BOSH SOXASINING ANATOMO-TOPOGRAFIK TUZILISHI. BURUN, SHOX VA MIYADA O‘TKAZILADIGAN OPERATSIYALAR. MA’RUZA REJASI: 1. Boshning anatomo-topografik tuzilishi, qismlarga bo‘linishi, chegaralari. Boshdagi nervlarni og‘riqsizlantirish. 2. Shoxda o‘tkaziladigan operatsiyalar. Buzoqlarning shoxlarini o‘sishini oldini olish usullari. 3. Mayda va yirik shoxli hayvonlar shoxini olib tashlash usullari. 4. Bosh miyada o‘tkaziladigan operatsiyalar: anatomo-topografik ma’lumotlar. 5. Qorako‘l qo‘ylarda senuroz kasalligini operatsiya yo‘li bilan davolash. Tayanch iboralar: Bosh, burun, kovak, rinoplastika, trepanasiya, trepan, shox, amputasiya, ekstraksiya. Hukumatimiz, davlatimizda chorvachilikning rivojlanishga katta axamiyat beradi. Chunki axolining oziq–ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talalabini qaniqtirish uchun chorvachilik muxim rol uynaydi. Bu vazifalari bajarish uchun hujaliklarda veterinariya ishlari yuqori darajada bulishi kerak. Veterinariya xodimlari vazifasiga yuqumli kasaliklarni oldini olish bilan birgalikda, yuqumsiz kasaliklari va ularni davolanishga katta ahamiyat berish lozim. Chunki ular 94–97 % kasalliklarni tashkil qiladilar. Bu kasaliklar ham ho‘jaliklarga katta moddiy zarar yetkazadilar, ya’niy hayvonlarni maxsuldarligi keskin pasayadi bazi vaqlarda ulishiga ham olib keladi. Yuqumsiz kasaliklardan 40 % ni xirurgik kasalliklar tashkil etadi, bularni ichida esa 5-7% bosh oblastiga tug‘ri keladi. Ya’ni bularga qo‘yidagilar kiradi: yaralar, yazvalar, usimtalar, ko‘z kasaliklari og‘iz va burin bo‘shlig‘i kasaliklari, shoxning shikastlanishi, quloq kasaliklari va boshqalar. Bular xam xujaliklarga katta moddiy zarar yetkazadi, shuning uchun ularni oldini olish, paydo bo‘lganda esa o‘z vaqtida davolash choralarini o‘tkazish kerak. Bosh oblastidagi xirurgik kasaliklarni davolash uchun, boshning anatomo-tepografik tuzilishini bilish kerak. Bosh-umurtqa pog‘onasining oldi tomonida, joylashadi, unda eng muxim organlar: bosh miya, sezgi (eshitish, ko‘rish, va xid bilish) organlari, ovqat hazm qilish, nafas olish sistemasininig boshlanish qismi xam boshda joylashadi. Bosh tana xarakatining muvozanatini saqlashda va atrofni aniqlashda ham muxim rol uynaydi. Bosh tuzilishiga qarab miya va yuz bo‘limiga bo‘linadi, ularni chegarasi kuyidagi chiziq bo‘yicha o‘tadi: ko‘z kosasining orqa tarafidan, yonoq suyagidan, to ensa suyagini buyinturuq o‘simtasigacha. Har qaysi bo‘limning tuzilishi, katta- kichikligi bosh miyaning xajmiga, tishlarning rivojlanganligiga, muskullarga, yashash sharoitiga, yoshga va boshqa sabablarga bog‘liq bo‘ladi. Qulaylik uchun bosh kuyidagi qismlarga bo‘linadi-peshona, ko‘z, qo‘loq, burun, ko‘z osti, lunj, chaynash, lab, jag‘ oralig‘i, quloq oldi, iyak, chakka, tepa, yonoq va boshqalar. Boshda kuyidagi lunjlar bo‘ladi: yuza qismida: y.sh.m.- lunj tepaligi, otlarda yuz tarog‘i, jag‘ bo‘g‘ini, burun burchagi, ko‘z osti va yaik osti teshiklari. Miya qismida y.sh.m.- shox oraligi tarog‘i, ensa tarog‘i, ko‘z usti teshigi, va boshqalar, ular chegara chiziqlarni qon temir, nervlarni joylashgan joylarini aniqlash uchun yordam beradi. Bosh oblasti ko‘yidagi qatlamlar iborat: 1.Teri-har hil hayvonlardan 2-4 mm, y.sh.m.-4-6 mm unda nervlar va qon tomirlar joylashadi. 