshirilgan muloqotni tahlil etish, yutuq va kamchiliklarni xolisona baholab kelgusi faoliyat uchun modellashtirish. Olimning fikrlari asosida muloqotning ushbu yo‘nalishlarini quyidagicha ta’riflash mumkin? Modellashtirish bosqichida auditoriyaning barcha andozalarga javob berishi, har bir o‘quvchining psixologik xususiyatlarini o‘rganishi, ta’lim-tarbiyaviy jarayonda uchrashi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklar dinamikasini oldindan ko‘ra olish va bartaraf etish, muloqotning o‘zaro hamkorlik asosida qurilishi, ya’ni muloqot o‘qituvchi shaxsiga emas, balki o‘quvchi shaxsiga ham mos kelishini ta’minlash zarur. Kommunikativ aloqa bosqichida sinf jamoasini o‘zaro muloqotga tez jalb etadigan suhbat texnikasini puxta bilish, ularning barcha qizi-qishlariga javob bera olish, erkin fikr bildirishlariga imkoniyat yaratish va o‘quvchilar ongiga ijobiy ta’sir etishning turli usullarini qo‘llash metodlarini egallash lozim. Pedagogik faoliyatda o‘qituvchi muloqot asosida o‘quvchilar bilan yaxshi munosabatni tashkil eta olishi, demokratik talablarni qo‘llashi va birgalikda ijodiy faoliyat olib borishi kerak. Pedagogik muloqot esa, bu o‘qituvchi kasbiy faolligining bir ko‘rinishi bo‘lib, bunda ta’lim va tarbiya muammolari o‘qituvchi hamda o‘quv-tarbiya jarayonining boshqa ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir vositasi bilan hal qilinadi. Bu vaziyatda o‘qituvchi baho beruvchi rolida namoyon bo‘ladi hamda uning o‘zi baho oluvchi hisoblanadi. bunday hollarda pedagogik ta’sir ko‘rsatish vazifalari va vositalari hamda o‘qituvchining o‘quvchilar bilan pedagogik muloqoti quyidagi prinsiplarda namoyon bo‘ladi: Kommunikativ muloqot. Interaktiv muloqot. Perseptiv muloqot. 1. Kommunikativ muloqotda bir tomonlama axborot uzatiladi. Muomala o‘z ichiga hamkorlik faoliyatining qatnashchilari bilan o‘zaro axborot almashuvini qamrab olgan bo‘lib, kommunikativ muloqot sifatida tavsiflanishi mumkin. O‘qituvchi va o‘quvchi bir - birlari bilan muloqotga kirishishi jarayonida muloqotning muhim vositalari bo‘lmish til va nutq faoliyati bevosita muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Interaktiv muloqotning muhim jihati ikki tomonlama bir-biriga ta’sir etishdir. Muloqotga kirishuvchi o‘qituvchi o‘zaro ta’sir etishda, o‘quvchilarning tarbiyaviy faoliyatiga nafaqat so‘z orqali, balki fikr almashinuv, xatti - harakat va xulq-atvori bilan o‘zaro ta’sir o‘tkazishi tushuniladi. 3. Perseptiv muloqotda o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi o‘zaro bir-birlarini idrok qilishi, anglashi tushuniladi. Bunda muloqotga kirishuvchilar o‘zaro bir-birlarini idrok qilish asosida ulardan biri ikkinchisining ishonchini qozonadi, aqlli, farosatli, tajribali, yuksak tayyorgarlikka ega barkamol inson sifatida idrok qilinadi. Muloqotning har uchala tomonini yaxlit olib qaraganda o‘zaro hamkorlik faoliyatini tashkil qilishning usullari va unda ishtirok etuvchilaming munosabatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. Pedagogik muloqot muvaffaqiyatli tashkil etilishi uchun, o‘qituvchi o‘quvchilar bilan hamkorlik faoliyatiga chuqur kirishib keta olishi, shaxsni har tomonlama shakllantirishning maqsad va vazifalarini chuqur anglab, faoliyat olib borishi lozim. Ishonchini qozonish usuli nafaqat o‘qituvchi bilan muloqot jarayonida, balki ta’lim- tarbiyaviy faoliyatdan tashqari holatlarda ham o‘quvchiga ta’sir qiladi. O‘quvchi ishonchini qozonish ijobiy yoki salbiy natijalar paydo qilishi ham mumkin. O‘qituvchi ishontirish bilan o‘quvchida ijobiy hislatlarni uyg‘otishi uchun tarbiyaviy metodlarni o‘z o‘rnida qo‘llashi shart. Tarbiya jarayonida har bir o‘quvchining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Chunki bir xil yoshdagi o‘quvchilar psixik jihatdan turli xarakterga ega bo‘lishi mumkin. O‘quvchilarning qobiliyat va iqtidorlari, qiziqishlari, irodaviy hislatlari har xil bo‘lgani uchun bir o‘quvchiga nisbatan foydali bo‘lgan ishonchini qozo- nish usuli, boshqasiga zararli bo‘lishi mumkin. Shuning uchun har bir o‘quvchining ruhiyatini, psixologiyasini, ichki dunyosini o‘qituvchi muntazam o‘rganib borishi, o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini, tarbiyalanuvchi temperamentining umumiy tiplarini o‘rganish metodikasini bilish lozim. Masalan, ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglashi, sust fikr yuritishi, hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg‘ayrat yoki g‘ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yoki ishga tez khishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimiga bog‘liq bo‘lib, o‘qituvchi o‘quvchilar ishonchini qozonishi uchun ularni bilishi va zarur bo‘lgan xulosalarni ishlab chiqishi shart. O‘quvchilar ishonchini qozonishning yana bir muhim xususiyati o‘quvchilarni shaxs sifatida rivojlanishida o‘z-o‘zini