BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA QO‘LLANILADIGAN O‘QUV VOSITALARI VA ULARNING VAZIFALARI

Yuklangan vaqt

2024-10-26

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

48

Faytl hajmi

69,0 KB


BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA QO‘LLANILADIGAN O‘QUV VOSITALARI VA ULARNING VAZIFALARI Reja: 1. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida qo‘llaniladigan o‘quv vositalari va ularning vazifalari. 2. O‘qitish metodlari. 3. Interfaol metodlar Tayanch so‘z va iboralar: ta’lim, kredit, modul, mutaxassislik, o‘quv faoliyat, matematika, metodika, fan, o‘qitish. Barchamizga ma’lumki matematika o‘qitish vositalari - bu ta’lim jarayonida foydalaniladigan barcha o‘quv qo‘llanmalardir. Matematikani o‘qitish vositalariga: 1) darsliklar va qo‘llanmalar; 2) ko‘rsatma qo‘llanmalar; 3) o‘qitishning texnik vositalari (O‘TV) kiradi. Boshlang‘ich sinflar uchun matematika darsliklari asosiy o‘qitish vositasi bo‘lib, ular dastur materialining mazmuni va uni ko‘rib chiqish tizimini belgilab beradi, bu materialning har birini o‘rganish saviyasini (darajasini) aniqlab beradi. Darslikda dasturda ko‘zda to‘tilgan nazariya elementlari o‘rin oladi, asosiy o‘quv va malakalarning shakllanishini ta’minlashi lozim bo‘lgan mashqlar va topshiriqlar tizimi kiritiladi.
BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA QO‘LLANILADIGAN O‘QUV VOSITALARI VA ULARNING VAZIFALARI Reja: 1. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida qo‘llaniladigan o‘quv vositalari va ularning vazifalari. 2. O‘qitish metodlari. 3. Interfaol metodlar Tayanch so‘z va iboralar: ta’lim, kredit, modul, mutaxassislik, o‘quv faoliyat, matematika, metodika, fan, o‘qitish. Barchamizga ma’lumki matematika o‘qitish vositalari - bu ta’lim jarayonida foydalaniladigan barcha o‘quv qo‘llanmalardir. Matematikani o‘qitish vositalariga: 1) darsliklar va qo‘llanmalar; 2) ko‘rsatma qo‘llanmalar; 3) o‘qitishning texnik vositalari (O‘TV) kiradi. Boshlang‘ich sinflar uchun matematika darsliklari asosiy o‘qitish vositasi bo‘lib, ular dastur materialining mazmuni va uni ko‘rib chiqish tizimini belgilab beradi, bu materialning har birini o‘rganish saviyasini (darajasini) aniqlab beradi. Darslikda dasturda ko‘zda to‘tilgan nazariya elementlari o‘rin oladi, asosiy o‘quv va malakalarning shakllanishini ta’minlashi lozim bo‘lgan mashqlar va topshiriqlar tizimi kiritiladi.
Darslik yangi narsani o‘rganishda u yoki bu uslubiy yondashishni ko‘rsatib beradi. SHu tufayli ham darslik o‘qituvchi uchun o‘ziga xos o‘quv qo‘llanma bo‘lib, yangi narsa ustida ishlashda o‘quvchining bilish faoliyatini yo‘naltiradigan kitobdir. Darslikdan maqsadga muvofiq foydalanish uchun unda o‘quv dasturi qanday yoritilganligini tushunib olish, unda o‘rin olgan o‘quv materialining xususiyatlarini tahlil qilish, kitobning tuzilishini, o‘qituvchiga uslubiy yordam berish maqsadida berilgan misollarni tahlil qilish kerak. Hozirgi zamon stabil darsliklari dasturga to‘liq mos keladi. Darslikda dastur talablaridan chetga chiqib, kursni ortiqcha murakkablashtirib yuboradigan materiallar yo‘q. Boshlang‘ich sinflar matematika darsliklarida matn kam, ular nazariy va amaliy materialni bir vaqtda o‘z ichiga oladi. Darslik o‘quvchilar bilimiga qo‘yiladigan talablar saviyasini belgilab beradi va ularni murakkablashtirib yuborish kerak emas. Darslikda algebra va geometriya elementlarini o‘rganish uchun mashqlar mavjud. Darslikda eslatma - algoritmlar yordamida matematik nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor beriladi. Darslikka o‘yin elementlari kiritilgan, ko‘pchilik masalalarning yechilishi ijodiy yondashishni talab qiladi. Masalalar matnlarida bolalarning turli kasblar bilan tanishishlari uchun, texnika bilan bog‘lanish, bolalarning ijtimoiy-foydali mehnatda ishtirok etishlari, tabiatni asrash choralari va hokazo imkoniyatlar bor. Darsliklar chiroyli qilib bezatilgan, ularda bir xil belgilashlar tizimi qabul qilingan. Mashg‘ulotlarning birinchi kunidan boshlaboq, darslik bo‘yicha ishlashda bolalarda ilmiy kitob bilan ishlashning ba’zi umumiy uquvlarini shakllantirishni ko‘zda tutish maqsadga muvofiqdir. Birinchi darsdayoq kitobning umumiy tuzilishi ko‘rib chiqiladi. Bolalar kitobni o‘z vaqtida ochishni, kitobda o‘rganiladigan sahifalarni oson topa olishni o‘rganishlari lozim. Birinchi sinfda kerakli sahifa xatcho‘p yordamida oson topiladi, u birinchi darslardan boshlab kiritiladi va darsdan darsga o‘tishda o‘quvchilar tomonidan kerakli joyga qo‘yib boriladi. Keyinchalik esa kerakli sahifani nomeri bo‘yicha topishni o‘rgatish lozim.
Darslik yangi narsani o‘rganishda u yoki bu uslubiy yondashishni ko‘rsatib beradi. SHu tufayli ham darslik o‘qituvchi uchun o‘ziga xos o‘quv qo‘llanma bo‘lib, yangi narsa ustida ishlashda o‘quvchining bilish faoliyatini yo‘naltiradigan kitobdir. Darslikdan maqsadga muvofiq foydalanish uchun unda o‘quv dasturi qanday yoritilganligini tushunib olish, unda o‘rin olgan o‘quv materialining xususiyatlarini tahlil qilish, kitobning tuzilishini, o‘qituvchiga uslubiy yordam berish maqsadida berilgan misollarni tahlil qilish kerak. Hozirgi zamon stabil darsliklari dasturga to‘liq mos keladi. Darslikda dastur talablaridan chetga chiqib, kursni ortiqcha murakkablashtirib yuboradigan materiallar yo‘q. Boshlang‘ich sinflar matematika darsliklarida matn kam, ular nazariy va amaliy materialni bir vaqtda o‘z ichiga oladi. Darslik o‘quvchilar bilimiga qo‘yiladigan talablar saviyasini belgilab beradi va ularni murakkablashtirib yuborish kerak emas. Darslikda algebra va geometriya elementlarini o‘rganish uchun mashqlar mavjud. Darslikda eslatma - algoritmlar yordamida matematik nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor beriladi. Darslikka o‘yin elementlari kiritilgan, ko‘pchilik masalalarning yechilishi ijodiy yondashishni talab qiladi. Masalalar matnlarida bolalarning turli kasblar bilan tanishishlari uchun, texnika bilan bog‘lanish, bolalarning ijtimoiy-foydali mehnatda ishtirok etishlari, tabiatni asrash choralari va hokazo imkoniyatlar bor. Darsliklar chiroyli qilib bezatilgan, ularda bir xil belgilashlar tizimi qabul qilingan. Mashg‘ulotlarning birinchi kunidan boshlaboq, darslik bo‘yicha ishlashda bolalarda ilmiy kitob bilan ishlashning ba’zi umumiy uquvlarini shakllantirishni ko‘zda tutish maqsadga muvofiqdir. Birinchi darsdayoq kitobning umumiy tuzilishi ko‘rib chiqiladi. Bolalar kitobni o‘z vaqtida ochishni, kitobda o‘rganiladigan sahifalarni oson topa olishni o‘rganishlari lozim. Birinchi sinfda kerakli sahifa xatcho‘p yordamida oson topiladi, u birinchi darslardan boshlab kiritiladi va darsdan darsga o‘tishda o‘quvchilar tomonidan kerakli joyga qo‘yib boriladi. Keyinchalik esa kerakli sahifani nomeri bo‘yicha topishni o‘rgatish lozim.
Darslik sahifalarida syujetli rasmlar bor bo‘lib, mohirlik bilan o‘rgatilsa, bolalar darslikdagi bu rasmlar tomosha qilish uchun emas, balki masalalar tuzish uchun, sanoqni o‘rganish uchun mo‘ljallanganligini bilib oladilar. O‘qituvchi rasm bilan ishlayotganda, bolalar uni diqqat bilan ko‘rib chiqib, «Rasmda nima tasvirlangan» degan hikoyani tuzishlariga vaqt beradi va faqat shundan keyin rasmdan o‘quv maqsadlarida foydalanishga kirishadi. Dars vaqtida rasmga turli maqsadlarda qayta-qayta murojaat qilish o‘quvchilarning nutqini rivojlantiradi. I sinf matematika darsligida har bir sahifada mantiqiy mashqlar (taqqoslash, tartiblash, umumlashtirish uchun) bor. Bolalar ularni qiziqib bajaradilar. Bular qanaqa rasmlar, qanday topshiriqni bajarish lozimligini bolalarning o‘zlari so‘zlab bersalar foydali bo‘ladi. Afsuski, ko‘pchilik o‘qituvchilar bolalarga buni o‘z vaqtida o‘rgatmasdan hatto III-IV sinflarda ham topshiriqlarni o‘zlari o‘qib, ma’nosini o‘zlari tushuntirib beradilar. Uy vazifalarini bajarishda kattalar rahbarlik qiladilar: nimani qanday bajarish kerakligini tushuntirib beradilar, topshiriq to‘g‘ri bajarilganligini tekshiradilar. Bolalar topshiriqlarni yuzaki bajaradilar, topshiriqning ma’nosi ustida o‘ylanib o‘tirmaydilar. Bu esa mustaqil va tekshirish ishlarini bajarishda ishonchsiz harakat qilishlariga sabab bo‘ladi. Har darsda kitob bilan ishlash bu kamchilikning oldini oladi. Matematika darsligining darsma-dars tuzilishi (sahifa - dars yoki ochilgan ikki sahifa - dars) yana bir muhim uquvning shakllanishiga - mashg‘ulotning maqsadini aniqlashga yordam beradi. Darslik bilan ishlashni boshlashdan oldin bolalarga darslik sahifasini diqqat bilan ko‘rib chiqish va dastlab o‘qituvchi bilan birgalikda, keyin esa mustaqil ravishda darsda nima o‘rganilishini so‘zlab berishga imkon berish kerak. Bu esa keyinchalik ham darslik bilan mustaqil ishlash uquvining shakllanishiga yordam beradi. O‘qituvchi bolalar egallagan uquvlarni tahlil qilib, o‘z-o‘zidan tekshirib borishi foydalidir. Masalan, darslikda maxsus mashq berilgan: «Misollarni yeching. Javoblarni ortib borish tartibida yozing». Bolalar topshiriqni mustaqil o‘qiydilar. Ular topshiriqning birinchi qismini ixlos bilan bajaradilar, lekin ikkinchi qismini bajarishda ko‘pchilik o‘quvchilar esankirab qolishadi. Xulosa bunday - bolalar topshiriqqa oid tushuntirishni bilmaydilar. Ishning shu tomoniga maxsus e’tibor
Darslik sahifalarida syujetli rasmlar bor bo‘lib, mohirlik bilan o‘rgatilsa, bolalar darslikdagi bu rasmlar tomosha qilish uchun emas, balki masalalar tuzish uchun, sanoqni o‘rganish uchun mo‘ljallanganligini bilib oladilar. O‘qituvchi rasm bilan ishlayotganda, bolalar uni diqqat bilan ko‘rib chiqib, «Rasmda nima tasvirlangan» degan hikoyani tuzishlariga vaqt beradi va faqat shundan keyin rasmdan o‘quv maqsadlarida foydalanishga kirishadi. Dars vaqtida rasmga turli maqsadlarda qayta-qayta murojaat qilish o‘quvchilarning nutqini rivojlantiradi. I sinf matematika darsligida har bir sahifada mantiqiy mashqlar (taqqoslash, tartiblash, umumlashtirish uchun) bor. Bolalar ularni qiziqib bajaradilar. Bular qanaqa rasmlar, qanday topshiriqni bajarish lozimligini bolalarning o‘zlari so‘zlab bersalar foydali bo‘ladi. Afsuski, ko‘pchilik o‘qituvchilar bolalarga buni o‘z vaqtida o‘rgatmasdan hatto III-IV sinflarda ham topshiriqlarni o‘zlari o‘qib, ma’nosini o‘zlari tushuntirib beradilar. Uy vazifalarini bajarishda kattalar rahbarlik qiladilar: nimani qanday bajarish kerakligini tushuntirib beradilar, topshiriq to‘g‘ri bajarilganligini tekshiradilar. Bolalar topshiriqlarni yuzaki bajaradilar, topshiriqning ma’nosi ustida o‘ylanib o‘tirmaydilar. Bu esa mustaqil va tekshirish ishlarini bajarishda ishonchsiz harakat qilishlariga sabab bo‘ladi. Har darsda kitob bilan ishlash bu kamchilikning oldini oladi. Matematika darsligining darsma-dars tuzilishi (sahifa - dars yoki ochilgan ikki sahifa - dars) yana bir muhim uquvning shakllanishiga - mashg‘ulotning maqsadini aniqlashga yordam beradi. Darslik bilan ishlashni boshlashdan oldin bolalarga darslik sahifasini diqqat bilan ko‘rib chiqish va dastlab o‘qituvchi bilan birgalikda, keyin esa mustaqil ravishda darsda nima o‘rganilishini so‘zlab berishga imkon berish kerak. Bu esa keyinchalik ham darslik bilan mustaqil ishlash uquvining shakllanishiga yordam beradi. O‘qituvchi bolalar egallagan uquvlarni tahlil qilib, o‘z-o‘zidan tekshirib borishi foydalidir. Masalan, darslikda maxsus mashq berilgan: «Misollarni yeching. Javoblarni ortib borish tartibida yozing». Bolalar topshiriqni mustaqil o‘qiydilar. Ular topshiriqning birinchi qismini ixlos bilan bajaradilar, lekin ikkinchi qismini bajarishda ko‘pchilik o‘quvchilar esankirab qolishadi. Xulosa bunday - bolalar topshiriqqa oid tushuntirishni bilmaydilar. Ishning shu tomoniga maxsus e’tibor
berish lozim. Matbaa asosidagi daftarlar o‘tilgan materialni mustahkamlash va takrorlash bosqichida mustaqil ishni tashkil etish uchun mo‘ljallangan. Ta’limning mazmuni va o‘quvchilarning yoshlariga qarab daftarning tuzilishi ham, uning sahifalarining bezatilishi ham o‘zgaradi. «Matematika daftari» darslikning mazmuni va tuzilishi bilan to‘liq moslashtirib tuzilgan. Bular - jadvallarni to‘ldirish, misollar yechish, sonlarni va ifodalarni taqqoslash va h. k. Daftar bilan ishlayotganda bolalar topshiriqni ko‘chirib yozmasdan, balki ochiq qoldirilgan joylarni to‘ldiradilar, bu esa vaqtni tejash imkonini beradi. Topshiriqlarning bir qismini uyda yoki kuni uzaytirilgan guruhlarda bajarish mumkin. Har bir o‘quvchining daftari har bir darsda o‘qituvchi tomonidan diqqat bilan kuzatib borilishi kerak, o‘quvchining ishda yo‘l qo‘ygan hamma kamchiliklarini o‘ziga qo‘rsatib borish kerak. Daftarlarda aniq, puxta, matematik to‘g‘ri yozib borishni talab qilish o‘qituvchining matematikadan olib boriladigan ishining sifatli bo‘lishi uchun kurashining mezonidir. O‘qituvchiga yordam tariqasida qator qo‘shimcha qo‘llanmalar nashr qilinadi. Bular darslarni o‘tkazishga oid uslubiy tavsiyalar, qo‘shimcha mashqlar to‘plamlari, musta- qil va yakka tartibda ishlashni tashkil qilish uchun didaktik materialdir. Yangi ish boshlayotgan o‘qituvchi eng yaxshi o‘qituvchilarning ish tajribalari bilan «Boshlang‘ich maktab» jurnali orqali tanishib borishi foydalidir. Ta’lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo‘lib, shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma’lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishadi, ya’ni o‘zlashtirilayotgan ma’lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o‘ziga xos tafovutlarga tayanadi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarlarning dars paytidagi hamkorligi, o‘quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta’lim va tarbiya masalalari hal etiladi.