2. Yuza fassiyasi-fascia super fascialis- yupka terim osti yoki b-n birlangan. 3. Chukur fassiya- fascia profunda kalla muslkullari bilan birlashgan, muskullar yo‘q joyda rivojlanmagan. 4.Muskul qavati: a)chaynash muskul – m.masseterica chaynash chukurligida joylashgan, qalinligi 3-4 sm. b)Yonoq muskuli –m.zygomaticus lenta shaklida, yonoq tarog‘ida, labni burchagigacha boradi. v)Yuqori labni kutaruvchi muskul – m. Levator labbii superioris burundan boshlanib yuqori lab va burunda tug‘aydi. g)Yuqori labni kutaruvchi maxsus m.l.- – m. Levator labii superioris – lenta simon, yonoq suyagida boshlanib, labgacha yetib boradi. d)Pastki labni tushuruvchi m.l. – m. depressor labii superioris – u oxirgi jag tashlarning ostida boshlanib, pastki labda tug‘aydi. ye)Lunj m.l.- m.buecinator – og‘iz bushligini yon tomonishi hosil qiladi, yuza va chuqur katlamlardan iborati. j)Chakka m.l.- m.temporulis – chakka chukurligiga joylashgan. 5. Suyak usti qavati. 6. Suyak qavati- ular kalla suyagini tashkil etadi, tarkibida 6 ta va 13 ta juft suyak bo‘ladi. Qon tomirlar-bosh oblastida qo‘yidagi yirik qon tomirlar joylashgan: 1.Jag‘ning tashki arteriyasi – a.maxiltaris externa uyku arteriyasini davomi. 2.Jag‘ni ichki arteriyasi- a.maxiltaris interna. 3.Yuza arteriyasi-fascialis – lenj oblasti , tomir kesmasi orqali lunj oblastga tarqaladi. 4. Chaynash-muskuli arteriyasi-masseterica chaynash muskuli va qo‘loq osti sulak beziga tarqaladi va boqalar. Innervasiya-nervlarni tarqalishi. Bosh oblastini innervasiyasi-tarmoqli nerv- –boshincha juft nervi – va yuza nervi .oltinchi juft, ular orasida sezuvchi va xarakatlantiruvchi nerv telari bo‘ladi. Sezuvchi telalar boshdagi organlarning shilliq pardasiga, terisiga; xarakatlanuchi telalar boshdagi muskullarga boradi, ko‘z, yuqori va pastki jag‘ nervlarga bo‘linadi. 1.Ko‘z nervi – kuyidagilarga bo‘linadi: ko‘z yoshi nervi, peshona nervi, kiprik-burun. 2. Yuqori jag‘- quyidagilarga bulshadi: yonoq nervi-ko‘z osti, ponasimon- tang‘laydi. 3. Pastki jag‘ nervi - chaynash nervi, ponasimon, lunj,til,jag‘lar aro. Burun oblasti quyidagi chegaralarda joylashgan: oldi tarafdan peshona oblasti bilan (ko‘zning ichki burchagi orqali o‘tkazilgan chiziqdan). Yonboshda – ko‘z osti, lunj va lab oblastlari bilan chegaralangan. Quyidagi qatlamlardan iborat: 1) teri; 2) yuqorida joylashgan fassiya; 3) muskul qavati – burun lab ko‘taruvchi; yuqori labni ko‘taruvchi maxsus muskul; 4) Suyak usti qavati; 5) suyak; 6) burun bo‘shlig‘i. Nerv bilan ta’minlanishi. Ko‘z osti, panjarsimon nervlardan. Qon bilan ta’minlanishi. Yuz va ko‘z osti arteriyalari yordamida. Buqaga burun halqasini o‘tkazish Ko‘rsatma – burun halqasini nasldor buqlarga tinchlantirish uchun, sho‘x buqalarga qo‘llaniladi. Fiksasiya – Tik holatd stanok yordamida boshini qattiq ushlab fiksasiya qilinadi. Og‘riqsizlantirish – neyroleptik rampun 0,25/100 kg. Operasiya o‘tkazish texnikasi. Operasiya maydonchasi tayyorlanib, 0,5 % nashatir spirti eritmasi va 5 % yod eritmasi surtiladi. Xalqani o‘tkzish joyi burun devorchasining pastki qismida. Sterillangan halqani yarim aylana qilib ochib, halqa o‘tkaziladigan qisqichga joylashtiriladi, tezlik bilan burun devorchasi teshiladi va xalqa o‘tkazilib, berkitiladi, jarohat 8-10 kunda bitadi. Xalqani o‘tkazishni qo‘l bilan ham bajarish mumkin. Rinoplastika (burun plastikasi) Ko‘rsatma – burun devorchasini qisman va yuqori lab burun oynachasini to‘lig‘icha uzilish vaqtida. Fiksasiya va og‘riqsizlantirish – tik va boshini ko‘targan holatda fiksasiya qilinadi. Vena qon tomiriga quyidagi eritma yuborildi. 