tarbiyalashidir. O‘z-o‘zini tarbiyalash o‘quvchining o‘zini o‘zi idora qilishi, o‘zida erkinlikni, ijtimoiy mavqeini, tashabbuskorlik va mustaqillikni shakllantirishdir. O‘quvchining yashirin qobiliyatlari o‘z-o‘ziga ishonch orqali yuzaga chiqadi. O‘quvchi uchun o‘z-o‘zini baholash qiyin jarayon. O‘quvchi ta’lim-tarbiya berayotgan o‘qituvchilarga ishonch bilan ergashib, o‘ziga nisbatan ishonch ruhida tarbiyalanar ekan, unda avvalo, mustahkam iroda shakllanadi, o‘z burchini to‘g‘ri tushunadi, bilish va o‘rganishga qiziqishi kuchayadi, o‘z-o‘zini har tomonlama takomillashtirishga intiladi, o‘ziga atrof-muhitdagi o‘rtoqlari ko‘zi bilan xolisona baho beradi, o‘ziga ishonadi va unda qoniqish hissi paydo bo‘ladi. Xarakteridagi salbiy odatlarni, zararli sifatlarni tez anglab, ularni yo‘qotish va bartaraf etishga intiladi. O‘qituvchi o‘quvchilar jamoasi bilan pedagogik muloqotni har tomonlama mukammal tashkil etish va ko‘zlangan maqsadga erishishi uchun tarbiyaviy jarayonning jamiyat talablariga mos keluvchi yetakchi tamoyillaridan o‘rinli foydalanishi lozim: 1. Tarbiyaviy maqsadni amalga oshirishda demokratik yondashuv. Muloqot jarayonida o‘qituvchi o‘quvchini ijtimoiy qadriyat deb tan olishi, har bir bola, o‘smir va o‘spirinning betakror va o‘ziga xos xususiyatlarini hurmat qilishi, uning ijtimoiy xulqi va erkinligini e’zozlashi lozim. Zero, ta’limni isloh qilishdan asosiy maqsad, tarbiyada demokratiyaning ustunligi, tarbiyani ma’muriy ehtiyoj va qiziqishlardan yuqori qo‘yish, tarbiyachi va tarbiyalanuvchining bir-birlariga o‘zaro ishonchi, hamkorlik asosida pedagogik munosabat mohiyatini ijobiy tomonga yo‘naltirish demakdir. Muloqotni demokratik uslubda tashkil etishdan maqsad, ta’lim-tarbiyani insonparvarlashtirish, pedagogik faoliyat markazida inson shaxsi turganini unutmaslik, insonga nisbatan bebaho boylik sifatida munosabat tuyg‘ularini o‘quvchilarda ham shakllantirish vazifasi bajariladi. 2. O‘quvchilar bilan do‘stona munosabat. Aslida muloqotdan maqsad o‘quvchilar bilan do‘stona munosabatni ro‘yobga chiqarishdir. O‘quvchi shaxsini hurmat qilish o‘qituvchining insonparvarlik tuyg‘u-laridan kelib chiqadi. O‘quvchi shaxsini hurmat qilish, ularga cheksiz mehr-muhabbat ko‘rsatish va ularga ishonish shart. Bolalarga nisbatan hurmat tuyg‘usi ularning kuchiga kuch qo‘shadi, o‘z imkoniyatlariga ishonch tuyg‘usini shakllantiradi, tarbiyaning samaradorligini oshiradi. O‘quvchi shaxsini hurmat qilish va munosabatni adolatli talabchanlik mezonlari asosida qurishdir. Do‘stona muloqot o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasidagi bilimlarni puxta o‘zlashtirilishini ta’minlaydi va mukammal shaxsiy fazilatlarni tarkib toptirishga xizmat qiladi. Pedagogik jarayonda sodir bo‘ladigan muomala odobi o‘qituvchilarning axloqiy madaniyati, tarbiyalanganlik darajasida aks etadi. O‘qituvchining o‘ziga va o‘z kasbiga, o‘quvchilarga bo‘lgan munosabati uning muloqotida yaqqol namoyon bo‘lishi mumkin. 4. Muloqotni ijtimoiy hayot qonuniyatlari bilan bog‘lab olib borish. Yosh avlodning o‘sib ulg‘ayishi va shakllanishiga hayot, ijtimoiy muhit qonuniyatlari ham muntazam ta’sir etadi. Muhit ijtimoiy omillarning eng muhim xususiyati bo‘lib, u shaxsga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Muhit deganda, shaxsning tarbiyalanib, shakllanishiga ta’sir etuvchi tashqi olam voqealari, hodisalar majmui tushuniladi. Muhit tushunchasi o‘zida geografik-hududiy, ijtimoiy va mikromuhit xususiyatlarini ifodalaydi. Ayniqsa, oila, maktab, do‘stlar davrasi, tengqurlar kabilarni o‘z ichiga oladigan mikromuhit shaxsni tarbiyalash jarayoniga muhim ta’sir etishi pedagog va psixolog olimlar tomonidan e’tirof etilgan. Oila muhiti o‘quvchining tarbiyasi va barkamol inson sifatida shakllanishida o‘ziga xos muhim tarbiyaviy ta’sirga ega. Shuning uchun o‘qituvchi muloqotni tashkil etishda ota-onalar, mahalla faollari, o‘quvchilar jamoasi faollari, uchastka nozirlari bilan doimiy aloqada bo‘lib, ular bilan birgalikda faoliyat olib borishi kerak. Muloqotda ijtimoiy hayot qonuniyatlarini hisobga olish, o‘quvchilarni maqsadli tarbiyalashda muvaffaqiyatlarga erishish uchun zamin yaratadi. 4. Muloqotni tashkil etishda mehnat faoliyatining o‘rni. Ta’lim muassasalarida o‘quvchi mehnat faoliyati bilan o‘z qobtliyati va iste’dodini namoyon qiladi. Mehnat - yosh avlodni yuksak ongli, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvorini namoyon qiluvchi, kasbiy qobiliyatlarini uyg‘otuvchi, tarbiyaviy jarayonning eng qadimiy va sinalgan vositasidir. O‘quv mehnati va ijtimoiy foydali mehnat o‘quvchi shaxsiga ijobiy ta’sir etadi, bu ikki faoliyat birligi bolani jismonan chiniqtiradi va faollashtiradi, xulq mukammalligini ta’minlaydi, tashabbuskor va izlanuvchan qilib shakllantiradi. Shunday ekan, o‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqotni ularning mehnatsevarligiga yoki dangasaligiga qarab belgilasa ham bo‘ladi. Ta’lim muassasalarida bolalarni ilk yoshidan boshlab mehnatsevarlik ruhida, mehnatga muhabbat va mehnat qiluvchilarga hurmat ruhida tarbiyalashda o‘zaro muloqotning o‘rni cheksiz. Ta’lim muassasalarida o‘qishning o‘zi ham mehnatdir. Muloqotdan maqsad, ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda muvaffaqiyatlarga erishish uchun u mehnat tarbiyasi bilan aloqadorlikda olib borilishi lozim. 