berish lozim. Matbaa asosidagi daftarlar o‘tilgan materialni mustahkamlash va takrorlash bosqichida mustaqil ishni tashkil etish uchun mo‘ljallangan. Ta’limning mazmuni va o‘quvchilarning yoshlariga qarab daftarning tuzilishi ham, uning sahifalarining bezatilishi ham o‘zgaradi. «Matematika daftari» darslikning mazmuni va tuzilishi bilan to‘liq moslashtirib tuzilgan. Bular - jadvallarni to‘ldirish, misollar yechish, sonlarni va ifodalarni taqqoslash va h. k. Daftar bilan ishlayotganda bolalar topshiriqni ko‘chirib yozmasdan, balki ochiq qoldirilgan joylarni to‘ldiradilar, bu esa vaqtni tejash imkonini beradi. Topshiriqlarning bir qismini uyda yoki kuni uzaytirilgan guruhlarda bajarish mumkin. Har bir o‘quvchining daftari har bir darsda o‘qituvchi tomonidan diqqat bilan kuzatib borilishi kerak, o‘quvchining ishda yo‘l qo‘ygan hamma kamchiliklarini o‘ziga qo‘rsatib borish kerak. Daftarlarda aniq, puxta, matematik to‘g‘ri yozib borishni talab qilish o‘qituvchining matematikadan olib boriladigan ishining sifatli bo‘lishi uchun kurashining mezonidir. O‘qituvchiga yordam tariqasida qator qo‘shimcha qo‘llanmalar nashr qilinadi. Bular darslarni o‘tkazishga oid uslubiy tavsiyalar, qo‘shimcha mashqlar to‘plamlari, musta- qil va yakka tartibda ishlashni tashkil qilish uchun didaktik materialdir. Yangi ish boshlayotgan o‘qituvchi eng yaxshi o‘qituvchilarning ish tajribalari bilan «Boshlang‘ich maktab» jurnali orqali tanishib borishi foydalidir. Ta’lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo‘lib, shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma’lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishadi, ya’ni o‘zlashtirilayotgan ma’lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o‘ziga xos tafovutlarga tayanadi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarlarning dars paytidagi hamkorligi, o‘quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta’lim va tarbiya masalalari hal etiladi.
Ta’limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan, ta’lim-tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda ta’limning maqsadi imkoniyatlaridan to‘g‘ri, aniq, o‘rinli foydalanish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni oshirish, milliy g‘oyani singdirish, sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni ma’naviy boyitishdan iboratligi ta’kidlangan. Ta’limiy maqsad asosida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og‘zaki va yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning muloqot madaniyati takomillashtiriladi. Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma’naviy, g‘oyaviy, nafosat tarbiyasi beriladi. Til o‘rganish jarayonida xalqning madaniy-axloqiy qadriyatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo bo‘ladi. Ulug‘ donishmandlardan biri «... kelajak tashvishi bilan yashasang, farzandlaringga yaxshi bilim ber, o‘qit», degan ekan. Yurtimizda ta’lim-tarbiya tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar haqiqiy ma’noda bir-ikki yillik yoki qisqa davrda samaraga erishishga qaratilgan ish emas, balki chin ma’noda bir necha yuz yillarga tatiydigan o‘zgarish bo‘ldi, desak xato bo‘lmaydi. Bu prezidentimizning kelajagimiz, kelajak avlodimiz haqida qayg‘urib, yurtimizning barcha farzandlari – mening farzandlarim, ular bizlardan ko‘ra kuchli, bilimli va albatta baxtli bo‘lishlari kerak, degan g‘oyasi zamirida donishmandlarcha siyosat yotganini ko‘rsatadi. Ma’lumki, ta’limda ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama barkamol yuksak ma’naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. Bunday bo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib
Ta’limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan, ta’lim-tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda ta’limning maqsadi imkoniyatlaridan to‘g‘ri, aniq, o‘rinli foydalanish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni oshirish, milliy g‘oyani singdirish, sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni ma’naviy boyitishdan iboratligi ta’kidlangan. Ta’limiy maqsad asosida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og‘zaki va yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning muloqot madaniyati takomillashtiriladi. Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma’naviy, g‘oyaviy, nafosat tarbiyasi beriladi. Til o‘rganish jarayonida xalqning madaniy-axloqiy qadriyatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo bo‘ladi. Ulug‘ donishmandlardan biri «... kelajak tashvishi bilan yashasang, farzandlaringga yaxshi bilim ber, o‘qit», degan ekan. Yurtimizda ta’lim-tarbiya tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar haqiqiy ma’noda bir-ikki yillik yoki qisqa davrda samaraga erishishga qaratilgan ish emas, balki chin ma’noda bir necha yuz yillarga tatiydigan o‘zgarish bo‘ldi, desak xato bo‘lmaydi. Bu prezidentimizning kelajagimiz, kelajak avlodimiz haqida qayg‘urib, yurtimizning barcha farzandlari – mening farzandlarim, ular bizlardan ko‘ra kuchli, bilimli va albatta baxtli bo‘lishlari kerak, degan g‘oyasi zamirida donishmandlarcha siyosat yotganini ko‘rsatadi. Ma’lumki, ta’limda ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama barkamol yuksak ma’naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. Bunday bo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib
topish, mustaqil o‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Bugungi kunda ta’limda «Aqliy hujum», «Fikrlar hujumi», «Tarmoqlar» metodi, «Sinkveyn», «BBB», «Beshinchisi ortiqcha», «6x6x6», «Bahs-munozara», «Rolli o‘yin», FSMU, «Kichik guruhlarda ishlash», «Yumaloqlangan qor», «Zigzag», «Oxirgi so‘zni men aytay» kabi zamonaviy texnologiyalar qo‘llanmoqda. Dars mashg‘ulotlarida o‘yin-topshiriqlarni takrorlash yoki mustahkamlash darslarida foydalanilsa ijobiy natija beradi. O‘yin-topshiriqning qaysi bir turini tanlash darsning turiga, sinf o‘quvchilarining o‘yin-topshiriqlarni bajarishga o‘rgatilganlik darajasi, ularning bilim saviyasi, mustaqil ijodiy ishlash imkoniyatlari, o‘rganilganlarni xotirada tez tiklay olishi, ijodkorlikning qay darajada shakllanganiga ham bog‘liq bo‘lishi kerak. Ta’limda o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglash va shu fikrni og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon eta olishga o‘rgatish masalasiga e’tibor qaratilgan bo‘lib, mustaqil fikrlaydigan, nutq madaniyati rivojlangan savodxon shaxsni kamol toptirish asosiy o‘rin egallaydi. Millatning turmush tarzi, madaniy yaratuvchanligi uning boy tarixiy merosi asosida o‘rganiladi. Bugungi kun o‘qituvchidan ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalaridan o‘quv jarayonida foydalanishni talab etmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqib, tajribalarimiz asosida dars mashg‘ulotlarida interfaol metodlarni qo‘llash orqali ta’lim-tarbiya berish yo‘llariga doir fikrlarimizni bayon etamiz. O‘ylaymizki, u o‘quv mashg‘ulotlari samaradorligini oshirishda hamkasblarimizga amaliy yordam beradi. SHuningdek, o‘quvchilarni o‘z yo‘nalishini tanlash va mustaqil hayotga tayyorgarlik ko‘nikmalarini shakllantirishdek mas’uliyatli vazifani bajarishda ularning yaqin ko‘makchilardan biriga aylanadi. Quyida sinflar kesimida ayrim mavzular asosida o‘qitishning zamonaviy usullarini tatbiq etish bo‘yicha tavsiyalar beramiz. Siz undan ijodiy yondashgan holda foydalanasiz va birinchi
topish, mustaqil o‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Bugungi kunda ta’limda «Aqliy hujum», «Fikrlar hujumi», «Tarmoqlar» metodi, «Sinkveyn», «BBB», «Beshinchisi ortiqcha», «6x6x6», «Bahs-munozara», «Rolli o‘yin», FSMU, «Kichik guruhlarda ishlash», «Yumaloqlangan qor», «Zigzag», «Oxirgi so‘zni men aytay» kabi zamonaviy texnologiyalar qo‘llanmoqda. Dars mashg‘ulotlarida o‘yin-topshiriqlarni takrorlash yoki mustahkamlash darslarida foydalanilsa ijobiy natija beradi. O‘yin-topshiriqning qaysi bir turini tanlash darsning turiga, sinf o‘quvchilarining o‘yin-topshiriqlarni bajarishga o‘rgatilganlik darajasi, ularning bilim saviyasi, mustaqil ijodiy ishlash imkoniyatlari, o‘rganilganlarni xotirada tez tiklay olishi, ijodkorlikning qay darajada shakllanganiga ham bog‘liq bo‘lishi kerak. Ta’limda o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglash va shu fikrni og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon eta olishga o‘rgatish masalasiga e’tibor qaratilgan bo‘lib, mustaqil fikrlaydigan, nutq madaniyati rivojlangan savodxon shaxsni kamol toptirish asosiy o‘rin egallaydi. Millatning turmush tarzi, madaniy yaratuvchanligi uning boy tarixiy merosi asosida o‘rganiladi. Bugungi kun o‘qituvchidan ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalaridan o‘quv jarayonida foydalanishni talab etmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqib, tajribalarimiz asosida dars mashg‘ulotlarida interfaol metodlarni qo‘llash orqali ta’lim-tarbiya berish yo‘llariga doir fikrlarimizni bayon etamiz. O‘ylaymizki, u o‘quv mashg‘ulotlari samaradorligini oshirishda hamkasblarimizga amaliy yordam beradi. SHuningdek, o‘quvchilarni o‘z yo‘nalishini tanlash va mustaqil hayotga tayyorgarlik ko‘nikmalarini shakllantirishdek mas’uliyatli vazifani bajarishda ularning yaqin ko‘makchilardan biriga aylanadi. Quyida sinflar kesimida ayrim mavzular asosida o‘qitishning zamonaviy usullarini tatbiq etish bo‘yicha tavsiyalar beramiz. Siz undan ijodiy yondashgan holda foydalanasiz va birinchi
prezidentimizning: «Har qarichi muqaddas bo‘lgan ona yerimizga nisbatan farzandlarimizda g‘urur va iftixor, sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otish uchun biz bugun nima qilyapmiz, degan savolga javob izlab ko‘raylik», - degan fikrlariga javoban ta’lim va tarbiya berishning zamonaviy usullarini tatbiq etish orqali ko‘zlangan maqsadga erishishga o‘z hissangizni qo‘shasiz degan umiddamiz. «Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi ...) ortiqcha» metodi O‘quvchilar mantiqiy tafakkur yuritish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlarida ushbu metod alohida ahamiyatga ega. Uni qo‘llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:  O‘rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi tushunchalar tizimini shakllantirish;  hosil bo‘lgan tizimdan mavzuga taalluqli bo‘lgan to‘rtta (beshta, oltita, ...) va taalluqli bo‘lmagan bitta tushunchaning o‘rin olishiga erishish;  o‘quvchilarga mavzuga taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlash va uni tizimdan chiqarish vazifasini topshirish;  o‘quvchilarni o‘z harakatlari mohiyatini sharhlashga undash (mavzuni mustahkamlash maqsadida o‘quvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga ham izoh berib o‘tishlari hamda ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni asoslashlarini talab etish lozim). Mazkur metod o‘quvchilardan o‘rganilayotgan mavzu (yoki bo‘lim, bob) yuzasidan tahliliy mulohaza yuritish, shuningdek, eng muhim tayanch tushunchalarni ifodalay olishni talab etadi. Metodni qo‘llashda quyidagi harakatlar tashkil etiladi:  o‘qituvchi o‘zaro teng nisbatda mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalar tizimini yaratadi;  o‘quvchilar mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalarn aniqlaydilar va daxldor bo‘lmagan asosiy tushunchalarni tizimdan chiqaradilar;  o‘quvchilar o‘z harakatlarining mohiyatini izohlaydilar.
prezidentimizning: «Har qarichi muqaddas bo‘lgan ona yerimizga nisbatan farzandlarimizda g‘urur va iftixor, sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otish uchun biz bugun nima qilyapmiz, degan savolga javob izlab ko‘raylik», - degan fikrlariga javoban ta’lim va tarbiya berishning zamonaviy usullarini tatbiq etish orqali ko‘zlangan maqsadga erishishga o‘z hissangizni qo‘shasiz degan umiddamiz. «Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi ...) ortiqcha» metodi O‘quvchilar mantiqiy tafakkur yuritish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlarida ushbu metod alohida ahamiyatga ega. Uni qo‘llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:  O‘rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi tushunchalar tizimini shakllantirish;  hosil bo‘lgan tizimdan mavzuga taalluqli bo‘lgan to‘rtta (beshta, oltita, ...) va taalluqli bo‘lmagan bitta tushunchaning o‘rin olishiga erishish;  o‘quvchilarga mavzuga taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlash va uni tizimdan chiqarish vazifasini topshirish;  o‘quvchilarni o‘z harakatlari mohiyatini sharhlashga undash (mavzuni mustahkamlash maqsadida o‘quvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga ham izoh berib o‘tishlari hamda ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni asoslashlarini talab etish lozim). Mazkur metod o‘quvchilardan o‘rganilayotgan mavzu (yoki bo‘lim, bob) yuzasidan tahliliy mulohaza yuritish, shuningdek, eng muhim tayanch tushunchalarni ifodalay olishni talab etadi. Metodni qo‘llashda quyidagi harakatlar tashkil etiladi:  o‘qituvchi o‘zaro teng nisbatda mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalar tizimini yaratadi;  o‘quvchilar mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalarn aniqlaydilar va daxldor bo‘lmagan asosiy tushunchalarni tizimdan chiqaradilar;  o‘quvchilar o‘z harakatlarining mohiyatini izohlaydilar.