2,5 % aminazin, 1 % dimedrol 10,0; 0,% novokin 30,0 1000 kg vaznidagi buqaga, muskul orasiga 4-5 ml rampun va ko‘z osti nervi blokada qilinadi. Operasiya o‘tkazish texnikasi. Operasiyani uzilgan to‘qimalarni bitganidan keyin bajarish tavsiya etiladi. Operasiya maydonchasi tayyorlanadi. O‘tkir nashator yordamida qattiq to‘qimalar qon paydo bo‘lguncha kesiladi, yarani ikki qirrasi bir- biriga to‘g‘ri kelishini ta’minlash kerak, qisqichlar yordamida qon to‘xtatiladi. Avval burun devorchasi ketgut yordmida tikiladi, 1-2 tugun qilib, keyinchalik to‘qimalarga BF-« yoki : yelimi shpris yordamida yuboriladi. Bu to‘qimalarni bir-biriga yaxshi birikishiga yordam beradi. Jarohatga streptosid sepiladi va lavsan ipi yordamida sirtmoqsimon chok bilan to‘qimalar biriktiriladi. Ochilib ketmasligi uchun lavsan ipining uchi kuydiriladi. 10-14 kundan keyin choklar olib tashlanadi. Fomenko usuli (I), Magda (II) xalqa birdaniga qo‘yiladi. Peshona va jag‘ usti kavaklarini trepanasiya qilish Anatomo-topografik ma’lumot: Peshona kavaki – sinus frontalis yirik shoxli mollarda quyidagi suyaklardan tashkil topgan: ensa, peshona, bosh-tepa, panjarasimon. Chegaralari – oldingisi – ko‘z kosasining oldingi qirrasini birlashtiruvchi chiziq orqali. Orqadagi – jag‘ tarog‘i bo‘yicha, yonboshi – peshona suyagining tshqi tarog‘i bo‘yicha. Peshona kovagi butun bo‘shlig‘i bilan birlashadi. Otlarda – orqa chegarasi-jag‘ bo‘g‘ini orqali o‘tkazilgan chiziq, oldingi chegara-yuz tarog‘ining o‘rtasidan o‘tkazilgan chiziq. Yuqori jag‘ kovagi – sinus maxillaris. Yirik shoxli mollarda bu kovak quyidagi suyaklardan tashkil topgan: yuqori jag‘, yosh, yonoq va tanglay. Chegarasi: yuqoridagi – ko‘z kosasi ichki qirrasida birinchi premolyarga o‘tkazilgan chiziq, oldingisi – ko‘z osti teshigi ustidan, pastkisi-lunj tepachasidan burunga nisbatan parallel, orqa chegarasi-orbitaning o‘rtasidan o‘tkazilgan chiziq. Innervasiyasi. Ko‘z osti, g‘altak osti, peshona nervlari. Ko‘rsatma – Peshona va yuqori jag‘ kavagida yallig‘lanish jarayoni (frantit, gaymorit), (o‘smalar, burun qurti) bo‘lganda. Fiksasiya va og‘riqsizlantirish. Tik holatda peshona, g‘altak osti, ko‘z osti nervlari 3 % novokain bilan og‘riqsizlantiriladi. Asboblar: har safar ishlatiladiganidan tashqari: trepan, raspator, parma. Operasiya o‘tkazish texnikasi. Teri va pastki qavatlar quroqsimon kesiladi, suyak ustki to‘qima ham kesiladi va raspator yordamida ajratiladi. Keyinchalik trepan yordamida suyakda teshik yasaladi. Bu teshik orqali to‘plangan suyuqliklar olib tashlanadi va oldin suyak usti qavatiga chok qo‘yiladi, keyin teriga qo‘yiladi, 7- 10 kundan keyin choklar olinadi. Shoxdagi operatsiyalar. Shox - muguzlangan organ bo‘lib, peshona suyagining uchida o‘simta shaklida joylashgan. Shox terining epidermis qatlami uzgarishdan kolib chiqadi. U ikkiga: muguzlashgan tashqi kapsula, va ichki teri asosi qismlarga bo‘linadi. Peshona suyagini shox usimtasi joyida suyak usti to‘qimasini tagida ekzostaz bo‘lib, teri qavatida esa shox ildizi tarraqiyot