5. Qo‘rquv va hayajonga asoslangan muloqot uslubi. Bunday muloqot uslubiga odatda yosh, tajribasiz o‘qiruvchilar tushib qolishi mumkin. Ushbu uslub asosida boshlangan muloqot, ko‘pincha, o‘quvchilarni tez-tez ogohlantirish, ularni qattiqqo‘llik bilan tarbiyalashga harakat qilish, o‘qituvchi yoqtirmagan o‘quvchilar xatti-harakatini ta’qiq-lash vaziyatida olib boriladi. O‘quvchilar faolligi, tashabbuskorligi inkor etiladi. Natijada o‘qituvchi bilan o‘quvchilar orasida ko‘z ilg‘amas qarama-qarshiliklar paydo bo‘ladi. O‘qituvchining muloqot asosida sinf jamoasini boshqarish usullari. Pedagogik mahorat bolajak o‘qituvchilarda yosh avlod ta’lim-tarbiyasi uchun mas’uliyat hissini shakllantiradi. O‘qituvchi bunday murakkab vazifalarni amalga oshiruvchi, davlat va jamiyatning ishonchli vakilidir. O‘quvchilar jamoasini birlashtiruvchi sinfda ta’lim- tarbiyaviy jarayonni tashkil etish va boshqarishda o‘qituvchining bilimi, pedagogik mahorati va psixologik xususiyatlari ochiq namoyon boladi. Avvalo, o‘qituvchi va o‘quvchilar orasida o‘zaro hamkorlik va bir-birlariga nisbatan ishonch tuyg‘ulari bo‘lishi hamda o‘qituvchi o‘z kasbiy bilimlaridan tashqari boshqa o‘quv fanlarini ham puxta egallagan bo‘lishi lozim. Zero, sinf jamoasini boshqarish - pedagogik jamoa, ota-onalar oldi-da o‘qimvehining obro‘-e’tibori qay darajada ekanligini ko‘rsatuvchi mezon. O‘qituvchining axloqiy saviyasini, bilimini muloqot asosida sinf jamoasini boshqarishda erishayotgan yutuqlari belgilaydi. Odatda, o‘qituvchilarning xarakteri, individual xususiyatiga qarab: tashabbuskor, ijodkor, tashabbussiz, o‘z fikriga ega bo‘lmagan, barcha ishlarga befarq qarovchilar toifasiga ajratishadi. Pedagog va psixolog olimlarning ko‘p yillik ilmiy izlanishlari, kuzatishlari va ilmiy tajribalariga asoslangan holda o‘qituvchilarning rahbar sifatida sinf jamoasini boshqarishida qo‘llaydigan muloqot uslublari quyidagicha tavsiflanadi: 1. Avtoritar uslubda faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchilar. 2. Demokratik uslubda faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchilar. 3. Liberal uslubda faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchilar. Avtoritar uslubda faoliyat olib boradigan o‘qituvchi ish faoliyati va xarakterida quyidagi xususiyatlar mujassamlashgan bo‘ladi: - o‘zi yakka holda guruh faoliyatining yo‘nalishlarini belgilaydi; -o‘zi o‘quvchilarga ko‘rsatmalar va buyruqlar beradi; - ta’lim-tarbiyaviy jarayonga javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi; -o‘quvchilarning unga so‘zsiz bo‘ysunishini da’vo qiladi; -qattiq intizom asosida ish olib boradi; -topshiriqlarning to‘liq bajarilishini talab qiladi; -gap qaytargan, fikr bildirgan o‘quvchini yoqtirmaydi; - aytgan tashakkuri ham buyruqdek chiqadi, so‘zlari qattiq va qo‘pol; - o‘quvchilarga biror muammoni to‘liq rushuntirmasdan talab qiladi. Avtoritar uslublarda pedagogik faoliyat olib boruvchi o‘qituvchi "Mening aytganim aytgan, deganim degan" shaklidagi prinsip asosida pedagogik faoliyat olib boradi. U sinf jamoasi bilan muloqotga kirishishda quyidagi uslublarni qo‘llaydi: buyruq, ko‘rsatma berish, qattiqqo‘llik bilan ishlash, tarbiyaviy jazo turlarini tez-tez qo‘llash. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayoniga qo‘pol, dag‘al, do‘q-po‘pisa, majbur etish, qo‘rqitish, cho‘chitish orqali kirishadi. Ushbu uslub o‘qituvchi asab tizimini doimiy taranglashib yurishiga sabab bo‘lib, uning sog‘ligiga putur etkazishi mumkin. Natijada o‘qituvchi tez charchaydi. Avtoritar usulning ijobiy tomonlari ham bor: ya’ni, ular faqat favqulodda vaziyatlar jarayonida ishlatilishi (yong‘inda, suv toshqinida, aholini evakuatsiya qilishda) mumkin. O‘qituvchi muloqotining ushbu uslubda boshqarilishi sinf jamoasini tarqoqlikka, hamjihatlikning buzilishiga olib keladi. Demokratik uslub asosida faoliyat olib boradigan o‘qituvchining bosh shiori ‘quvchilarda mustaqil va erkin fikr yuritish ko‘nikmalarini va ongli intizomni hosil qilishdan iborat. O‘qituvchining muloqoti barcha demokratik talablar asosida quriladi. Zero, «Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Ushbu uslubni mukammal egallagan o‘qituvchi o‘z pedagogik faoliyati va xarakterida quyidagi xususiyatlarni mujassamlashtiradi: - pedagogik faoliyatda sinf jamoasining fikr mulohazalariga tayanib ta’lim-tarbiyaviy ishlarni tashkil etadi; - sinf jamoasining