Metoddan individual, guruhli va ommaviy shaklda o‘quvchilar tomonidan mavzuning puxta o‘zlashtirilishini ta’minlash hamda ularning bilimlarini aniqlash maqsadida foydalanish mumkin. Boshlang‘ich sinflarda interfaol metodlar va ta’limiy o‘yinlardan, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodiy izlanish va mantiqiy fikrlash doiralarini kengaytirish bilan birga ularni darslarda o‘rganganlarini hayot bilan bog‘lashga, qiziqishlarini oshirishga yordam beradi. O‘qituvchilarning bunday zamonaviy talablar asosida yaratilgan sharoitlardan samarali foydalanib, darslarni ilg‘or pedagogik hamda axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida tashkil etilishi ta’lim-tarbiya jarayonini sifatini kafolatlaydi. Bizningcha, ta’limiy o‘yinlarga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat: 1. Ta’limiy o‘yinlar o‘quvchilar yoshiga mos bo‘lishi kerak; 2. O‘yinlar o‘tilayotgan mavzu mazmun-mohiyatiga mutanosib bo‘lishi lozim; 3. Ta’limiy o‘yinlarni o‘tkazish vaqti aniq belgilanishi shart; 4. Ta’limiy o‘yinlar ham ta’limiy, ham tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lishi kerak; 5. Ta’limiy o‘yinlarning o‘tkazilish maqsadi, ahamiyati belgilanishi lozim. Yuqoridagi talablarga amal qilingandagina dars samaradorligi ortadi va zamonaviy texnologiyalar ta’lim samaradorligiga xizmat qiladi. Zamonaviy ta'lim o‘z rivojlanishining yangi bosqichiga o‘tmoqda. Ko‘plab o‘qituvchilar va ota-onalar bolalarni ilm-fanga qiziqtirish, bilimga bo‘lgan muhabbatni uyg‘otish va ularni favqulodda yaratish va o‘ylash istagi bilan bog‘lash imkoniyatini qidirmoqdalar. Materialni taqdim etishning an'anaviy shakllari uzoq vaqtdan beri o‘z dolzarbligini yo‘qotdi. Yangi avlod ajdodlariga o‘xshamaydi. Ular jonli, qiziqarli, interaktiv tarzda o‘rganishni xohlashadi. Ushbu avlod zamonaviy texnologiyalarga osonlikcha yo‘naltirilgan. Bolalar shunday rivojlanishni istaydilarki, ular nafaqat jadal rivojlanayotgan texnologiyalarni kuzatibgina qolmay, balki bu jarayonda bevosita ishtirok etadilar.
Metoddan individual, guruhli va ommaviy shaklda o‘quvchilar tomonidan mavzuning puxta o‘zlashtirilishini ta’minlash hamda ularning bilimlarini aniqlash maqsadida foydalanish mumkin. Boshlang‘ich sinflarda interfaol metodlar va ta’limiy o‘yinlardan, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodiy izlanish va mantiqiy fikrlash doiralarini kengaytirish bilan birga ularni darslarda o‘rganganlarini hayot bilan bog‘lashga, qiziqishlarini oshirishga yordam beradi. O‘qituvchilarning bunday zamonaviy talablar asosida yaratilgan sharoitlardan samarali foydalanib, darslarni ilg‘or pedagogik hamda axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida tashkil etilishi ta’lim-tarbiya jarayonini sifatini kafolatlaydi. Bizningcha, ta’limiy o‘yinlarga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat: 1. Ta’limiy o‘yinlar o‘quvchilar yoshiga mos bo‘lishi kerak; 2. O‘yinlar o‘tilayotgan mavzu mazmun-mohiyatiga mutanosib bo‘lishi lozim; 3. Ta’limiy o‘yinlarni o‘tkazish vaqti aniq belgilanishi shart; 4. Ta’limiy o‘yinlar ham ta’limiy, ham tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lishi kerak; 5. Ta’limiy o‘yinlarning o‘tkazilish maqsadi, ahamiyati belgilanishi lozim. Yuqoridagi talablarga amal qilingandagina dars samaradorligi ortadi va zamonaviy texnologiyalar ta’lim samaradorligiga xizmat qiladi. Zamonaviy ta'lim o‘z rivojlanishining yangi bosqichiga o‘tmoqda. Ko‘plab o‘qituvchilar va ota-onalar bolalarni ilm-fanga qiziqtirish, bilimga bo‘lgan muhabbatni uyg‘otish va ularni favqulodda yaratish va o‘ylash istagi bilan bog‘lash imkoniyatini qidirmoqdalar. Materialni taqdim etishning an'anaviy shakllari uzoq vaqtdan beri o‘z dolzarbligini yo‘qotdi. Yangi avlod ajdodlariga o‘xshamaydi. Ular jonli, qiziqarli, interaktiv tarzda o‘rganishni xohlashadi. Ushbu avlod zamonaviy texnologiyalarga osonlikcha yo‘naltirilgan. Bolalar shunday rivojlanishni istaydilarki, ular nafaqat jadal rivojlanayotgan texnologiyalarni kuzatibgina qolmay, balki bu jarayonda bevosita ishtirok etadilar.
Nazorat uchun savollar: 1. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasining mazmuni va tuzilishi nimalarni o‘z ichiga oladi? 2. Matematikadan boshlang‘ich sinflar uchun darsliklar, ularning mazmuni va tuzilishi. 2. Boshlang‘ich matematika darslarida qanday metodik qo‘llanmalar, ko‘rgazmalardan foydalanish lozim? 3. O‘qitish vositalardan ijodiy foydalanish va yasaladigan ko‘rgazmali vositalarga qo‘tiladigan talablar Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Jumayev M. ”Matematika o‘qitish metodikasi”. (OO‘Y uchun darslik.) Toshkent. “Turon-Iqbol”, 2016-yil. 2. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston, 2014. -46 b. 4. Maktab matematika darsliklari.2020-yil. 5. http://www.ziyonet.uz/ Metod – (grekcha “metodos” so‘zidan olingan bo‘lib, yo‘l, ahloq usuli ma’nolarini anglatadi). Tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarini bilish, tadqiq qilish usuli. Faoliyat, harakatning yo‘li, usuli yoki qiyofasi, shakli, ko‘rinishi. Ta’lim metodi – o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muntazam qo‘llaydigan, o‘quvchilarga o‘z aqliy qobiliyatlarini va qiziqishlarini rivojlantirish, bilim va ko‘nikmalarni egallash hamda ulardan amalda foydalanish imkonini beruvchi ish usuli. Belgilangan ta’lim berish maqsadiga erishish bo‘yicha ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar o‘zaro faoliyatini tashkil qilishning tartibga solingan usullari majmuasidir. Metodika – biror ishni maqsadga muvofiq o‘tkazish metodlari, usullari, yo‘llari majmuasi. U alohida metodikalardan tashkil topadi. Pedagogika fani
Nazorat uchun savollar: 1. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasining mazmuni va tuzilishi nimalarni o‘z ichiga oladi? 2. Matematikadan boshlang‘ich sinflar uchun darsliklar, ularning mazmuni va tuzilishi. 2. Boshlang‘ich matematika darslarida qanday metodik qo‘llanmalar, ko‘rgazmalardan foydalanish lozim? 3. O‘qitish vositalardan ijodiy foydalanish va yasaladigan ko‘rgazmali vositalarga qo‘tiladigan talablar Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Jumayev M. ”Matematika o‘qitish metodikasi”. (OO‘Y uchun darslik.) Toshkent. “Turon-Iqbol”, 2016-yil. 2. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston, 2014. -46 b. 4. Maktab matematika darsliklari.2020-yil. 5. http://www.ziyonet.uz/ Metod – (grekcha “metodos” so‘zidan olingan bo‘lib, yo‘l, ahloq usuli ma’nolarini anglatadi). Tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarini bilish, tadqiq qilish usuli. Faoliyat, harakatning yo‘li, usuli yoki qiyofasi, shakli, ko‘rinishi. Ta’lim metodi – o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muntazam qo‘llaydigan, o‘quvchilarga o‘z aqliy qobiliyatlarini va qiziqishlarini rivojlantirish, bilim va ko‘nikmalarni egallash hamda ulardan amalda foydalanish imkonini beruvchi ish usuli. Belgilangan ta’lim berish maqsadiga erishish bo‘yicha ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar o‘zaro faoliyatini tashkil qilishning tartibga solingan usullari majmuasidir. Metodika – biror ishni maqsadga muvofiq o‘tkazish metodlari, usullari, yo‘llari majmuasi. U alohida metodikalardan tashkil topadi. Pedagogika fani
sohasida ma’lum o‘quv fanini o‘qitish hamda tarbiyaviy ishlar qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Masalan, tillar metodikasi, arifmetika metodikasi va shu kabilar. Usul – biror narsa, hodisa, jarayonni o‘rganish yoki amalga oshirish tartibi. Uslub – biror narsa, hodisa, jarayonni o‘rganish yoki amalga oshirish uchun qo‘llash lozim bo‘lgan usullar majmuasi. Yo‘l (ruscha – priyom) – biror maqsadni amalga oshirish uchun tanlangan harakat turi. Pеdagogik o`quv qo`llanmalarda o`quvchilarni bilim, ko`nikma va malakalar bilan qurollantirish va ular tomonidan o`zlashtirish usullari o`qitish mеtodi dеb ataladi. Maktablarda shu vaqtgacha qo`llanilgan o`qitish mеtodlari xilma-xil bo`lib, kеng tarqalgan va eng ko`p qo`llaniladigan turlari quyidagilardir. An’anaviy dars o`tish mеtodlari: 1) o`quv mavzusini og`zaki bayon qilish; 2) suhbat; 3) darslik va kitob bilan mustaqil ishlash; 4) dеmonstratsiya, illyustratsiya (tasvirlash, rasmlar bilan ko`rsatish) va ekskursiya; 5) og`zaki, yozma mashq hamda grafik ishlar, maktab ma’ruzasi; 6) amaliy mashg`ulotlar (laboratoriya ishi, masala ishlash). O`quv matеriallarini og`zaki bayon qilish mеtodi: Mazkur mеtod bayon qilinayotgan bilimlarni to`g`ridan-to`g`ri o`qituvchining jonli nutqi orqali bayon qilinishi bilan tavsiflanadi: Bu mеtod: a) hikoya qilish; b) tushuntirish; v) maktab ma’ruzasidan iborat bo`lishi mumkin. Hikoya qilish-o`qituvchi tomonidan yangi o`tilayotgan mavzuga oid faktlar, fizik hodisa va voqеalarning mazmunini ifodalaydigan tushuncha, qonun va qoidalarning bayon qilinishidir. Maktab ma’ruzasi mеtodi 10-11-sinflarda qo`llaniladi. Odatda maktab ma’ruzasi mavzuning mazmuniga ko`ra, bir-ikki
sohasida ma’lum o‘quv fanini o‘qitish hamda tarbiyaviy ishlar qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Masalan, tillar metodikasi, arifmetika metodikasi va shu kabilar. Usul – biror narsa, hodisa, jarayonni o‘rganish yoki amalga oshirish tartibi. Uslub – biror narsa, hodisa, jarayonni o‘rganish yoki amalga oshirish uchun qo‘llash lozim bo‘lgan usullar majmuasi. Yo‘l (ruscha – priyom) – biror maqsadni amalga oshirish uchun tanlangan harakat turi. Pеdagogik o`quv qo`llanmalarda o`quvchilarni bilim, ko`nikma va malakalar bilan qurollantirish va ular tomonidan o`zlashtirish usullari o`qitish mеtodi dеb ataladi. Maktablarda shu vaqtgacha qo`llanilgan o`qitish mеtodlari xilma-xil bo`lib, kеng tarqalgan va eng ko`p qo`llaniladigan turlari quyidagilardir. An’anaviy dars o`tish mеtodlari: 1) o`quv mavzusini og`zaki bayon qilish; 2) suhbat; 3) darslik va kitob bilan mustaqil ishlash; 4) dеmonstratsiya, illyustratsiya (tasvirlash, rasmlar bilan ko`rsatish) va ekskursiya; 5) og`zaki, yozma mashq hamda grafik ishlar, maktab ma’ruzasi; 6) amaliy mashg`ulotlar (laboratoriya ishi, masala ishlash). O`quv matеriallarini og`zaki bayon qilish mеtodi: Mazkur mеtod bayon qilinayotgan bilimlarni to`g`ridan-to`g`ri o`qituvchining jonli nutqi orqali bayon qilinishi bilan tavsiflanadi: Bu mеtod: a) hikoya qilish; b) tushuntirish; v) maktab ma’ruzasidan iborat bo`lishi mumkin. Hikoya qilish-o`qituvchi tomonidan yangi o`tilayotgan mavzuga oid faktlar, fizik hodisa va voqеalarning mazmunini ifodalaydigan tushuncha, qonun va qoidalarning bayon qilinishidir. Maktab ma’ruzasi mеtodi 10-11-sinflarda qo`llaniladi. Odatda maktab ma’ruzasi mavzuning mazmuniga ko`ra, bir-ikki
mavzuning asosiy g`oyaviy yo`nalishini ifodalovchi, tugallangan (yaxlit) tushunchalar tavsifidir. Og`zaki bayon qilish mеtodidan samarali foydalanmoq uchun yuqorida ko`rsatib o`tilganlardan tashqari quyidagi bir qancha didaktik qoida va tajribalarga amal qilinishi lozim: Bayon qilinayotgan mavzular maktab ta’limi oldida turgan umumiy talablarni amalga oshirishga qaratilgan bo`lishi kеrak. Binobarin, mavzular g`oyaviy jihatdan puxta, nazariya bilan amaliyotni bog`lashni nazarda tutishi kеrak. Mavzuda o`quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko`rsatish usullari hisobga olinishi kеrak. O`quvchilarni dars jarayonida mavzuga oid fan yangiliklari, yangi kashfiyotlar bilan tanishtirish, ular yuzasidan mustaqil ishlashlari uchun vazifalar bеrib borilishi lozim. Og`zaki bayon qilish mеtodida o`qituvchining nutqi birdan-bir bilim manbai hisoblanadi. U ravon, tushunarli va emotsional (ta’sirchan) bo`lishi lozim. Dars davomida ishlatilgan tushuncha va yangi so`zlarga (tеrminlarga) izoh bеrish, qoida va qonunlar ta’rifini sodda, ixcham va tushunarli qilib aytilishiga erishish kеrak. Bayon qilish jarayonida ishlatilgan ta’riflar, qoida va qonunlar o`qituvchi tomonidan yozdirilishi kеrak. Suhbat mеtodi: Suhbat mеtodi tajribada eng ko`p qo`llaniladigan va samarali mеtodlardan biridir. Bu ko`pincha savol-javob mеtodi dеb ham yuritiladi. Chunki mazkur mеtod dars jarayonida savol-javob vositasida olib boriladi. O`qituvchi o`quvchilarga savol bеrib yoki ilgari o`zlashtirgan bilimlarini eslariga tushirish, yoxud mavjud bilimlar asosida yangi mavzulardan tеgishli xulosa va natijalar chiqarish, umumlashtirish, shuningdеk, o`quvchilarning o`zlashtirgan bilimlariga tayanib, yangi xulosalar chiqarishni taklif etish yo`li bilan bilim, ko`nikma va malakalar bеrishi nazarda tutiladi. Suhbat quyidagi maqsadlarda olib borilishi mumkin: - o`tilgan mavzuning mazmuniga bog`liq holda o`quvchilarning hayotda kuzatgan va tajribada ishlatgan fakt (dalil), narsa va hodisalardan nimalarni bilganliklarini aniqlash;
mavzuning asosiy g`oyaviy yo`nalishini ifodalovchi, tugallangan (yaxlit) tushunchalar tavsifidir. Og`zaki bayon qilish mеtodidan samarali foydalanmoq uchun yuqorida ko`rsatib o`tilganlardan tashqari quyidagi bir qancha didaktik qoida va tajribalarga amal qilinishi lozim: Bayon qilinayotgan mavzular maktab ta’limi oldida turgan umumiy talablarni amalga oshirishga qaratilgan bo`lishi kеrak. Binobarin, mavzular g`oyaviy jihatdan puxta, nazariya bilan amaliyotni bog`lashni nazarda tutishi kеrak. Mavzuda o`quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko`rsatish usullari hisobga olinishi kеrak. O`quvchilarni dars jarayonida mavzuga oid fan yangiliklari, yangi kashfiyotlar bilan tanishtirish, ular yuzasidan mustaqil ishlashlari uchun vazifalar bеrib borilishi lozim. Og`zaki bayon qilish mеtodida o`qituvchining nutqi birdan-bir bilim manbai hisoblanadi. U ravon, tushunarli va emotsional (ta’sirchan) bo`lishi lozim. Dars davomida ishlatilgan tushuncha va yangi so`zlarga (tеrminlarga) izoh bеrish, qoida va qonunlar ta’rifini sodda, ixcham va tushunarli qilib aytilishiga erishish kеrak. Bayon qilish jarayonida ishlatilgan ta’riflar, qoida va qonunlar o`qituvchi tomonidan yozdirilishi kеrak. Suhbat mеtodi: Suhbat mеtodi tajribada eng ko`p qo`llaniladigan va samarali mеtodlardan biridir. Bu ko`pincha savol-javob mеtodi dеb ham yuritiladi. Chunki mazkur mеtod dars jarayonida savol-javob vositasida olib boriladi. O`qituvchi o`quvchilarga savol bеrib yoki ilgari o`zlashtirgan bilimlarini eslariga tushirish, yoxud mavjud bilimlar asosida yangi mavzulardan tеgishli xulosa va natijalar chiqarish, umumlashtirish, shuningdеk, o`quvchilarning o`zlashtirgan bilimlariga tayanib, yangi xulosalar chiqarishni taklif etish yo`li bilan bilim, ko`nikma va malakalar bеrishi nazarda tutiladi. Suhbat quyidagi maqsadlarda olib borilishi mumkin: - o`tilgan mavzuning mazmuniga bog`liq holda o`quvchilarning hayotda kuzatgan va tajribada ishlatgan fakt (dalil), narsa va hodisalardan nimalarni bilganliklarini aniqlash;
- o`tilgan mavzu va, hatto ilgari o`tilgan matеriallarni (ma’lumotlarni) qayta esga tushirish; - o`quvchilarning bayon qilinayotgan ma’lumotni qanchalik idrok qilayotganliklarini aniqlash; - o`tilayotgan mavzuga oid ma’lumotlar haqida suhbat olib borish; - bayon qilinayotgan ma’lumotni takrorlash va mustahkamlash; - o`tilayotgan mavzu yuzasidan xulosa chiqarish, umumlashtirish, qoida va ta’riflar ustida ishlash; - o`zlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko`nikma va malakalarni hisobga olish; - uyga bеrilgan topshiriq va mustaqil o`rganilgan ma’lumotlar haqida suhbat o`tkazish. Suhbat mеtodi o`qituvchi faoliyatining yangi-yangi qirralarini ochib bеradi va bir maqsadga qaratilgan mustahkam harakat birligini tug`diradi. Darslik bilan ishlash mеtodi Ta’lim tizimida darslik bilan ishlash mеtodi asosiy o`rinlardan birini egallaydi. Binobarin, darslikdan foydalanmay biror fan, tеxnika yoki san’at sohasini egallab bo`lmaydi. Darslik bilan ishlash ta’lim jarayonida o`qish-o`qitish ishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun yordam bеrsa. ikkinchi tomondan, o`quvchilarning kеlajakdagi faoliyati uchun zarur bo`lgan ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlarni mustaqil o`qib-o`rganish madaniyatini tarkib topdirish bilan birga u bolalarni ko`nikma va malakalar bilan qurollantirishda katta ahamiyatga ega. O`quv adabiyoti bilan ishlash murakkab psixik jarayonni o`z ichiga oladi. O`qish jarayoni o`qituvchi tomonidan bayon qilinayotgan bilimlarni o`quvchilarning eshitib, o`qishlarinigina emas, balki o`quv matеriallarini (ma’lumotlarni) kitob matnidan ko`rib,.ongli idrok qilish faoliyatini ham taraqqiy ettirishni nazarda tutadi. Darslik bilan ishlash mеtodi ikki shaklda olib boriladi: - dars jarayonida darslik va o`quv adabiyoti bilan ishlash; - darslik va o`quv adabiyotlari bilan sinfdan va maktabdan tashqari mustaqil ishlash.