etadi. Bular shox tepachasini tashkil etadi. Usish jarayonida shox paydo bo‘ladi. Shox tuzulishga qarab shox uchi, tapasi va ildiziga bo‘linadi. Shoxsizlantirish ikki usulda o‘tkaziladi: 1.Shoxni usimini oldini olish-1-3 xaftali buzoqlarda qo‘llaniladi, bir-necha usullarga bo‘linadi: a) Kimyoviy usul-shox tepachasiga kuchli ta’sir etuvchi kimyoviy moddalar qo‘llaniladi: natriy yoki kaliy ishqori, nitrat kislota, atrofdagi teri qurimasligi uchun vazelin bilan surtiladi. Ishqorni qon paydo bulguncha ishkalash kerak, kislota surtiladi.6-8 kundan keyin qora-qo‘tir paydo bo‘ladi, 2-3 xaftasidan keyin u tushadi. b) Ko‘ydirish usuli – yoshi 3 xafta buzoqlarda qo‘llash mumkin, kuydirgichlar yordamida, davomi 1-2 sekund. v) Qonli usul 1-3 xaftalik buzoqlarda trepan yoki perforasiya pichog‘i yordamida shox tepachasi olib tashlanadi. 2. Shoxni olib tashlash. a) Qonsiz usul-2-2,5 yoshlar va bunda katta ho‘kiz, sigirlarda qo‘llash mumkin. Shoxni ildizga rezina xalqa kygizish kerak. Qon aylanish, modda almashinuvi bo‘ziladi va shox 3-6 xaftadan keyin tushadi. b) Qonli usul – yoshi katta hayvolarda qo‘llaniladi. Fiksasiya –tik xolatda stanok yoki stumga bog‘lanadi. Og‘riqsizlantirish – shox nervini, buyin o‘tkazish uchun, ko‘zni tashqi burchagidan, shoxni ildizgacha chiziq o‘tkaziladi, o‘rtasi topilib 15-20 ml 3% novokain yuboriladi. Asboblar – arra, simli arra, shpris, novokain. Texnikasi – shoxni yod bilan so‘rtish kerak, keyinchalik arra yordamida shox arralib tashlanadi. Yonoq amputatsiyasi Tavsiya – davolanish jarayonini tezlashtirish uchun. Og‘riqsizlantirish – shox nervi, neyrolepanalgeziya. Asboblar – barcha operasiyalarda qo‘llaniladigandan tashqari teshigli arra. Texnikasi- Ueller va griroreskiy usullari qo‘llaniladi. Bular kesimiga qarab farq etiladi, birinchisi peshona juyagini va shoxaro taroqlar buyicha kesiladi. Shox olib tashlanadi, qon to‘xtatiladi va teriga tugunli chok qo‘yiladi. Bosh miyada o‘tkaziladigan operatsiyalar. Anatomo-topografik malumotlar - Bosh miya qismi qo‘yidagi suyaklardan tashkil topgan: ponasimon, g‘alvirsimon, tepa, tepaaro, chakka, qo‘loq va peshona. Bular birlashib miya bo‘shlig‘ini hosil qiladi va unda bosh miya oylashadi. Oldingi tarafida bosh miya, orqa tarafida esa uzunchoq va miyacha joylashadi. Qo‘ylarda sennuroz kasalligini operasiya yuli bilan davolanadi. Ko‘rsatma – senuroz pufakchasi katta bo‘lganda, klinik belgilar paydo bo‘ladi: orqa tarafda joylashganda xarakat koordinasiyasi buzilgan, aylanib chapga yiqiladi. Oldinda joylashganda ko‘r bo‘lishi, olding xarakat qilishi mumkin. Asboblar – barcha operasiyalarda qo‘llaniladiganlardan tashqari: trepan, tuyoq pichog‘i, rezina trubkasi, Bobrov ignasi. Fiksasiya – quylarni nam xaltaga joylashtirish kerak. Infiltrasiyasi og‘riqsizlantirish 1% li novokain bilan 10-15 ml qo‘llaniladi. Texnikasi – Quroqsimon kesiladi, suyak usti to‘qimasi qarama-qarshi kesiladi va trepan yordamida suyak teshiladi. Agar pufak teshiga to‘g‘ri kelsa olib tashlanishi kiyin emas. Agar boshi tarafida bo‘lsa undan oldin suyuqliqni shpris yordamida olib, keyin pufakcha olinadi. Agar miyani chuqur qavatida bo‘lsa igna yordamida olib tashlanadi. Teriga tugunsimon chok quyiladi va yelimli bog‘lam qo‘yiladi. Tarasov V.R. buyicha 92 % qo‘ylarni davolash mumkin.