tashabbusini ma’qullaydi, rivojlantiradi, o‘quvchilarning erkin fikr bildirishlariga imkoniyat yaratadi; - muloqot jarayonida o‘quvchilar fikr-mulohazalarini inobatga olib, pedagogik faoliyatida qo‘llaydi; - muloqotga kirishishning asosiy shakllari: iltimos, maslahat berish, samimiy muomala. Demokratik uslubda muloqotni tashkil etuvchi o‘qituvchi hozirgi zamon talablariga, ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlardan kutilayotgan maqsadlarga javob bera oladi. O‘qituvchining vazifasi barkamol inson tarbiyasini davlat siyosatining ustuvor sohasi deb bilgan holda, yuksak ongli, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan tengdoshlariga namuna bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli, aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli o‘quvchilarni tarbiyalash uchun qizg‘in pedagogik faoliyat olib borishi lozim. Muloqot jarayonida o‘quvchilarning jamoa bo‘lib birlashishlari, ularda o‘zaro yordam tuyg‘usini o‘stirishga xizmat qilishi kerak. Samarali demokratik tarbiyaviy jarayon, sinf jamoasi a’zolarining qobiliyat va iste’dodlarini yuzaga chiqaradi, o‘quvchining jamoada har tomonlama rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar paydo qiladi. O‘quvchilar bilan muloqotning erkin demokratik asosda tashkil etilishi sinfning ahil jamoa bo‘lib birlashib, tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda muvaffaqiyatlarga erishishiga zamin yaratadi. Yaxshi uyushgan jamoada har bir o‘quvchining fikri ulkan tarbiyaviy kuchga ega. Liberal uslub asosida faoliyat olib boruvchi o‘qituvchi xususiyatlariga sho‘rolar zamonidan qolgan ta’lim-tarbiya tizimiga xos mafkuraviy qarashlar mujassamlashgan. O‘qituvchining pedagogik faoliyati va xarakterida quyidagi xususiyatlar mavjud: - tashabbussiz, eski qolipda pedagogik faoliyat olib boradi; - sinf jamoasining tarbiyaviy faoliyatiga aslo aralashmaydi; - ta’lim-tarbiyaga oid muammolarga yuzaki qarab chiqadi; - o‘z mustaqil fikriga ega emas, javobgarlikdan o‘zini olib qochadi; - o‘quvchilarga berilgan topshiriqlarning natijalari bilan qiziqmaydi; -o‘quvchilar kelajagiga, taqdiriga e’tiborsiz, beg‘am qaraydi; -o‘z pedagogik faoliyatiga sovuqqonlik bilan munosabatda bo‘ladi. Biroq, yillar o‘tib, zamonlar o‘zgargan sari, XXI asrda jamiyatning ijtimoiy talablaridan kelib chiqib, o‘qituvchining xulq-atvori, pedagogik va psixologik bilimlar saviyasi, o‘z kasbiy faoliyatiga nisbatan muno-sabati, pedagogik va axborot informatsion texnologiyalarini puxta o‘z-lashtirish saviyasi ham o‘zgarmoqda. Shu sababli, o‘qiruvchilar o‘z bilim va tafakkurlari nuqtai nazaridan kelib chiqib, sinf jamoasini boshqarishning turli shakl va metodlarini amalda qo‘llamoqdalar. Sinf jamoasining har qanday boshqaruv uslubi o‘qituvchi muloqoti asosida tashkil etiladi. Muloqotdan kutilayotgan natija, tarbiya asosida o‘quvchining ongini va tafakkurini boyitish va o‘zgartirishdir. O‘qituvchining sinf jamoasini muloqot asosida boshqarish bosqichlari. Biz yuqorida ta’kidlab o‘tilgan fikrlarga asoslanib, muloqot asosida sinf jamoasini boshqarishda o‘qituvchi uchun lozim bo‘lgan quyidagi bosqichlarni tavsiya etamiz: Sinf jamoasi bilan muloqotni tashkil etishning birinchi bosqichi. Mazkur bosqichda talab faqat o ‘qituvchilar tomonidan qo‘yiladi. Bu sinf jamoasi shakllanishining boshlang‘ich nuqtasidir. Ushbu davrda o‘quvchilar jamoasi hali tarbiyalanuvchi jamoa bo‘lmay, balki «birlikni tashkil etuvchi» guruh hisoblanadi. Ushbu bosqichda o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan talablarning qo‘yilishiga e’tiborsiz qarashi tabiiy bir holat. O‘qituvchi tashkilotchi sifatida jamoa a’zolarining uzluksiz ijodiy faoliyatlarini tashkil qilishi va ularni yagona maqsad atrofida birlash- tirishga erishishi lozim, shundagina jamoa qaror topadi. O‘qituvchi muloqoti asosida o‘quvchilarning jamoa faoliyatida ishtirok etishi faollashadi, faoliyat natijasini birgalikda muhokama qilish, qilinajak ishlarni rejalashtirish jamoa a’zolarida mas’uliyat, javobgarlik, faoliyat birligi jamoa faoliyatiga nisbatan qiziqishni paydo bo‘lishiga olib keladi. O‘quvchilarning jamoa faoliyatini tashkil etish borasidagi tajribalarga ega emasliklari bois o‘qituvchining asosiy maqsadi muloqot asosida jamoa a’zolarini oddiy tarzda uyushtirishdan iborat. Ushbu bosqichda o‘qituvchining talabchanligi, jamoaning barcha a’zolariga birday talabni qo‘ya olishi, u tomonidan qo‘yilayotgan talabning qat’iyligi, izchilligi hamda murosasizligi muhim omil hisoblanadi. Bu vaziyatda o‘qituvchining muloqotda «hukmdorlik» qilishi uzoq davom etishi mumkin. Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faollarining paydo bo‘lishi ushbu davr uchun xarakterli hodisadir. Sinf jamoasi bilan muloqotni tashkil etishning ikkinchi bosqichi. Ushbu bosqichda jamoa faollarining o‘qituvchi muloqotidan kelib chiquvchi talablarni qo‘llab-quvatlashi hamda o‘z navbatida bu talablarni jamoa a’zolari zimmasiga qo‘yishi bilan tavsiflanadi. O‘qituvchi jamoada paydo bo‘ladigan muammolarni yo‘lg‘iz o‘zi hal qilmaydi. Jamoa faollari bilan qizg‘in muloqot natijasida tarbiyaviy ishlarni olib boradi. O‘quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda murakkablashib borishi mazkur davrning muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi bosqichda o‘qituvchi muloqotni jamoaning muhim ishlarini o‘quvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirilishiga, tadbirlarni o‘tkazishga, faoliyat natijalarini muhokama qilishga, jamoa faoliyatining ijodiy xususiyat kasb etishini ko‘rsatuvchi omillariga tayanib tashkil qiladi. Jamoada mustaqil faoliyatning yuzaga kelishida jamoa faollarining roli beqiyosdir. Ammo jamoa faollari, jamoa a’zolari orasida hurmat qozona olishi, ularga namuna bo‘lishi, o‘z burchlarini aniq va puxta bajarishi hamda o‘z mavqelaridan noo‘rin foydalanmasliklari kerak.Sinf jamoasi bilan muloqotni tashkil etishning uchinchi bosqichi. Sinf jamoasi faliyatida bu bosqich sermahsul hisoblanadi. Endilikda jamoa ishiga faqat faollargina emas, balki uning butun a’zolari qiziqadi. Jamoa hayotida ijtimoiy va erkin fikrlash vujudga keladi. O‘qituvchi mazkur yo‘nalishda muloqotni maqsadga muvofiq va izchil pedagogik faoliyat olib borgan sharoitdagina o‘quvchilarda erkin fikr yuritish va ongli intizomni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu maqsadda o‘qituvchi muloqot asosida u yoki bu tadbir rejasini, jamoaning birgalikdagi faoliyatini va uning a’zolari xatti-harakatini jamoa bo‘lib muhokama qiladi, turli mavzularda suhbatlar va ma’ruzalar uyushtiriladi, o‘quvchilar o‘rtasida samarali axborot vositalari yordamida ijtimoiy-g‘oyaviy, axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiy va hokazo bilimlarning targ‘iboti tashkil etiladi. Sinf jamoasi bilan muloqotni tashkil etishning to‘rtinchi bosqichi. Bu bosqichda o‘qituvchi muloqoti barcha sinf a’zolarining jamoa oldida turgan vazifalari asosida o‘z- o‘zlariga qat’iy talablar qo‘ya olishlari bilan tavsiflanadi. Shuni aytish joizki, har bir bosqichda ham jamoa a’zolari o‘zlariga nisbatan muayyan talablar qo‘yishlari lozim. Ammo qo‘yilgan har bir talab o‘ziga xos yo‘nalishi bilan ajralib turishi zarur. To‘rtinchi bosqich jamoa a’zolarining o’ziga nisbatan yuksak axloqiy talablar qo‘ya olishlari bilan ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati mazmuni jamoa a’zolarining har biri uchun shaxsiy ehtiyojga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash asosida olib borilishi kerak. Biroq bu holat jamoaning muayyan shaxsni yanada rivojlantirishdagi roli va o‘rnini pasaytirmaydi. To‘rtinchi bosqichda o‘qituvchi muloqoti asosida amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va mas’uliyatlidir. Mazkur bosqichda jamoa oldiga istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo‘yish uchun mutlaqo qulay sharoit yaratiladi. A.S.Makarenko sinf jamoa a’zolari o‘rtasida yuzaga keluvchi munosabatlarning ichki xususiyatlariga ulkan ahamiyat bergan va jamoada shakllanadigan quyidagi eng muhim belgilarni ajratib ko‘rsatgan: 1) O‘z jamoasi bilan g‘ururlanish asosida o‘z qadr-qimmatini anglash. 2) Jamoaning har bir a’zosida qaror topgan do‘stona birlik. 3) Tarbiyali, ishchan harakatga yo‘llovchi faollik. 4) Hissiyotni boshqara olish hamda muloqot odobiga amal qilish. Tajribali pedagog olim tomonidan ta’kidlab o‘tilgan ushbu fikrlar o‘qituvchining sinf jamoasi bilan tashkil etiladigan muloqotida va o‘quvchilar oldiga qo‘yadigan talablarni tanlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Puxta o‘ylab qo‘yilgan talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartib o‘rnatilishini ta’minlaydi. O‘qituvchi muloqotini ta’minlaydigan talablar quyidagi sharoit-larda ijobiy natijalar beradi: 1. Qo‘yilayotgan talablar o‘quvchi shaxsini hurmat qilish tuyg‘usi bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi hamda ulaming yosh xususiyatlari inobatga olingan bo‘lishi kerak. 2. Talablar muayyan maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni hisobga olgan holda qo‘yilishi lozim. 