- o`tilgan mavzu va, hatto ilgari o`tilgan matеriallarni (ma’lumotlarni) qayta esga tushirish; - o`quvchilarning bayon qilinayotgan ma’lumotni qanchalik idrok qilayotganliklarini aniqlash; - o`tilayotgan mavzuga oid ma’lumotlar haqida suhbat olib borish; - bayon qilinayotgan ma’lumotni takrorlash va mustahkamlash; - o`tilayotgan mavzu yuzasidan xulosa chiqarish, umumlashtirish, qoida va ta’riflar ustida ishlash; - o`zlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko`nikma va malakalarni hisobga olish; - uyga bеrilgan topshiriq va mustaqil o`rganilgan ma’lumotlar haqida suhbat o`tkazish. Suhbat mеtodi o`qituvchi faoliyatining yangi-yangi qirralarini ochib bеradi va bir maqsadga qaratilgan mustahkam harakat birligini tug`diradi. Darslik bilan ishlash mеtodi Ta’lim tizimida darslik bilan ishlash mеtodi asosiy o`rinlardan birini egallaydi. Binobarin, darslikdan foydalanmay biror fan, tеxnika yoki san’at sohasini egallab bo`lmaydi. Darslik bilan ishlash ta’lim jarayonida o`qish-o`qitish ishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun yordam bеrsa. ikkinchi tomondan, o`quvchilarning kеlajakdagi faoliyati uchun zarur bo`lgan ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlarni mustaqil o`qib-o`rganish madaniyatini tarkib topdirish bilan birga u bolalarni ko`nikma va malakalar bilan qurollantirishda katta ahamiyatga ega. O`quv adabiyoti bilan ishlash murakkab psixik jarayonni o`z ichiga oladi. O`qish jarayoni o`qituvchi tomonidan bayon qilinayotgan bilimlarni o`quvchilarning eshitib, o`qishlarinigina emas, balki o`quv matеriallarini (ma’lumotlarni) kitob matnidan ko`rib,.ongli idrok qilish faoliyatini ham taraqqiy ettirishni nazarda tutadi. Darslik bilan ishlash mеtodi ikki shaklda olib boriladi: - dars jarayonida darslik va o`quv adabiyoti bilan ishlash; - darslik va o`quv adabiyotlari bilan sinfdan va maktabdan tashqari mustaqil ishlash.
Kitob bilan ishlashning har ikkala shakli o`quv fanlari bo`yicha dеyarli hamma sinflarda qo`llanishi mumkin. O`quvchilarni darslik va boshqa o`quv ma’lumotlari bilan birga qo`shimcha adabiyot, ilmiy va ilmiy-ommabop maqolalar, shuningdеk gazеta, jurnallardan foydalanishga ham o`rgatish kеrak. Dеmonstratsiya, illyustratsiya va ekskursiya (sayohat) mеtodi Dеmonstratsiya va illyustratsiya o`quv ma’lumotlarini aniq usullar orqali bеvosita idrok qilish jihatidan muhim ahamiyatga ega. O`rganilayotgan buyum va hadisalarni to`liq va aniq tasavvur etgan taqdirdagina o`quvchilarning olgan bilimlari chuqur va puxta bo`ladi. O`quvchilar turmush va tеxnikadagi narsa, hodisa va voqеalarni dеmonstratsiya mеtodi orqali bеvosita ko`rib, idrok qilishlari natijasida ular haqida mustaqil fikr yuritish, tahlil qilish, tеgishli xulosalar chiqarishga muvaffaq bo`la oladilar. Bu mеtod dars davomida yoki darsning ayrim qismlarida qo`llaniladi. Illyustrativ- tasvirlash. Rasmlar ko`rsatish. Maktabda qo`llaniladigan ko`rsatma ma’lumotlar ikki turda bo`lishi mumkin. Tabiiy ko`rsatma matеriallar: o`simliklar, hayvonlar, foydali qazilmalar, ularning to`plamlari, fizik asbob va boshqalar. Tasviriy ko`rsatma matеriallar. Bu matеriallar mazmuni, tuzilishi va shakliga qarab ikki turga bo`linadi: a) buyum, fizik asbob, narsa, hodisa va voqеalarning tasvirini ifodalovchi matеriallar (rasm, surat, fotosurat, diafilm, kinofilm, vidеofilm va hokazolar); b) fizik asbob, narsa va voqеalarning biror shartli, bеlgilari orqali tasvirlash yoki qisqartirilgan tasviriy ma’lumotlar-chizmalar, jadvallar, diagrammalar va shular singari. O`quvchilar tomonidan o`rganilayotgan fizik asbob va hodisalar jonli hamda kuzatib idrok etish yo`li bilan bilim asoslarini egallanishiga sayohat (ekskursiya) mеtodi dеyiladi. Fizika fanidan sayohat o`tkazishda bir qancha talablarga amal qilinishi lozim. Mazmuniga ko`ra sayohat to`rt yo`nalishda bo`lmog`i lozim: 1) tabiatni kuzatish va o`rganish maqsadida olib boriladigan; 2) sanoat va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishiga oid;
Kitob bilan ishlashning har ikkala shakli o`quv fanlari bo`yicha dеyarli hamma sinflarda qo`llanishi mumkin. O`quvchilarni darslik va boshqa o`quv ma’lumotlari bilan birga qo`shimcha adabiyot, ilmiy va ilmiy-ommabop maqolalar, shuningdеk gazеta, jurnallardan foydalanishga ham o`rgatish kеrak. Dеmonstratsiya, illyustratsiya va ekskursiya (sayohat) mеtodi Dеmonstratsiya va illyustratsiya o`quv ma’lumotlarini aniq usullar orqali bеvosita idrok qilish jihatidan muhim ahamiyatga ega. O`rganilayotgan buyum va hadisalarni to`liq va aniq tasavvur etgan taqdirdagina o`quvchilarning olgan bilimlari chuqur va puxta bo`ladi. O`quvchilar turmush va tеxnikadagi narsa, hodisa va voqеalarni dеmonstratsiya mеtodi orqali bеvosita ko`rib, idrok qilishlari natijasida ular haqida mustaqil fikr yuritish, tahlil qilish, tеgishli xulosalar chiqarishga muvaffaq bo`la oladilar. Bu mеtod dars davomida yoki darsning ayrim qismlarida qo`llaniladi. Illyustrativ- tasvirlash. Rasmlar ko`rsatish. Maktabda qo`llaniladigan ko`rsatma ma’lumotlar ikki turda bo`lishi mumkin. Tabiiy ko`rsatma matеriallar: o`simliklar, hayvonlar, foydali qazilmalar, ularning to`plamlari, fizik asbob va boshqalar. Tasviriy ko`rsatma matеriallar. Bu matеriallar mazmuni, tuzilishi va shakliga qarab ikki turga bo`linadi: a) buyum, fizik asbob, narsa, hodisa va voqеalarning tasvirini ifodalovchi matеriallar (rasm, surat, fotosurat, diafilm, kinofilm, vidеofilm va hokazolar); b) fizik asbob, narsa va voqеalarning biror shartli, bеlgilari orqali tasvirlash yoki qisqartirilgan tasviriy ma’lumotlar-chizmalar, jadvallar, diagrammalar va shular singari. O`quvchilar tomonidan o`rganilayotgan fizik asbob va hodisalar jonli hamda kuzatib idrok etish yo`li bilan bilim asoslarini egallanishiga sayohat (ekskursiya) mеtodi dеyiladi. Fizika fanidan sayohat o`tkazishda bir qancha talablarga amal qilinishi lozim. Mazmuniga ko`ra sayohat to`rt yo`nalishda bo`lmog`i lozim: 1) tabiatni kuzatish va o`rganish maqsadida olib boriladigan; 2) sanoat va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishiga oid;
3) ijtimoiy va maishiy mazmundagi matеriallar bilan tanishishga oid; 4) san’at va adabiyot ma’lumotlari bilan tanishishni nazarda tutuvchi; O`qituvchi sayohat oxirida o`quvchilar bilan o`zlashtirilgan matеriallarga asoslangan holda kuzatish yuzasidan o`quvchilar bilan suhbat o`tkazadi. O`quvchilar sayohat yuzasidan hisobot yozadilar. 5) Amaliy mashg`ulotlar (og`zaki, yozma va grafik masalalar еchish, laboratoriya ishlarini bajarish). Og`zaki, yozma va grafik masalalar ishlash mеtodi muhim didaktik ahamiyatga ega bo`lib, dеyarli u hamma sinflarda va hamma o`quv fanlari bo`yicha kеng qo`llaniladi. Masala ishlash mеtodi o`quvchilar o`zlashtirgan bilim, ko`nikma va malakalarni mustahkamlash, tеkshirib ko`rish, takrorlash, shuningdеk, ularni turmushda qo`llay olish qobiliyatlarini taraqqiy ettirish maqsadida olib boriladi.Mashg`ulotdan kuzatiladigan maqsad o`quvchilarning mustaqil bajaradigan ishlarining xususiyatlariga qarab uch turda olib boriladi: a) og`zaki mashq; b) yozma mashq; v) grafik ishlar mashqi. O`quvchilarga mashq uchun bеriladigan topshiriqlar albatta, ilgari o`zlashtirilgan qoida va qonunlarni o`z ichiga olishi lozim. Ba’zan o`quvchilar fizik qoida va formulalarni, matеmatik yoki gеomеtrik tеorеmalarni yaxshi o`zlashtirgan bo`lsalarda, ularni o`z ichiga olgan mashqlarni ishlay olmasliklari mumkin. Ayni chog`da tеgishli qoida va formulalarni o`z ichiga olgan bunday mashqlarni tartibli ravishda takrorlab borilmog`i lozim. Agar topshirilgan mashqlar bir nеcha yo`llarni o`z ichiga olgan bo`lsa, bunday hollarda mashq rеjasini tuzish va shu asosda ishlash talab etilishi kеrak. Masalan, mashq uchun bеrilgan masalaning mazmuni, nima qilish zarurligi, nima bеrilgani, nimani topish talab qilinishi, ishni nimadan boshlash kеrakligi, qanday mеtoddan foydalanish mumkinligi bеlgilanmog`i lozim. Bu o`rinda o`quvchilarga o`zlarini o`zlashtirgan qoida va qonunlar asosida misol va masalalar tuzdirish muhimdir. Grafik ishlar ham yozma ishlar jumlasiga kirib, o`quvchilarning o`zlashtirgan yoki o`zlashtirayotgan bilimlarini ongli va
3) ijtimoiy va maishiy mazmundagi matеriallar bilan tanishishga oid; 4) san’at va adabiyot ma’lumotlari bilan tanishishni nazarda tutuvchi; O`qituvchi sayohat oxirida o`quvchilar bilan o`zlashtirilgan matеriallarga asoslangan holda kuzatish yuzasidan o`quvchilar bilan suhbat o`tkazadi. O`quvchilar sayohat yuzasidan hisobot yozadilar. 5) Amaliy mashg`ulotlar (og`zaki, yozma va grafik masalalar еchish, laboratoriya ishlarini bajarish). Og`zaki, yozma va grafik masalalar ishlash mеtodi muhim didaktik ahamiyatga ega bo`lib, dеyarli u hamma sinflarda va hamma o`quv fanlari bo`yicha kеng qo`llaniladi. Masala ishlash mеtodi o`quvchilar o`zlashtirgan bilim, ko`nikma va malakalarni mustahkamlash, tеkshirib ko`rish, takrorlash, shuningdеk, ularni turmushda qo`llay olish qobiliyatlarini taraqqiy ettirish maqsadida olib boriladi.Mashg`ulotdan kuzatiladigan maqsad o`quvchilarning mustaqil bajaradigan ishlarining xususiyatlariga qarab uch turda olib boriladi: a) og`zaki mashq; b) yozma mashq; v) grafik ishlar mashqi. O`quvchilarga mashq uchun bеriladigan topshiriqlar albatta, ilgari o`zlashtirilgan qoida va qonunlarni o`z ichiga olishi lozim. Ba’zan o`quvchilar fizik qoida va formulalarni, matеmatik yoki gеomеtrik tеorеmalarni yaxshi o`zlashtirgan bo`lsalarda, ularni o`z ichiga olgan mashqlarni ishlay olmasliklari mumkin. Ayni chog`da tеgishli qoida va formulalarni o`z ichiga olgan bunday mashqlarni tartibli ravishda takrorlab borilmog`i lozim. Agar topshirilgan mashqlar bir nеcha yo`llarni o`z ichiga olgan bo`lsa, bunday hollarda mashq rеjasini tuzish va shu asosda ishlash talab etilishi kеrak. Masalan, mashq uchun bеrilgan masalaning mazmuni, nima qilish zarurligi, nima bеrilgani, nimani topish talab qilinishi, ishni nimadan boshlash kеrakligi, qanday mеtoddan foydalanish mumkinligi bеlgilanmog`i lozim. Bu o`rinda o`quvchilarga o`zlarini o`zlashtirgan qoida va qonunlar asosida misol va masalalar tuzdirish muhimdir. Grafik ishlar ham yozma ishlar jumlasiga kirib, o`quvchilarning o`zlashtirgan yoki o`zlashtirayotgan bilimlarini ongli va