3. Jamoaning ta’lim-tarbiyaviy faoliyatiga nisbatan qo‘yilayotgan talablari jamiyat talablari bilan uyg‘unlashgan holda olib borilishi shart. O‘quvchilarning tashqi qiyofasi, kiyinishi, yurish-turishi hamda muomalasiga nisbatan qo‘yilayotgan talablar, ularda ma’naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi lozim. O‘qituvchining kommunikativ vazifalarni bajarishi — pedagogik faoliyatning turli shakllaridan, sinf jamoasining shakllanib ulgurgan darajasidan, muloqotni boshqarish tamoyillaridan, vaziyat qatnashchilari bo‘lgan o‘quvchilarning individual yosh xususiyatlaridan, ta’sirning rejalashtirilayotgan metodlaridan kelib chiqadi. Pedagogik vazifaning kommunikativ vazifaga mutanosibligi, kommunikativ vazifani tanlangan ta’lim-tarbiyaviy ta’sir metodikasi bilan nisbatlash va ularning birligini tashkil etish muloqot jarayoni va umuman pedagogik o‘zaro hamkorlikning samaradorligini ta’minlaydi. Bu o‘rinda quyidagi bogiiqlik ko‘zga tashlanadi: birinchidan, sinf jamoasi bilan ishlash metodikasi muloqot tizimi bilan vositalanadi, ikkinchidan esa, muloqot va joriy kommunikativ vazifalarni hal qilish yo‘llari tanlangan pedagogik ta’sir metodikasi strategiyasi bilan belgilanadi. Kasbiy-pedagogik muloqot asoslarini bo‘lajak o‘qituvchi oliy pedagogik ta’lim muassasalarida, qizg‘in pedagogik faoliyati davomida hamda o‘z- o‘zini tarbiyalash jarayonida egallashi mumkin. Bunda o‘qituvchi quyidagi muhim kommunikativ vazifalarni mukammal bilib bajarishi lozim: O‘QITUVChI BILIShI LOZIM BO‘LGAN MUHIM KOMMUNIKATIV VAZIFALAR: Kasbiy-pedagogik muloqotning uzuksiz jarayonlarini o‘rganish qonuniyatlari, tizimi va tamoyillarini mukammal bilish.Pedagogik kommunikatsiya ta’lim-tarbiya jarayonida bevosita qo‘llash tartibi va texnologiyalarini muntazam egallab borish.Kasbiy-pedagogik muloqotning ko‘nikma va malakalarini uzuksiz o‘zlashtirib borish.Kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirish.Ushbu yo‘nalishlar o‘qituvchining kasbiy muloqot ko‘nikmalarini egallash jarayonini to‘la ta’minlay oladi, deb o‘ylash xato bo‘ladi. Umu- miy ijodiy pozitsiyalarni o‘zining kasbiy-pedagogik, muloqot faoliyati tajribasi bilan doimiy ravishda o‘zaro nisbatlash, o‘zi uchun uning tizimi,mantiqi, optimal individual shakllarini aniqlash pedagogik muloqotni egallash bo‘yicha olib boriladigan faoliyatning muqarrar sharti sanaladi. Shuningdek, pedagogik kommunikatsiyaning nazariy qoidalarini o‘qituvchi o‘z tajribalarida aprobatsiyalashi (sinovdan o‘tkazish) zarur. Ta’lim-tarbiya jarayonida o‘qituvchi kommunikativ vazifalarni qanday amalga oshiradi va u qanday funksiyalarni bajaradi? Pedagogik faoliyatda kommunikativ vazifalarning ahamiyati ko‘p qirrali ekanligini o‘qituvchi yaxshi his qiladi. Ta’lim-tarbiya davomida o‘quvchilar bilan o‘zaro hamkorlik, o‘quvchilarni qandaydir jamoaviy ishlarni bajarishga uyushtirish, jamoa a’zolarining o‘zaro munosabatlarini shakllantirish, maqbul emotsional mikroiqlimni ta’minlash kabi kommunikativ vazifalarning pedagogik muammolarni hal qilishda yordam beradigan masalalari ro‘yxatini hali uzoq davom ettirish mumkin. O‘qituvchining kommunikativ muloqoti ko‘plab funksiyalarga ega bo‘lgan tizimdir: • axborot-kommunikativ; • regulyatsion-kommunikativ; • affektiv-kommunikativ. Kommunikativ vazifalarni bajarish jarayonida bu funksiyalar yaxlit, kompleks tarzda amalga oshirilishi kerak, aks holda, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqot olib borish samaradorligi past bo‘ladi va belgi-langan natijalarni bermaydi.Kasbiy faoliyatini ndigina boshlayotgan yosh o‘qituvchilar o‘z-o‘zini muntazam tahlil qilib borishi, dars jarayoniga dagogik jihatdan samarali tayyorgarlik ko‘rishi uchun har tomonlama chuqur bilimga ega bo‘lishi talab qilinadi. Jumladan: • o‘z o‘quv predmeti yuzasidan chuqur bilimga ega bo‘lishi va o‘r-ganilayotgan aterialni puxta va mukammal bilishi; • pedagogik - psixologik va metodik jihatdan o‘quvchilar bilan muloqotga jiddiy tayyorgarlik ko‘rishi; • har bir o‘quvchini va sinf jamoasining ichki psixologik xususiyatlarini o‘rgangan bo‘lishi; • muloqotda o‘zini erkin tutishi va ruhiy psixologik his-tuyg‘ularini jilovlay olishi; • sinf jamoasi bilan muloqot qilishning kasbiy ko‘nikma va malakalarini egallashi; • pedagogik madaniyat va pedagogik taktning yuksak namunalarini namoyish eta olishi, pedagogik tafakkur va dunyoqarashning rivojlan-ganligi; • fanlarni o‘qitish maqsadi, vazifasi va mazmuniga mos vosita va metodlarni tanlash mezonlari asosida mashg‘ulotning texnologik xari-tasini tuza olishi; • sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan tasodifiy pedagogik vaziyatlarni oldindan bilishi va unga nisbatan keskin choralar ko‘rishi. O‘quvchilar bilan muloqotda pedagogik tayyorgarlikning muvaffaqiyatli bo‘lishi ko‘p jihatdan o‘qituvchining kommunikativ ko‘nikma va malakalarni egallashiga va uni qo‘llay olish layoqatiga bog‘liq. 6. O‘qituvchilar va o‘quvchilar faoliyatiga muomala madaniyati. Muomala va uning vazifalari. Pedagogik muomala pedagogik mahoratshshg shakllanishida eng muhim vosigalardan biri bo‘lib, u pedagogik faoliyatning asosiy kuroli hisoblanadi. Qator edagog va psixolog olimlar bu sohada olib borgan ilmiy tadqiqotlari natijasi o‘laroq muomala o‘qituvchi faoliyatida katta ahamiyat kasb etishini isbotlaganlar.Pedagogik muloqot o‘qituvchi va o‘quvchilarda dars payti va darsdan tashqari vaqtlarda: -qulay psixologik muhitni yaratshp vositasi sifatida; o‘qituvchi bilan o‘quvchilarning bevosiga muomalasini pedagogik