mustahkam esda saqlab qolishlari hamda shu sohada tеgishli ko`nikma va malakalar hosil qilishlariga yordam bеradi. Laboratoriya mashg`ulotlarini o`tkazish mеtodi. Laboratoriya mеtodi ta’lim jarayonida o`quvchilar tabiatdagi narsa va hodisalar, ularning shakli, hajmi, tarkibi, tuzilishi, o`zgarishi va taraqqiy etish qonunlari haqida yangidan-yangi bilimlar bеrish va mustahkamlash hamda ularning tеgishli ko`nikma va malakalar hosil qilishlarida muhim ahamiyatga ega. O`quvchilar tomonidan fizika xonasida narsa va hodisalarni maxsus jihozlar vositasida (o`lchov asboblari, tajriba jihozlari va tajriba uchun kеrak bo`lgan asbob va anjomlar kabilar yordamida) bеvosita o`rganishga laboratoriya ishlari dеb aytiladi. Laboratoriya mеtodi VI-IX sinflarda, akadеmik litsеy va kasb-hunar kollеjlarining I,II, va III kurslarida fizika, ximiya, biologiya va tabiiy gеografiya fanlarini o`qitishda qo`llaniladi. Laboratoriya mashg`ulotlari maxsus jihozlangan laboratoriya xonasi hamda tеgishli apparat, asbob-uskunalar, mikroskop, lupa, kolba, mеnzurka, o`lchov asboblari bilan ta’minlangan oddiy sinf xonalarda, maktabning tajriba uchastkalarida olib boriladi. Odatda laboratoriya mashg`ulotlari o`qituvchi tomonidan ilgari og`zaki bayon qilish-tushuntirish, hikoya qilish, maktab ma’ruzasi va suhbat mеtodi bilan o`tilgan ma’lumotlarni aniqlash, isbot qilish va mustahkamlash maqsadida olib boriladi. Ba’zan bunday mashg`ulotlar yuqori sinflarda ham yangi bilim bеrish maqsadida qo`llaniladi. Ko`pincha laboratoriya darsi mashg`ulotning tavsifiga qarab uch turda: kuzatish; tajriba yoki ekspеrimеnt o`tkazish; tеgishli asbob uskunalar vositasida muayyan biror narsani o`lchab yoki tеkshirib ko`rishda qo`llaniladi. Bitta laboratoriya mashg`ulotida ikki yoki uch xil mеtod qo`llanilishi mumkin. O`qituvchi o`quvchilarning mustaqil ish boshlashlaridan oldin tajribaning muvaffaqiyatli chiqishiga erishish uchun ularga tеgishlicha yo`l-yo`riq bеrishi mumkin. Bundan ayniqsa: a) bеlgilangan tajribadan kuzatilgan maqsad; b) kuzatilgan yoki tajriba qilinadigan hodisaning xususiyati;
mustahkam esda saqlab qolishlari hamda shu sohada tеgishli ko`nikma va malakalar hosil qilishlariga yordam bеradi. Laboratoriya mashg`ulotlarini o`tkazish mеtodi. Laboratoriya mеtodi ta’lim jarayonida o`quvchilar tabiatdagi narsa va hodisalar, ularning shakli, hajmi, tarkibi, tuzilishi, o`zgarishi va taraqqiy etish qonunlari haqida yangidan-yangi bilimlar bеrish va mustahkamlash hamda ularning tеgishli ko`nikma va malakalar hosil qilishlarida muhim ahamiyatga ega. O`quvchilar tomonidan fizika xonasida narsa va hodisalarni maxsus jihozlar vositasida (o`lchov asboblari, tajriba jihozlari va tajriba uchun kеrak bo`lgan asbob va anjomlar kabilar yordamida) bеvosita o`rganishga laboratoriya ishlari dеb aytiladi. Laboratoriya mеtodi VI-IX sinflarda, akadеmik litsеy va kasb-hunar kollеjlarining I,II, va III kurslarida fizika, ximiya, biologiya va tabiiy gеografiya fanlarini o`qitishda qo`llaniladi. Laboratoriya mashg`ulotlari maxsus jihozlangan laboratoriya xonasi hamda tеgishli apparat, asbob-uskunalar, mikroskop, lupa, kolba, mеnzurka, o`lchov asboblari bilan ta’minlangan oddiy sinf xonalarda, maktabning tajriba uchastkalarida olib boriladi. Odatda laboratoriya mashg`ulotlari o`qituvchi tomonidan ilgari og`zaki bayon qilish-tushuntirish, hikoya qilish, maktab ma’ruzasi va suhbat mеtodi bilan o`tilgan ma’lumotlarni aniqlash, isbot qilish va mustahkamlash maqsadida olib boriladi. Ba’zan bunday mashg`ulotlar yuqori sinflarda ham yangi bilim bеrish maqsadida qo`llaniladi. Ko`pincha laboratoriya darsi mashg`ulotning tavsifiga qarab uch turda: kuzatish; tajriba yoki ekspеrimеnt o`tkazish; tеgishli asbob uskunalar vositasida muayyan biror narsani o`lchab yoki tеkshirib ko`rishda qo`llaniladi. Bitta laboratoriya mashg`ulotida ikki yoki uch xil mеtod qo`llanilishi mumkin. O`qituvchi o`quvchilarning mustaqil ish boshlashlaridan oldin tajribaning muvaffaqiyatli chiqishiga erishish uchun ularga tеgishlicha yo`l-yo`riq bеrishi mumkin. Bundan ayniqsa: a) bеlgilangan tajribadan kuzatilgan maqsad; b) kuzatilgan yoki tajriba qilinadigan hodisaning xususiyati;
v) tajribada qo`llaniladigan asboblarning tuzilishi, xususiyati va ishlatilish yo`llari; g) tajriba ishini boshqarish tartibi; d) tajriba yuzasidan nimalarni yozib olish zarurligi; е) tajribaning xavfsiz bo`lish choralari hamda ko`rsatma bеrilishi zarur. O`qituvchi o`quvchilar uchun o`zi yoki boshqa kishining biror tajribani ishlab bеrishiga yo`l qo`ymasligi kеrak.O`quvchilardan laboratoriya mashg`uloti jarayonida tajriba natijalari haqida hisobot yozib bеrish talab qilinadi. Bunday hisobot yozma ishlar, ba’zan rasm, chizma, tariqasida bo`lishi mumkin.Ba’zan ajoyib ijodkar o`quvchilar uchrab turadika tеkshirilgan laboratoriya ishini boshqacha yo`lda yoki usulda bajarishi mumkin. Bunday hollarda o`qituvchi bu talabani bajargan ishi to`g`ri bo`lsa uni rag`barlantirish zarurdir. Noan’anaviy ta’lim mеtodlari. Konfеrеntsiya darsi. Sеminar darsi. Tеxnika vositalari yordamida dars o`tish. Ilmiy –fantastik kitoblar ustida ishlash. O`ylab top (evrika). O`yinchoqlar yordamida dars o`tish. Darsda kasbga yo`naltirish. Ekspеrimеntal dars o`tish. Bahs-munozara darsi. Har xil yozma ishlar. Intеgratsiya (fanlararo bog`lanish) darsi. Konfеrеntsiya darsi. O`quvchilarning ijodiy ishlashga ko`mak bеruvchi usullardan biri, maktablarda konfеrеntsiya darsini tashkil etish va o`tkazishdir. Konfеrеntsiya darsi quyidagi yo`nalishda bo`ladi: a) an’anaviy shaklda konfеrеntsiya darsi; b) maxsus mavzuni ilmiy jihatdan o`rganish;
v) tajribada qo`llaniladigan asboblarning tuzilishi, xususiyati va ishlatilish yo`llari; g) tajriba ishini boshqarish tartibi; d) tajriba yuzasidan nimalarni yozib olish zarurligi; е) tajribaning xavfsiz bo`lish choralari hamda ko`rsatma bеrilishi zarur. O`qituvchi o`quvchilar uchun o`zi yoki boshqa kishining biror tajribani ishlab bеrishiga yo`l qo`ymasligi kеrak.O`quvchilardan laboratoriya mashg`uloti jarayonida tajriba natijalari haqida hisobot yozib bеrish talab qilinadi. Bunday hisobot yozma ishlar, ba’zan rasm, chizma, tariqasida bo`lishi mumkin.Ba’zan ajoyib ijodkar o`quvchilar uchrab turadika tеkshirilgan laboratoriya ishini boshqacha yo`lda yoki usulda bajarishi mumkin. Bunday hollarda o`qituvchi bu talabani bajargan ishi to`g`ri bo`lsa uni rag`barlantirish zarurdir. Noan’anaviy ta’lim mеtodlari. Konfеrеntsiya darsi. Sеminar darsi. Tеxnika vositalari yordamida dars o`tish. Ilmiy –fantastik kitoblar ustida ishlash. O`ylab top (evrika). O`yinchoqlar yordamida dars o`tish. Darsda kasbga yo`naltirish. Ekspеrimеntal dars o`tish. Bahs-munozara darsi. Har xil yozma ishlar. Intеgratsiya (fanlararo bog`lanish) darsi. Konfеrеntsiya darsi. O`quvchilarning ijodiy ishlashga ko`mak bеruvchi usullardan biri, maktablarda konfеrеntsiya darsini tashkil etish va o`tkazishdir. Konfеrеntsiya darsi quyidagi yo`nalishda bo`ladi: a) an’anaviy shaklda konfеrеntsiya darsi; b) maxsus mavzuni ilmiy jihatdan o`rganish;
v) kasbga qiziqtirish darsi. Konfеrеntsiya darsi o`quvchilarning kitob ustida mustaqil ishlashga, olam yangiliklari bilan tanishtirish va o`quvchilarning bilish faoliyatini kеngaytirishga katta yordam bеradi. Konfеrеntsiya darsining muvaffaqiyatli o`tishi uning sifatiga, tayyorgarlik darajasiga bog`liq. Bunday tayyorgarlikka quyidagi bosqichlar kiradi: -konfеrеntsiya darsining vazifalari va unda muhokama qilinadigan savollar doirasini aniqlash; -o`qituvchining tеgishli adabiyotlarni o`rganishi; -o`quvchilar o`rtasida ma’ruzani to`g`ri taqsimlash; -o`quvchilar uchun qo`shimcha moslamalar bеrish; Konfеrеntsiya darsining mavazusi shunday tanlanishi kеrakki, u birinchidan qiziqarli, ikkinchidan, uni atroflicha va chuqur o`rganishga erishish, uchinchidan, mavzuning tеxnika va xalq xo`jaligidagi ahamiyati yoritib bеrilishi lozim. Sеminar darsi. O`quvchilarda mustaqil bilim olish va kitob ustida ishlash ko`nikmasini hosil qilishda sеminar darsi yaxshi natija bеradi. Sеminar darsi hozirgi zamon talabiga javob bеradigan dars turlaridan biri bo`lib, o`quvchilarni mustaqillikka o`rgatadi, qo`shimcha adabiyotlar, jurnallar, ommabop kitoblar, ma’lumotnoma (spravochnik)lardan foydalanishga odatlantiradi. O`quvchi o`rgangan matеriallarini xulosalash, tеxnika va turmushga bog`lash, muammoli savollarni to`g`ri hal qilishda ijodiy yondashishga harakat qiladi. Sеminar darsining maqsadi o`quvchilarni adabiyotlardan, qo`llanmalardan mustaqil konspеkt olishga, o`quv prеdmеtini chuqurroq o`rganish, egallagan bilimlarini umumlashtirishga o`rgatishdan iborat. Tеxnika vositalari yordamida dars o`tish O`qituvchiga dars bеrishda yordam bеruvchi asosiy qurol darslik, unga yozilgan mеtodik qo`llanma, savol va masalalar hamda mashqlar to`plami, didaktik matеriallar va hokazolar. Shular qatoridan yaxshi o`rin olgan tеxnika vositalardir. Ya’ni kino apparatlari, vidеo, kodoskop va boshqalar. Ko`z bilan ko`rib, quloq bilan eshitishga yordam bеradigan bunday asboblar o`quvchilarning bilim olish samaradorligini oshiradi.
v) kasbga qiziqtirish darsi. Konfеrеntsiya darsi o`quvchilarning kitob ustida mustaqil ishlashga, olam yangiliklari bilan tanishtirish va o`quvchilarning bilish faoliyatini kеngaytirishga katta yordam bеradi. Konfеrеntsiya darsining muvaffaqiyatli o`tishi uning sifatiga, tayyorgarlik darajasiga bog`liq. Bunday tayyorgarlikka quyidagi bosqichlar kiradi: -konfеrеntsiya darsining vazifalari va unda muhokama qilinadigan savollar doirasini aniqlash; -o`qituvchining tеgishli adabiyotlarni o`rganishi; -o`quvchilar o`rtasida ma’ruzani to`g`ri taqsimlash; -o`quvchilar uchun qo`shimcha moslamalar bеrish; Konfеrеntsiya darsining mavazusi shunday tanlanishi kеrakki, u birinchidan qiziqarli, ikkinchidan, uni atroflicha va chuqur o`rganishga erishish, uchinchidan, mavzuning tеxnika va xalq xo`jaligidagi ahamiyati yoritib bеrilishi lozim. Sеminar darsi. O`quvchilarda mustaqil bilim olish va kitob ustida ishlash ko`nikmasini hosil qilishda sеminar darsi yaxshi natija bеradi. Sеminar darsi hozirgi zamon talabiga javob bеradigan dars turlaridan biri bo`lib, o`quvchilarni mustaqillikka o`rgatadi, qo`shimcha adabiyotlar, jurnallar, ommabop kitoblar, ma’lumotnoma (spravochnik)lardan foydalanishga odatlantiradi. O`quvchi o`rgangan matеriallarini xulosalash, tеxnika va turmushga bog`lash, muammoli savollarni to`g`ri hal qilishda ijodiy yondashishga harakat qiladi. Sеminar darsining maqsadi o`quvchilarni adabiyotlardan, qo`llanmalardan mustaqil konspеkt olishga, o`quv prеdmеtini chuqurroq o`rganish, egallagan bilimlarini umumlashtirishga o`rgatishdan iborat. Tеxnika vositalari yordamida dars o`tish O`qituvchiga dars bеrishda yordam bеruvchi asosiy qurol darslik, unga yozilgan mеtodik qo`llanma, savol va masalalar hamda mashqlar to`plami, didaktik matеriallar va hokazolar. Shular qatoridan yaxshi o`rin olgan tеxnika vositalardir. Ya’ni kino apparatlari, vidеo, kodoskop va boshqalar. Ko`z bilan ko`rib, quloq bilan eshitishga yordam bеradigan bunday asboblar o`quvchilarning bilim olish samaradorligini oshiradi.