xa’sir ko‘rsatishning o‘ziga xos usuli sifatida ham qo‘llashni taqozo etadi. Muomala - axborot jarayonidir. Axborot ikki yo‘nayaishda: boshqarish sub’ektidan (pedagogdan) boshqarish ob’ektiga (o‘quvchilarga) boradi va, aksincha, ob’ektdan sub’ektga boradigan vositadir. Pedagog tarbiyalanuvchilar, umuman jamoa haqida, undagi ichki jarayonlar haqida hilma-xil axborotlarga ega bo‘ladi. O‘z navbatida, pedagog muomala jarayonida tarbiyalanuvchilarga maqsadga qaratilgan hamda har bir shaxs hayotiga kirib boradigan axborotlarni ma’lum kiladi. Pedagog muomala orqali qanday axborot olipshni qarab chiqar ekanmyu, o‘quvchining shaxsi haqidagi axborotning muximligini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Bevosita muomala pyuxsni g‘oyat hilma-hil sharoitlarda va ko‘rinishlarda o‘rganishga imkon beradi. U shaxsning xulq-atvorida namoyon bo‘ladigan yorqin va eng ta’sirchan tashqi belgalarni qayd etish bilangina kifoyalanmaydi. Pedagog o‘quvchilar bilan muomala qilar ekan, juda mayda detallarni ham anglab olishga qodir bo‘ladi, bu detallar sirtdan qaraganda unchalik ahamiyatli bo‘lmay shaxsdan sodir bo‘layotgan, uni tushunish uchun juda muhim bo‘lgan zarur ichki jarayonlar ko‘rinishlarining alomatlari bo‘lishi ham mumkin. Bu hol shaxsni chuqur tushunish imkonini berib, tashqi qatlam ostida boshqa usullar bilan aniqlab bo‘lmaydigan narsalarni topish imkonini beradi. Bolalar bilan bevosita muomala pedagog jamoadagi yoki ayrim o‘quvchilardagi biron bir voqeaning rivojlanish jarayonida o‘rganish zarur bo‘lganda ro‘y berayotgan hodisalar va jarayonlarning sabab-oqibat aloqalarini payqab olishdan, ularning tuzilishi, paydo bo‘lishi va rivojlanishini kuzatish, bundan tashqari, bu hodisalar va jarayonlarning yanada takomillashuvi to‘g‘ri ketayotganliginich ma’lum darajada oldindan aytib berish kerak bo‘lganda ham zarurdir. Pedagogik muomala uning tuzilishlari, o‘ziga xos jixatlari. Ayni bir xil hodisaning turli kiishlar tomonidan zuxur qilinishidagi farq - u shaxsning o‘tmishdagi tajribasiga bog‘liqligi bilan izohlanadi. Bunday tajribaning uch jihati bor: - umuman, hayotiy tajriba; -pedagogik faoliyat tajribasi; - muayyan jamoa bilan, o‘quvchilar bilan muomalada bo‘lish tajribasi. 1. Pedagogning boshqa kishilar bilan muomalada bo‘lish tajribasi, bu tajribaning boyligi va untazamliligi darajasi, pedagog o‘zi shaxs sifatida qay darajada shakllanganligi, uning vokelikni kay darajada idrok etishiga va olingan axborotga baho berishga qodirligini aniqlab beradi. 2. Ikkinchi tomondan, pedagog faoliyati kishini o‘zi duch keladigan hodisalarni taxlil tish va umumlashtirish tajribasi bilan boyitadi. Bu yesa sheriklari ahvolini fahmlab olish va lar xaqida hukm yuritish kobiliyatini oshiradi. Pedagogik muomala va uning o‘ziga xos jihatlari. Nihoyat, pedagogning o‘quvchilar bilan muomalasi shunga olib keladiki, u o‘quvchilarning xatti-harakatlaridagi chuqur ma’no va haqiqiy sababni turli vaziyatlarda payqab oladi, buning uchun namuna sifatida u o‘zi tez-tez keltirgan dalillardan va o‘quvchilarning xulq-atvoridan foydalanadi. Pedagogik muomala ijtimoiy-ruhiy jarayon sifatida shaxsning bilishi axborotlar lmashish, faoliyatni tashkil etish, o‘z-o‘zini anglash, rol almashish kabi vazifalarni bajaradi. Bu vazifalarni bilish va o‘rganish yosh mutaxassislar uchun dars paytida va darsdan tashqari paytlarda muomala yagona jarayon ekanligini anglab yetishga imkon yaratadi.O‘qituvchi darslarni rivojlaitirish asosida mashg‘ulot materialini o‘zlashtirish yo‘llarinigina emas, balki o‘quvchining o‘zini anglashi uchun, xis-tuyg‘ularini ifodalashi uchun sharoitlar yaratishni xam o‘ylaydi. eng avvalo, o‘qituvchi yordamga muhtoj o‘quvchilar takdiri xaqida qayg‘uradi, ular bilan hamkorlik yo‘llarini topadi. Muomalada munosabat va o‘zaro harakat deb ataluvchi tomonlarni ko‘rsatish mumkin. Bu aysbergning suv osti va suv usti qismlariga o‘xshash bo‘lib, ko‘zga ko‘rinuvchi qismida nutqiy va nutqsiz harakatlar seriyasini, ko‘zga chalinmaydigan kismida harakatlarga ehtiyojlar motivlari, qiziqishlar, his-tuyg‘ularni ko‘rsatish umkinki, bular hammasi bir bo‘lib kishini muomalaga undaydi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, pedagoglardagi bilimlarga nisbatan emotsional ijobiy munosabat, ularning o‘qishi va xulqidagi ayrim kamchiliklarga nisbatan ishchan vaziyatdagi to‘gri muomala, xotirjamlik va tenglik asosida munosabat ishonch tuygularini shakllantiradi. Bolalarga nisbatan salbiy munosabat («Senlarning sinfingdan to‘ydim», «Donolik qilasanu, lekin to‘g‘ri ozolmaysan»), o‘qituvchi pozitsiyasidagi barqarorlik o‘quvchilar o‘rtasida ishonchsizlikni tug‘diradi, shuningdek, ikkiyuzlamalik, xushomadgo‘ylik kabi zararli xislatlarni yuzaga keltiradi. Bularning hammasi butun o‘quv-tarbiya jarayonida o‘z izini qoldiradi. O‘qituvchi muomalasining o‘ziga xos uslublari. Murabbiy hech qachon o‘quvchining g‘oyasi o‘qituvchi shaxsidan ayri emasligani unutmasligi darkor. Shunday qilib, tadkiqotlar o‘qituvchining sinf jamoasiga nisbatan munosabatini uchta asosiy uslubga: - barqaror ijobiy; - passiv ijobiy; - beqaror ijobiy uslubga ajratadilar. A.A. Leontev o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlari haqida xulosa chiharib, «salbiy» va «beqaror» o‘qituvchilar o‘zlariga nisbatan salbiy munosabatni tug‘diradilar. Ular maktabga qarshi, jamiyatga qarpsh faoliyat ko‘rsatadilar, deb ta’kidlaydi. Mutaxassislarning uqtirishicha, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘zaro munosabatlarida uch xil uslub ko‘zga tashlanadi. 