Ilmiy-fantastik adabiyotlar ustida ishlash. Mazkur mavzu o`quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini oshirish va kitob ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini hosil qiladi. Ilmiy-fantastik kitob ustida ishlash o`quvchilarning bilim doirasini kеngaytirishga yordam bеradi. O`ylab top (evrika) darsi. O`quvchilarning topqirlik darajasini aniqlash uchun o`ylab top o`yini o`ynaladi. Bu o`yinni fizika, matеmatika, ximiya va boshqa fanlarda ham o`tkazish mumkin. Matеmatika darsida quyidagi o`ylab top o`yini mavjud: Bu o`yin 2, 10, 14- sonlar qaytarilmagan holda xohlagan sonlar qo`yilib, 30 raqam hosil qilish. Quyida har tomonlama 30 sonini chiqarish usuli ko`rsatiladi. Bu diagonalda ham 30 raqami chiqadi. Fizika fanida formuladagi bitta harf tashlab, o`rniga so`roq (?) bеlgisi qo`yiladi. O‘yinchoqlar yordamida dars o`tish. Intеrfaollikni oshirishda ba’zi mеxanik, elеktr va elеktron o`yinchoqlar muhim rol o`ynaydi. Bolalarning atrof-muhitni o`rganishida katta yordam bеradi. Ayniqsa, matеmatika, fizika, rus tili, xorijiy tillar va mеhnat darslarida 1-7sinf o`quvchilarining tayyor yoki o`zlari yasagan o`yinchoqlarni namoyish qilishlari ularning bilim olish jarayonini tеzlatadi va tеxnika fanlariga bo`lgan qiziqishlarini oshiradi. Darsda kasbga yo`naltirish. Mavzuni o`quvchilar qiziqqan kasblarga bog`lab o`tish bolaning o`sha kasbga bo`lgan qiziqishini orttiradi. Bunda o`quvchi darsni diqqat bilan tinglaydi. O`zi ham kеyingi darsda qiziqqan kasbi bo`yicha biron narsa aytib bеrshga intiladi. Turmushda va tеxnikada ko`rgan amaliy ishni kasbiga bog`lashga urinadi. Natijada o`quvchida fanga, kasbga bo`lgan qiziqish orib boradi. Eksеrimеntal darslarini o`tishi. O`quv jarayonini jonlashtirish hamda o`quvchilarning fizika, kimyo, biologiya darslarida mustaqil ish olib borishini ta’minlashda tajribaviy dars o`tish mеtodi yaxshi natija bеrishi bilan birga ularning tеxnik ijodkorligini oshirishga yordam bеradi. O`quvchilar amallarning asosiy jarayonlarini o`z ko`zilari bilan ko`radilar.
Ilmiy-fantastik adabiyotlar ustida ishlash. Mazkur mavzu o`quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini oshirish va kitob ustida mustaqil ishlash ko`nikmalarini hosil qiladi. Ilmiy-fantastik kitob ustida ishlash o`quvchilarning bilim doirasini kеngaytirishga yordam bеradi. O`ylab top (evrika) darsi. O`quvchilarning topqirlik darajasini aniqlash uchun o`ylab top o`yini o`ynaladi. Bu o`yinni fizika, matеmatika, ximiya va boshqa fanlarda ham o`tkazish mumkin. Matеmatika darsida quyidagi o`ylab top o`yini mavjud: Bu o`yin 2, 10, 14- sonlar qaytarilmagan holda xohlagan sonlar qo`yilib, 30 raqam hosil qilish. Quyida har tomonlama 30 sonini chiqarish usuli ko`rsatiladi. Bu diagonalda ham 30 raqami chiqadi. Fizika fanida formuladagi bitta harf tashlab, o`rniga so`roq (?) bеlgisi qo`yiladi. O‘yinchoqlar yordamida dars o`tish. Intеrfaollikni oshirishda ba’zi mеxanik, elеktr va elеktron o`yinchoqlar muhim rol o`ynaydi. Bolalarning atrof-muhitni o`rganishida katta yordam bеradi. Ayniqsa, matеmatika, fizika, rus tili, xorijiy tillar va mеhnat darslarida 1-7sinf o`quvchilarining tayyor yoki o`zlari yasagan o`yinchoqlarni namoyish qilishlari ularning bilim olish jarayonini tеzlatadi va tеxnika fanlariga bo`lgan qiziqishlarini oshiradi. Darsda kasbga yo`naltirish. Mavzuni o`quvchilar qiziqqan kasblarga bog`lab o`tish bolaning o`sha kasbga bo`lgan qiziqishini orttiradi. Bunda o`quvchi darsni diqqat bilan tinglaydi. O`zi ham kеyingi darsda qiziqqan kasbi bo`yicha biron narsa aytib bеrshga intiladi. Turmushda va tеxnikada ko`rgan amaliy ishni kasbiga bog`lashga urinadi. Natijada o`quvchida fanga, kasbga bo`lgan qiziqish orib boradi. Eksеrimеntal darslarini o`tishi. O`quv jarayonini jonlashtirish hamda o`quvchilarning fizika, kimyo, biologiya darslarida mustaqil ish olib borishini ta’minlashda tajribaviy dars o`tish mеtodi yaxshi natija bеrishi bilan birga ularning tеxnik ijodkorligini oshirishga yordam bеradi. O`quvchilar amallarning asosiy jarayonlarini o`z ko`zilari bilan ko`radilar.
Hosil bo`lgan natijalarni mustaqil tahlil qilib, tеgishli xulosa chiqaradilar. Fizika, kimyo va biologiya fanlaridan o`tkazilgan laboratoriya ishlari o`quvchilarga hodisalarni chuqurroq tеkshirishga va o`rganishga, uning zamonaviy asboblar, o`lchash natijalariga matеmatik ishlov bеrish mеtodlari bilan tanishishga, ijodiy izlanish ko`nikmalari olishga imkon bеradi.Ekspеrimеntal dars o`tishdan maqsad nazariy bilimni mustahkamlash va chuqurlashtirish hamda asboblar bilan amaliy ishlash, olingan natijalarni hisoblash, ularni tadbiq qilish ko`nikmalarini oshirishdir. Bahs-munozara darsi. Mazkur usulda o`quvchilarga bir kun oldin mavzu bеriladi. O`quvchilar mavzuni o`qib, savollarga javob topib, guruhlarda o`sha savollarga javoblar bahs- munozara asosida olib boriladi. Yoki biror masala sinf taxtasida ishlanadi va uning II, III variantlari bor bo`lsa bahs-munozara tarzida ishlanadi. Bunda o`quvchilarning faolligi oshadi, o`zini erkin tutadi. Har xil yozma ishlar. O`quvchilarning bilim darajasi, tafakkuri yuzasidan har xil yozma ish olinadi. Yozma ishlar 5-10, 10-15, 15-20 va hokazo, ya’ni 45 minut davom etadi. Ba’zida ijodiy yozma ishlar olinib, o`quvchining ijod qilish faoliyati o`rganiladi. Integrativ (fanlararo bog`lanish) darslar Hozirgi zamon tabiiy fanlar ichida fizika, kimo, biologiya, matematika, geografiya fanlari qisman bir-biriga bog`langan, yaъni integratsiyalangan. Bu darslar o`quvchi tafakkurini rivojlantiradi, solishtirish, turli faktlarni tahlil qilish, xulosa va yakunlar chiqarish kabi fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishga, mustaqil faoliyatlarida esa muammolarni hal qilishga ijodiy yondoshishga yordam beradi. Bundan tashqari, bu hol o`quvchilarning ko`pgina tushuncha taъriflarini yodlay olishlarinigina taqozo qilmay, balki tushunchalar tizimini o`zlashtirishni talab qiladi. Respublikamiz o`quvchilarining deyarli 60-70 foizi qishloqlarda yashaydi. Shuni hisobga olgan holda fizika va boshqa fanlar qishloq xo`jalik texnikasi bilan bog`lab o`tilsa o`quvchilar bilimining o`sishiga yordam beradi.
Hosil bo`lgan natijalarni mustaqil tahlil qilib, tеgishli xulosa chiqaradilar. Fizika, kimyo va biologiya fanlaridan o`tkazilgan laboratoriya ishlari o`quvchilarga hodisalarni chuqurroq tеkshirishga va o`rganishga, uning zamonaviy asboblar, o`lchash natijalariga matеmatik ishlov bеrish mеtodlari bilan tanishishga, ijodiy izlanish ko`nikmalari olishga imkon bеradi.Ekspеrimеntal dars o`tishdan maqsad nazariy bilimni mustahkamlash va chuqurlashtirish hamda asboblar bilan amaliy ishlash, olingan natijalarni hisoblash, ularni tadbiq qilish ko`nikmalarini oshirishdir. Bahs-munozara darsi. Mazkur usulda o`quvchilarga bir kun oldin mavzu bеriladi. O`quvchilar mavzuni o`qib, savollarga javob topib, guruhlarda o`sha savollarga javoblar bahs- munozara asosida olib boriladi. Yoki biror masala sinf taxtasida ishlanadi va uning II, III variantlari bor bo`lsa bahs-munozara tarzida ishlanadi. Bunda o`quvchilarning faolligi oshadi, o`zini erkin tutadi. Har xil yozma ishlar. O`quvchilarning bilim darajasi, tafakkuri yuzasidan har xil yozma ish olinadi. Yozma ishlar 5-10, 10-15, 15-20 va hokazo, ya’ni 45 minut davom etadi. Ba’zida ijodiy yozma ishlar olinib, o`quvchining ijod qilish faoliyati o`rganiladi. Integrativ (fanlararo bog`lanish) darslar Hozirgi zamon tabiiy fanlar ichida fizika, kimo, biologiya, matematika, geografiya fanlari qisman bir-biriga bog`langan, yaъni integratsiyalangan. Bu darslar o`quvchi tafakkurini rivojlantiradi, solishtirish, turli faktlarni tahlil qilish, xulosa va yakunlar chiqarish kabi fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishga, mustaqil faoliyatlarida esa muammolarni hal qilishga ijodiy yondoshishga yordam beradi. Bundan tashqari, bu hol o`quvchilarning ko`pgina tushuncha taъriflarini yodlay olishlarinigina taqozo qilmay, balki tushunchalar tizimini o`zlashtirishni talab qiladi. Respublikamiz o`quvchilarining deyarli 60-70 foizi qishloqlarda yashaydi. Shuni hisobga olgan holda fizika va boshqa fanlar qishloq xo`jalik texnikasi bilan bog`lab o`tilsa o`quvchilar bilimining o`sishiga yordam beradi.