1. Axborot uslubi. O‘qituvchi birga o‘quv-tarbiyaviy ishlarini yakka hokimlik asosida tashkil etadi va amalga oshiradi. Harakatning asosiy shakllari - buyruq, ta’kidlash, tavsiyalar, hayfsan berishdan iborat. 2. Demokratik uslub. Bu rahbarning jamoa fikriga tayanishi asosida quriladi. U o‘z faoliyati maqsadini har bir o‘quvchi ongiga yetkazishga, hammani birdek maqsadni amalga oshirishga yo‘naltiradi. Shu asosda munosabatlarda o‘zaro ishonch, hamkorlik tugaladi, o‘quvchilarda rag‘bat, o‘z kuchiga ishonch, o‘z-o‘zini boshqarish shakllanadi. Bunday o‘qituvchilar vazifalarni teng taqsimlaydi, ularning o‘ziga xos hususiyatlari va qobiliyatlarini hisobga oladi. Faollikni rag‘batlantirib, tashabbusni rivojlantiradi. Munosabatlarning asosiy usullari - iltimos, maslahat, o‘zaro axborot almashishdan iborat bo‘ladi. Liberal uslub. Anarxiya va o‘zibo‘larchilikka asoslangan munosabatdir. Bunday rahbar jamoa hayotiga aralashmaslikka, betaraflikka asoslanadi, turli masalalarni yuzaki hal etadi, boshqalarning ta’siriga tez beriladi. O‘qituvchi pedagogik takti. Ta’sir me’yori turli tarbiyaviy vositalardan foydalanishda ham ko‘rinadi. Dorishunoslikda me’yoriy o‘lchamlarni aniq belgilash qanchalik zarur bo‘lsa, o‘qituvchining so‘zi, uning foydalanayotgan metodlari ham eng qulay, majburiy bo‘lmay, ustalik bilan foydalanishni taqozo etadi.Ortiqchalik teskari natija berishi ham mumkin, Ortiqcha talabchanlik quloq solmaslik, ortiqcha yumshoqlik - qo‘pollikka olib keladi. O‘qituvchi madaniy muomalasi taktning turli ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi: darsda, sinfdan tashqari ishlarda, bo‘sh vaqtlarda.b) o‘quvchilarning o‘qituvchilar bilan ziddiyatlarini taxlil etish shuni ko‘rsatadiki, o‘qituvchining taqchilligi, ko‘polligi, ko‘pincha, tarbiyalanuvchshshng tashqi ko‘rinishi, aqli, qobiliyati bilan bog‘liqdir. Ba’zan o‘qituvchilar quyidagicha tanbehlarni normal hol deb biladilar. asalan: «Nimaga hadeb qimirlayverasan, huddi ichingda ari bordek».Yoki dars vaqtida yigit yoki qizlarning boshkacharok kiyinib kelgannni achchiqlanib gapiradi. v) pedagogik takt o‘qituvchi xulqining ixcham, serma’no kasb etishini, ya’ni, taktik yo‘lni ham hisobga oladi. Odatda o‘qituvchi bolalar oldida turli rollarda, ko‘rinishlarda chiqadi va u turli ohang, turli ko‘rinishlar bilan, taktik usullar orqali ta’sir ko‘rsatishni talab etadi. Darsda agar bolalar mashg‘ulotlarga tayyorlanmay kelishsa, aniqlik, qat’iylik, korrektlik, qurukroq rasmiy ohangda muomala qilish zarur. Sinfdan tashqari o‘tkaziladigan uhbatlar, sayohatlar, ekskursiya vaqtida erkin fikrlilik, mehribonlik, ko‘ngil ochiqlik zarur bo‘lsa, harakatli o‘yinlar vaqgida do‘stona muomala kerak bo‘ladi. Shuning uchun muomalaning turli shakllari: yig‘ilishlar, munozara, bo‘sh vaqt o‘qituvchidagi uomalada o‘ziga xoslikni talab etadi. Pedagogik takt mahorat bilan birga tarbiyalanadi va egallanadi. U o‘qituvchining ma’naviy yetuklik darajasi va maxsus bilimlarni egallash bo‘yichaamda bolalar bilan muomala ko‘nikmalarini shakllantirishi yuzasidan o‘z ustida katta ishlar ilish natijasidir. a) pedagogik taktsi egallash shartlari; b) o‘quvchilarga ta’sir etish usullarini bilish; v) bolalarni sevish va uni amalda ko‘rsata olish; g) bolalar xulqining ichki harakat mexanizmini kuzatish va ko‘ra bilish; d) ma’lum holatlarni tez baholay olish; ye) ta’sir etishning maqsadga muvofiq usullarini tanlash. (Bu yerda ko‘proq aylanma usulini ko‘llash: «Yana o‘zing bilasanu, lekin mana buni taklif yetgan bo‘lar yedim»). Mustaqil nazorat uchun savollar: 1. Rus pedagogi V.A. Kan-Kalikning fikricha, o‘qituvchining pedagogik muloqoti tuzilishi qnday yo‘nalishlarda amalga oshiriladi? 2. O‘qituvchining sinf jamoasini muloqot asosida boshqarishning qanday bosqichlarini bilasiz? 3. O‘qituvchi bilishi lozim bo‘lgan muhim kommunikativ qanday vazifalari bor? 4. O‘qituvchilar va o‘quvchilar faoliyatiga muomala madaniyatining o’rni haqida fikr bildiring? 5. O‘qituvchi muomalasining o‘ziga xos uslublari haqida fikr bildiring? 6. O‘qituvchi pedagogik takti nima? 7. Pedagogik muomala va uning o‘ziga xos jihatlari qnday? 8. Muomala – qanday jarayonidir?