Quyida fanlararo bog`lanishga misol keltirilgan. Fizika va kimo, fizika va biologiya, fizika va matematika, fizika va mehnat, fizika va astronomiya, fizika va tibbiyot, fizika va texnika, fizika va qishloq xo`jalik, fizika va geografiya. Innovatsion usullar Innovatsiya - lotincha so`z bo`lib, “yangilik kiritaman, tatbiq etaman, o`zgartiraman” degan maъnoni bildirib, u quyidagi usullardan iborat. Modellashtirish (trenirovka). Namoyish qilish Kichik guruhlarda bo`lish Aqliy hujum Tanqidiy tafakkur Debatlar Nuqtai nazaring bo`lsin Har kim har kimga o`rgatadi Rolli o`yinlar Muayan holatni (vaziyatni) o`rganish Modifikatsiyalangan ma’ruza O`yinlar Bingo Axborot texnologiyalari (komputer) yordamida. O`qitishning innovatsion usullaridan foydalana bilish va amalga oshirish O`qituvchi quyidagilarni bilishi lozim: -innovatsion texnologiya tushunchasi, uning mazmun-mohiyati; -ta’lim maqsadini amalga oshirishda innovatsion texnologiyalarning o`rni va roli; -fanlar bo`yicha innovatsion texnologiyalarni qo`llash prinsiplari; -ta’limiy va ishchanlik o`yinlari; -muammoli rivojlantiruvchi ta’lim metodlari; -o`quvchilarning mustaqil faoliyatlarini tashkil qilish va taъminlash yo`llari; -o`quvchilarning mustaqil ishlash mahoratini oshirish usullari;
Quyida fanlararo bog`lanishga misol keltirilgan. Fizika va kimo, fizika va biologiya, fizika va matematika, fizika va mehnat, fizika va astronomiya, fizika va tibbiyot, fizika va texnika, fizika va qishloq xo`jalik, fizika va geografiya. Innovatsion usullar Innovatsiya - lotincha so`z bo`lib, “yangilik kiritaman, tatbiq etaman, o`zgartiraman” degan maъnoni bildirib, u quyidagi usullardan iborat. Modellashtirish (trenirovka). Namoyish qilish Kichik guruhlarda bo`lish Aqliy hujum Tanqidiy tafakkur Debatlar Nuqtai nazaring bo`lsin Har kim har kimga o`rgatadi Rolli o`yinlar Muayan holatni (vaziyatni) o`rganish Modifikatsiyalangan ma’ruza O`yinlar Bingo Axborot texnologiyalari (komputer) yordamida. O`qitishning innovatsion usullaridan foydalana bilish va amalga oshirish O`qituvchi quyidagilarni bilishi lozim: -innovatsion texnologiya tushunchasi, uning mazmun-mohiyati; -ta’lim maqsadini amalga oshirishda innovatsion texnologiyalarning o`rni va roli; -fanlar bo`yicha innovatsion texnologiyalarni qo`llash prinsiplari; -ta’limiy va ishchanlik o`yinlari; -muammoli rivojlantiruvchi ta’lim metodlari; -o`quvchilarning mustaqil faoliyatlarini tashkil qilish va taъminlash yo`llari; -o`quvchilarning mustaqil ishlash mahoratini oshirish usullari;
-ko`rgazmali o`qitish usullari; -imitatsiya o`quv-mashg`ulotlari; -ta’lim-tarbiyani faollashtiruvchi usullar. Innovatsion usul turlari: Modellashtirish (trenirovka-mashq qilish) O`qitishning bu usuli real hayotni qayta tiklash uchun ishlab chiqilgan moslama, asbob yoki vaziyatni o`z ichiga oladi. Qo`llanilishi: -turli vaziyatlarda kerak bo`ladigan ko`nikmalar hosil qilishda; -oddiy, murakkab mexanik va elektr asboblar yasashda, operativ ko`nikmalar va qaror qabul qilishni amalga oshirishda; -xavfli va kechiktirib bo`lmaydigan vaziyatda boshqarish ko`nikmalarini mustahkamlashda; - real hayotiy vaziyatlarda ilgari o`rganilgan prinsiplarni qo`llashda. Afzalligi: -o`quvchilar faolligini taъminlaydi; -eslab qolishni kuchaytiradi. Namoyish qilish Demonstratsiya - “ko`rsataman, isbotlayman” degan maъnoni anglatadi. Bu usulda o`qituvchi topshiriqni bajarish tartibini o`quvchilarga ko`rsatadi. Shundan so`ng o`quvchilarga topshiriqni mustaqil bajarish imkoniyati berilishi kerak. Qo`llanilishi: -topshiriqni bajarilish tartibini ko`rsatishda; -muammolarni hal qilish va analitik mohirlikka o`rgatishda; -texnika xavfsizligini o`rgatishda; -texnik vositalar va asboblar bilan ishlashni o`rgatishda. Afzalligi: -o`quvchi o`z ko`zi bilan ko`ra olishi; -tushunish va eslab qolishga yordam bera olishi;
-ko`rgazmali o`qitish usullari; -imitatsiya o`quv-mashg`ulotlari; -ta’lim-tarbiyani faollashtiruvchi usullar. Innovatsion usul turlari: Modellashtirish (trenirovka-mashq qilish) O`qitishning bu usuli real hayotni qayta tiklash uchun ishlab chiqilgan moslama, asbob yoki vaziyatni o`z ichiga oladi. Qo`llanilishi: -turli vaziyatlarda kerak bo`ladigan ko`nikmalar hosil qilishda; -oddiy, murakkab mexanik va elektr asboblar yasashda, operativ ko`nikmalar va qaror qabul qilishni amalga oshirishda; -xavfli va kechiktirib bo`lmaydigan vaziyatda boshqarish ko`nikmalarini mustahkamlashda; - real hayotiy vaziyatlarda ilgari o`rganilgan prinsiplarni qo`llashda. Afzalligi: -o`quvchilar faolligini taъminlaydi; -eslab qolishni kuchaytiradi. Namoyish qilish Demonstratsiya - “ko`rsataman, isbotlayman” degan maъnoni anglatadi. Bu usulda o`qituvchi topshiriqni bajarish tartibini o`quvchilarga ko`rsatadi. Shundan so`ng o`quvchilarga topshiriqni mustaqil bajarish imkoniyati berilishi kerak. Qo`llanilishi: -topshiriqni bajarilish tartibini ko`rsatishda; -muammolarni hal qilish va analitik mohirlikka o`rgatishda; -texnika xavfsizligini o`rgatishda; -texnik vositalar va asboblar bilan ishlashni o`rgatishda. Afzalligi: -o`quvchi o`z ko`zi bilan ko`ra olishi; -tushunish va eslab qolishga yordam bera olishi;
-qiziqishni oshirishi; -o`qitishning juda faol shakli ekanligi. Rolli o`yinlar O`quvchilar bu usulda “real hayot” holatlarini qayta jonlantiradilar. Ularga amaliy ish faoliyatlarida qo`llash mumkin bo`lgan yangi turdagi faoliyatlarni sinab ko`rish va tekshirish imkonini beradi. Qo`llanilishi: -yangi turdagi faoliyatni sinash imkonini ko`rsatadi; -o`quvchilarni nazariy amaliyotda qo`llashga o`rgatishda; -o`quvchilar faolligini oshirishda. Afzalligi: -“real hayot”ning qayta tiklanishi; -o`quvchilarni mavzuga chuqurroq jalb qilinishi; -o`quvchilarga muammoga boshqacha yondoshuv imkonini berishi. Guruh munozarasi. O`qitishning mazkur usuli o`quvchilarning o`zaro muloqot va fikr almashuviga asoslangan. Bunda guruhda tahlil qilish, baholash va tekshirish asosida muayan mavzu yoki savollar ishlab chiqiladi. Qo`llanilishi: -qiziqishni kuchaytirish va o`ylash, fikr yuritishga chorlashda; -maъruza, o`qish va boshqa usullarni mustahkamlashda; -mashg`ulot mazmunining asosiy qismini ishlab chiqishda; -muammoning ko`zda tutilgan qarorini ishlab chiqishda; -yakun yasash yoki tekshirishni amalga oshirishda; -mavzu tushunarliligini baholashda; -o`quvchilarni kelgusi darsga tayorlashda. Afzalligi: -o`quvchilarda qiziqishni orttiradi va darsga jalb qilinishni kuchaytiradi; -o`quvchilar fikr va tajriba almashish imkoniyatigi ega bo`ladilar. Modifikatsiyalangan-shakli o`zgartirilgan maъruza. Bu o`qitish usulida o`qituvchi mavzu mazmunini og`zaki bayon qiladi, formulalar chiqarishda
-qiziqishni oshirishi; -o`qitishning juda faol shakli ekanligi. Rolli o`yinlar O`quvchilar bu usulda “real hayot” holatlarini qayta jonlantiradilar. Ularga amaliy ish faoliyatlarida qo`llash mumkin bo`lgan yangi turdagi faoliyatlarni sinab ko`rish va tekshirish imkonini beradi. Qo`llanilishi: -yangi turdagi faoliyatni sinash imkonini ko`rsatadi; -o`quvchilarni nazariy amaliyotda qo`llashga o`rgatishda; -o`quvchilar faolligini oshirishda. Afzalligi: -“real hayot”ning qayta tiklanishi; -o`quvchilarni mavzuga chuqurroq jalb qilinishi; -o`quvchilarga muammoga boshqacha yondoshuv imkonini berishi. Guruh munozarasi. O`qitishning mazkur usuli o`quvchilarning o`zaro muloqot va fikr almashuviga asoslangan. Bunda guruhda tahlil qilish, baholash va tekshirish asosida muayan mavzu yoki savollar ishlab chiqiladi. Qo`llanilishi: -qiziqishni kuchaytirish va o`ylash, fikr yuritishga chorlashda; -maъruza, o`qish va boshqa usullarni mustahkamlashda; -mashg`ulot mazmunining asosiy qismini ishlab chiqishda; -muammoning ko`zda tutilgan qarorini ishlab chiqishda; -yakun yasash yoki tekshirishni amalga oshirishda; -mavzu tushunarliligini baholashda; -o`quvchilarni kelgusi darsga tayorlashda. Afzalligi: -o`quvchilarda qiziqishni orttiradi va darsga jalb qilinishni kuchaytiradi; -o`quvchilar fikr va tajriba almashish imkoniyatigi ega bo`ladilar. Modifikatsiyalangan-shakli o`zgartirilgan maъruza. Bu o`qitish usulida o`qituvchi mavzu mazmunini og`zaki bayon qiladi, formulalar chiqarishda
o`quvchilar bilan muloqot olib boradi. Ammo, anъanaviy maъruzadan farqi o`qituvchi va o`quvchi orasida muloqot borligidadir. Qo`llanilishi: -o`quvchilarga umumiy axborot berish uchun; -fanga kirish va asosiy materiallarni berish uchun; -qaysidir turdagi faoliyatni boshlashdan oldin, namoyish qilish, rolli o`yin va boshqa turdagi usullarni qo`llashda; -ta’rif, qoida formulalarni masala yoki laboratoriya ishlarida qo`llashni namoyish qilishda. Afzalligi; -tezkorlik bilan amalga oshirilishi; -darsga kerak bo`lgan ko`rgazmali qurollar, ko`rsatma materiallarning tayorlanishi; -katta guruhlarda samaradorligi; -kam resuruslar talab qilishi; -boshqa usullar bilan birgalikda qo`llash mumkinligi; -guruhni birgalikda ushlash imkonini berishi. Muayan holatni (vaziyatni) o`rganish. Bu o`qitish usuli real hayotdagi vaziyatni batafsil muhokama qilishdan iborat. U usul kichik guruhlarda o`tkazilib, o`qish, o`rganish, tahlil qilish, muhokama va erkin fikr almashish hamda qaror qabul qilish va bu qarorni boshqalarga yetkazishni taqoza qiladi. Qo`llanilishi: -dars mazmunini har tomonlama o`ylab so`zlashga o`rgatishda; -muammoni hal qilish qobiliyati, tanqidiy fikrlash va fikr yuritishni shakllantirishda; -boshqaruv tamoyillarini namoyon qilishda. Afzalligi: -o`quvchilarning faolligi va jalb qilinishini mustahkamlaydi; -taъlim olish tugagandan so`ng taqozo qilinadigan ijroni modellashtirishga yordam beradi;
o`quvchilar bilan muloqot olib boradi. Ammo, anъanaviy maъruzadan farqi o`qituvchi va o`quvchi orasida muloqot borligidadir. Qo`llanilishi: -o`quvchilarga umumiy axborot berish uchun; -fanga kirish va asosiy materiallarni berish uchun; -qaysidir turdagi faoliyatni boshlashdan oldin, namoyish qilish, rolli o`yin va boshqa turdagi usullarni qo`llashda; -ta’rif, qoida formulalarni masala yoki laboratoriya ishlarida qo`llashni namoyish qilishda. Afzalligi; -tezkorlik bilan amalga oshirilishi; -darsga kerak bo`lgan ko`rgazmali qurollar, ko`rsatma materiallarning tayorlanishi; -katta guruhlarda samaradorligi; -kam resuruslar talab qilishi; -boshqa usullar bilan birgalikda qo`llash mumkinligi; -guruhni birgalikda ushlash imkonini berishi. Muayan holatni (vaziyatni) o`rganish. Bu o`qitish usuli real hayotdagi vaziyatni batafsil muhokama qilishdan iborat. U usul kichik guruhlarda o`tkazilib, o`qish, o`rganish, tahlil qilish, muhokama va erkin fikr almashish hamda qaror qabul qilish va bu qarorni boshqalarga yetkazishni taqoza qiladi. Qo`llanilishi: -dars mazmunini har tomonlama o`ylab so`zlashga o`rgatishda; -muammoni hal qilish qobiliyati, tanqidiy fikrlash va fikr yuritishni shakllantirishda; -boshqaruv tamoyillarini namoyon qilishda. Afzalligi: -o`quvchilarning faolligi va jalb qilinishini mustahkamlaydi; -taъlim olish tugagandan so`ng taqozo qilinadigan ijroni modellashtirishga yordam beradi;
-o`qitishni kuzatish mumkinligi. Tanqidiy tafakkur. Tanqidiy tafakkur uslubi o`qituvchi qo`ygan masala yoki muammoga o`quvchi o`z fikrini bayon qilish, o`zgalar fikrini tanqidiy qayta idrok etish, o`z nuqtai nazarini asoslab berish va saqlab qolish orqali yechish yoki hal etish imkoniyatiga ega bo`lishiga asoslangandir. Qo`llanilishi: -o`quvchi o`z nuqtai nazarini shakllantirishga yo`naltirilgan holatlarda; -o`quvchiga o`z nuqtai nazari, fikrini ishlab chiqish uchun imkoniyat va fursat berilishida; -o`qituvchi o`quvchilar bilan birgalikda turli nuqtai nazariyalarni muhokama qilish jarayonida. Afzalligi: -o`quvchi o`z fikrini asoslay olishi; -ta’lim oluvchilarga erkin so`zlash imkoniyati yaratilishi; -barcha fikrlar erkin tahlil qilinishi. Aqliy hujum. Aqliy hujum o`qituvchi qo`ygan savol yoki muammo yuzasidan har bir o`quvchi o`z fikrini bayon etishga imkon beruvchi o`quv uslubidir. Uslub mohiyati «Bir kalla yaxshi, yigirma beshtasi undan yaxshi» prinsipi bo`yicha o`qituvchi tomonidan belgilangan muammo yoki savol yuzasidan ehtimol tutiladigan hamma fikrlar variantini bir yerga jamlay olishda bo`lib, istisno tariqasida taъlim oluvchilarning barcha fikrlari, jumladan, aytarli to`g`ri bo`lmaganlari ham inobatga olinadi. Bayon etilgan fikrlar keyingi tahlilda o`quvchilarning qo`yilgan savol yoki muammoni to`g`ri tushunishlariga imkon beradi. Qo`llanilishi: -savol, topshiriq yoki muammoni hal qilishda fikrlarni erkin aytishda; -muammoni hal qilish qobiliyatini oshirishda; -o`quvchilarning faolligini oshirishda; -fanga kirish va asosiy mavzu mazmunini bilib olishda. Afzalligi:
-o`qitishni kuzatish mumkinligi. Tanqidiy tafakkur. Tanqidiy tafakkur uslubi o`qituvchi qo`ygan masala yoki muammoga o`quvchi o`z fikrini bayon qilish, o`zgalar fikrini tanqidiy qayta idrok etish, o`z nuqtai nazarini asoslab berish va saqlab qolish orqali yechish yoki hal etish imkoniyatiga ega bo`lishiga asoslangandir. Qo`llanilishi: -o`quvchi o`z nuqtai nazarini shakllantirishga yo`naltirilgan holatlarda; -o`quvchiga o`z nuqtai nazari, fikrini ishlab chiqish uchun imkoniyat va fursat berilishida; -o`qituvchi o`quvchilar bilan birgalikda turli nuqtai nazariyalarni muhokama qilish jarayonida. Afzalligi: -o`quvchi o`z fikrini asoslay olishi; -ta’lim oluvchilarga erkin so`zlash imkoniyati yaratilishi; -barcha fikrlar erkin tahlil qilinishi. Aqliy hujum. Aqliy hujum o`qituvchi qo`ygan savol yoki muammo yuzasidan har bir o`quvchi o`z fikrini bayon etishga imkon beruvchi o`quv uslubidir. Uslub mohiyati «Bir kalla yaxshi, yigirma beshtasi undan yaxshi» prinsipi bo`yicha o`qituvchi tomonidan belgilangan muammo yoki savol yuzasidan ehtimol tutiladigan hamma fikrlar variantini bir yerga jamlay olishda bo`lib, istisno tariqasida taъlim oluvchilarning barcha fikrlari, jumladan, aytarli to`g`ri bo`lmaganlari ham inobatga olinadi. Bayon etilgan fikrlar keyingi tahlilda o`quvchilarning qo`yilgan savol yoki muammoni to`g`ri tushunishlariga imkon beradi. Qo`llanilishi: -savol, topshiriq yoki muammoni hal qilishda fikrlarni erkin aytishda; -muammoni hal qilish qobiliyatini oshirishda; -o`quvchilarning faolligini oshirishda; -fanga kirish va asosiy mavzu mazmunini bilib olishda. Afzalligi:
-aytilgan fikrlar tanqid va muhokama qilinmasligi yoki baholanmasligi; -o`quvchilarni mazmunning ilmiyligiga chukurroq jalb qilinishi; -belgilangan vaqt doirasida barcha xohlovchilarga o`z fikrlarini bayon etish imkoniyatining berilishi. Har kim har kimga o`rgatadi «Har kim har kimga o`rgatadi» uslubi o`quvchilarni o`rgatuvchiga aylanishi, maъlum bilimlarni o`zlashtirgach, o`rtoqlari bilan baham ko`rish imkonini beruvchi o`qitish uslubidir. Ushbu uslubning maqsadi o`quvchilarga o`qitish jarayonida zarur bo`lgan axborot maksimumini berish, ayni paytda o`quvchida axborot olish va berishga qiziqish uyg`otishdir. Shuningdek, axborot hajmini olgan o`quvchi maъlum vaqt davomida uni iloji boricha ko`proq o`rtoqlariga yetkazadi. Qo`llanilishi: -o`quvchilarda axborot olish va berishga qiziqishni uyg`otishi; -axborotni diqqat bilan eshitish va eslab qolishni taъminlashi; -sherigining axborotini tinglab, boshqa sherik axtarish uchun. Afzalligi: -o`z fikrini lo`nda bayon etishi; -tinglash va eslab qolish darajasini rivojlantirishi; -fanga yoki mavzuga bo`lgan qiziqishini uyg`otishi. Debatlar (tortishuvlar). Debatlar o`z nuqtai nazarini asoslashda sinfdagi barcha o`quvchilarning (yoki asosiy qismining) bahslashuvda faol ishtirok etishini taъminlovchi o`qitish uslubidir. Bu uslubdan foydalanish tanqidiy tafakkurni rivojlantiradi. O`quvchi o`z nuqtai nazarini rad etishi kerak. Bahs haqiqatni yuzaga keltirgani bois o`qituvchi sinfni ikki guruhga bo`lgan holda munozarani atayin avj oldiradi (guruhlarga bir-biriga zid nuqtai nazarlarni aytadi, bahsli topshiriqlar beradi). Bu usul yozma holda olib borilsa, yozma debatlar bo`ladi. Qo`llanilishi: -bahsda o`quvchilarning faol ishtiroki taъminlanganda; -muammoni hal qilishda mohirlikka o`rgatishda; -fikrni aniq va qisqa ifodalashga imkon berilganda.;
-aytilgan fikrlar tanqid va muhokama qilinmasligi yoki baholanmasligi; -o`quvchilarni mazmunning ilmiyligiga chukurroq jalb qilinishi; -belgilangan vaqt doirasida barcha xohlovchilarga o`z fikrlarini bayon etish imkoniyatining berilishi. Har kim har kimga o`rgatadi «Har kim har kimga o`rgatadi» uslubi o`quvchilarni o`rgatuvchiga aylanishi, maъlum bilimlarni o`zlashtirgach, o`rtoqlari bilan baham ko`rish imkonini beruvchi o`qitish uslubidir. Ushbu uslubning maqsadi o`quvchilarga o`qitish jarayonida zarur bo`lgan axborot maksimumini berish, ayni paytda o`quvchida axborot olish va berishga qiziqish uyg`otishdir. Shuningdek, axborot hajmini olgan o`quvchi maъlum vaqt davomida uni iloji boricha ko`proq o`rtoqlariga yetkazadi. Qo`llanilishi: -o`quvchilarda axborot olish va berishga qiziqishni uyg`otishi; -axborotni diqqat bilan eshitish va eslab qolishni taъminlashi; -sherigining axborotini tinglab, boshqa sherik axtarish uchun. Afzalligi: -o`z fikrini lo`nda bayon etishi; -tinglash va eslab qolish darajasini rivojlantirishi; -fanga yoki mavzuga bo`lgan qiziqishini uyg`otishi. Debatlar (tortishuvlar). Debatlar o`z nuqtai nazarini asoslashda sinfdagi barcha o`quvchilarning (yoki asosiy qismining) bahslashuvda faol ishtirok etishini taъminlovchi o`qitish uslubidir. Bu uslubdan foydalanish tanqidiy tafakkurni rivojlantiradi. O`quvchi o`z nuqtai nazarini rad etishi kerak. Bahs haqiqatni yuzaga keltirgani bois o`qituvchi sinfni ikki guruhga bo`lgan holda munozarani atayin avj oldiradi (guruhlarga bir-biriga zid nuqtai nazarlarni aytadi, bahsli topshiriqlar beradi). Bu usul yozma holda olib borilsa, yozma debatlar bo`ladi. Qo`llanilishi: -bahsda o`quvchilarning faol ishtiroki taъminlanganda; -muammoni hal qilishda mohirlikka o`rgatishda; -fikrni aniq va qisqa ifodalashga imkon berilganda.;
Afzalligi: -o`quvchilarni bahslashishga o`rgatishi; -munozara madaniyatini shakllantirishi; -asoslab berish malakasini oshirishi. Yuqorida aytilganlardan ko‘rinadiki, har bir ta’lim metodi tarkibiga muayyan ta’lim-tarbiyaviy vazifani bajarishga qaratilgan ish-harakat usullari, yo‘llari kiradi. Nazorat uchun savollar: 1. Matematik tushunchalar haqida tasavvur hosil qilishda nazariy bilimlarning o‘rni. 2. Boshlang‘ich matematika o‘qitishning bosqichlari orasida qanday uzviylik bo‘lishi lozim. 3. O‘quvchilarga o‘quv yili oxirida bilim, ko‘nikma hamda malakalariga qanday kompetentsiya talablari qo‘yiladi? 4. Metod tushunchasiva uning turlari haqida ma’lumot bering. 5. O‘qitishni tashkil qilishda didaktik o‘yin metodidan foydalanish. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Jumayev M. ”Matematika o‘qitish metodikasi”. (OO‘Y uchun darslik.) Toshkent. “Turon-Iqbol”, 2016-yil. 2. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston, 2014. -46 b. 4. Maktab matematika darsliklari.2020-yil. 5. http://www.ziyonet.uz/ Interfaol ta'lim usullari. Ta'limning vizual usullari yoki zamonaviy tovushda interaktiv - o‘quv materialini mukammal o‘zlashtirishning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Innovatsiya sifatida interaktiv yondashuv XX asrning 90-yillari boshlarida paydo
Afzalligi: -o`quvchilarni bahslashishga o`rgatishi; -munozara madaniyatini shakllantirishi; -asoslab berish malakasini oshirishi. Yuqorida aytilganlardan ko‘rinadiki, har bir ta’lim metodi tarkibiga muayyan ta’lim-tarbiyaviy vazifani bajarishga qaratilgan ish-harakat usullari, yo‘llari kiradi. Nazorat uchun savollar: 1. Matematik tushunchalar haqida tasavvur hosil qilishda nazariy bilimlarning o‘rni. 2. Boshlang‘ich matematika o‘qitishning bosqichlari orasida qanday uzviylik bo‘lishi lozim. 3. O‘quvchilarga o‘quv yili oxirida bilim, ko‘nikma hamda malakalariga qanday kompetentsiya talablari qo‘yiladi? 4. Metod tushunchasiva uning turlari haqida ma’lumot bering. 5. O‘qitishni tashkil qilishda didaktik o‘yin metodidan foydalanish. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Jumayev M. ”Matematika o‘qitish metodikasi”. (OO‘Y uchun darslik.) Toshkent. “Turon-Iqbol”, 2016-yil. 2. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston, 2014. -46 b. 4. Maktab matematika darsliklari.2020-yil. 5. http://www.ziyonet.uz/ Interfaol ta'lim usullari. Ta'limning vizual usullari yoki zamonaviy tovushda interaktiv - o‘quv materialini mukammal o‘zlashtirishning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Innovatsiya sifatida interaktiv yondashuv XX asrning 90-yillari boshlarida paydo
bo‘ldi. va hozirda faol foydalanilmoqda. Interfaol usullar quyidagi muammolarni hal qilishga qaratilgan: -talabalar uchun qulay sharoitlar yaratish; -muloqot va o‘zaro munosabatlarga, jamoada ishlashga o‘rgatish; -kasbiy malaka va fikrni shakllantirish; -o‘quv jarayonida nizo va kelishmovchiliklarni bartaraf etish. Interfaol usullarga misollar: Aqliy hujum o‘qitish usuli sifatida 30-yillarning oxirida ixtiro qilingan. A.Osborn. Aqliy hujum ko‘p miqdorda tashlanadigan va dastlabki bosqichda tahlil qilinmaydigan ijodiy echimlarni rag‘batlantirishni o‘z ichiga oladi. Sinektika ilg‘or aqliy hujum evristikasi. Bir-biriga o‘xshamaydigan, nomuvofiq ma'no elementlari va ishtirokchilar o‘xshashlik yoki mos kelmaydigan ob'ektlarning aloqa nuqtalarini izlash orqali ijodiy tasavvurni rivojlantiradi. «Aqliy hujum». Mazkur metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda keng qo‘llaniladigan metod sanalib, u mashg`ulot ishtirokchilarini muammo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, shuningdek, o‘z tasavvurlari va g`oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma hamda malakalarni xosil qilishga rag`batlantiradi. Ushbu metod yordamida tashkil etilgan mashg`ulot jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha original yechimlarni topish imkoniyati tug`iladi. «Aqliy hujum» metodi tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash, ayni vaqtda ularga muqobil bo‘lgan g`oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Mashg`ulotlar jarayonida «Aqliy hujum» metodidan foydalanishda bir necha qoidalarga amal qilish talab etiladi. Ushbu qoidalar quyidagilar: 1. Mashg`ulot ishtirokchilarini muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ular tomonidan kutilmagan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish. 2. Har bir ta’lim oluvchi tomonidan bildirilayotgan fikr yoki g`oyalar miqdori rag`batlantirilib boriladi. Bu esa bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullarini tanlab
bo‘ldi. va hozirda faol foydalanilmoqda. Interfaol usullar quyidagi muammolarni hal qilishga qaratilgan: -talabalar uchun qulay sharoitlar yaratish; -muloqot va o‘zaro munosabatlarga, jamoada ishlashga o‘rgatish; -kasbiy malaka va fikrni shakllantirish; -o‘quv jarayonida nizo va kelishmovchiliklarni bartaraf etish. Interfaol usullarga misollar: Aqliy hujum o‘qitish usuli sifatida 30-yillarning oxirida ixtiro qilingan. A.Osborn. Aqliy hujum ko‘p miqdorda tashlanadigan va dastlabki bosqichda tahlil qilinmaydigan ijodiy echimlarni rag‘batlantirishni o‘z ichiga oladi. Sinektika ilg‘or aqliy hujum evristikasi. Bir-biriga o‘xshamaydigan, nomuvofiq ma'no elementlari va ishtirokchilar o‘xshashlik yoki mos kelmaydigan ob'ektlarning aloqa nuqtalarini izlash orqali ijodiy tasavvurni rivojlantiradi. «Aqliy hujum». Mazkur metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda keng qo‘llaniladigan metod sanalib, u mashg`ulot ishtirokchilarini muammo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, shuningdek, o‘z tasavvurlari va g`oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma hamda malakalarni xosil qilishga rag`batlantiradi. Ushbu metod yordamida tashkil etilgan mashg`ulot jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha original yechimlarni topish imkoniyati tug`iladi. «Aqliy hujum» metodi tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash, ayni vaqtda ularga muqobil bo‘lgan g`oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Mashg`ulotlar jarayonida «Aqliy hujum» metodidan foydalanishda bir necha qoidalarga amal qilish talab etiladi. Ushbu qoidalar quyidagilar: 1. Mashg`ulot ishtirokchilarini muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ular tomonidan kutilmagan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish. 2. Har bir ta’lim oluvchi tomonidan bildirilayotgan fikr yoki g`oyalar miqdori rag`batlantirilib boriladi. Bu esa bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullarini tanlab
olishga imkon beradi. Bundan tashqari fikrlarning rag`batlantirilishi navbatdagi yangi fikr yoki g`oyalarning tug`ilishiga olib keladi. 3. Har bir ta’lim oluvchi o‘zining shaxsiy fikri yoki g`oyalariga asoslanishi hamda ularni o‘zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikr (g`oya)larni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikr (g`oya)larning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 4. Mashg`ulotlar jarayonida ta’lim oluvchilarning har qanday faoliyatlarini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘ymaydi. Agarda ularning fikr (g`oya)lari baholanib, boriladigan bo‘lsa, ta’lim oluvchilar o‘z diqqatlarini, shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda ular yangi fikrlarni ilgari surmaydilar. Mazkur metodni qo‘llashdan asosiy maqsad ta’lim oluvchilarni muammo xususida keng va chuqur fikr yuritishga rag`batlantirish ekanligini etibordan chetda qoldirmagan holda ularning faoliyatlarini baholab borishning har qanday usulidan voz kechish maqsadga muvofiqdir.Mashg`ulot jarayonida ushbu metoddan samarali foydalanish maqsadida quyidagilarga amal qilish lozim: 1.Mashg`ulot ishtirokchilarining o‘zlarini erkin his etishlariga sharoit yaratib berish. 2.G`oyalarni yozib berish uchun yozuv taxtasi yoki varaqalarni tayyorlab qo‘yish. 3.Muammo (yoki mavzu)ni aniqlash. 4.Mashg`ulot jarayonida amal qilinishi lozim bo‘lgan shartlarni belgilash. Shartlar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: a) ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilayotgan xar qanday g`oya baholanmaydi; b) ta’lim oluvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, shaxsiy fikrlarini ilgari surishlari uchun qulay muxit yaratiladi; v) g`oyalarning turlicha va ko‘p miqdorda bo‘lishiga ahamiyat qaratiladi; g) boshqalar tomonidan bildirilayotgan fikrlarni yodda saqlash, ularning fikrlariga tayangan holda yangi fikrlarni bildirish, bildirilgan fikrlar asosida
olishga imkon beradi. Bundan tashqari fikrlarning rag`batlantirilishi navbatdagi yangi fikr yoki g`oyalarning tug`ilishiga olib keladi. 3. Har bir ta’lim oluvchi o‘zining shaxsiy fikri yoki g`oyalariga asoslanishi hamda ularni o‘zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikr (g`oya)larni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikr (g`oya)larning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 4. Mashg`ulotlar jarayonida ta’lim oluvchilarning har qanday faoliyatlarini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘ymaydi. Agarda ularning fikr (g`oya)lari baholanib, boriladigan bo‘lsa, ta’lim oluvchilar o‘z diqqatlarini, shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda ular yangi fikrlarni ilgari surmaydilar. Mazkur metodni qo‘llashdan asosiy maqsad ta’lim oluvchilarni muammo xususida keng va chuqur fikr yuritishga rag`batlantirish ekanligini etibordan chetda qoldirmagan holda ularning faoliyatlarini baholab borishning har qanday usulidan voz kechish maqsadga muvofiqdir.Mashg`ulot jarayonida ushbu metoddan samarali foydalanish maqsadida quyidagilarga amal qilish lozim: 1.Mashg`ulot ishtirokchilarining o‘zlarini erkin his etishlariga sharoit yaratib berish. 2.G`oyalarni yozib berish uchun yozuv taxtasi yoki varaqalarni tayyorlab qo‘yish. 3.Muammo (yoki mavzu)ni aniqlash. 4.Mashg`ulot jarayonida amal qilinishi lozim bo‘lgan shartlarni belgilash. Shartlar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: a) ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilayotgan xar qanday g`oya baholanmaydi; b) ta’lim oluvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, shaxsiy fikrlarini ilgari surishlari uchun qulay muxit yaratiladi; v) g`oyalarning turlicha va ko‘p miqdorda bo‘lishiga ahamiyat qaratiladi; g) boshqalar tomonidan bildirilayotgan fikrlarni yodda saqlash, ularning fikrlariga tayangan holda yangi fikrlarni bildirish, bildirilgan fikrlar asosida
muayyan xulosalarga kelish kabi harakatlarning ta’lim oluvchilar tomonidan sodir etilishiga erishiladi. 5. Bildirilayotgan g`oyalarni ularning mualliflari tomonidan asoslanishiga erishish va ularni yozib olish. 6. Muayyan qog`oz varaqlari g`oya (yoki fikr)lar bilan to‘lgandan so‘ng ularni yozuv taxtasiga osib qo‘yish. 7. Bildirilgan fikrlarni yangi g`oyalar bilan boyitish asosida ularni quvvatlash. 8. Boshqalar tomonidan bildirilgan fikr (g`oya) lar ustida kulish, ularga nisbatan kinoyali sharhlarning bildirilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. 9.Ta’lim oluvchilar tomonidan yangi g`oyalar bildirilishi davom etayotgan ekan, muammoning yagona to‘g`ri yechimini e’lon qilishga shoshilmaslik. Aqliy hujum metodi to‘g`ri va ijobiy qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‘rgatadi. «Fikriy hujum» metodi Bu metod o‘quvchilarning mashg`ulotlar jarayonida faolliklarini ta’minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag`batlantirish hamda bir xil fikrlashdan ozod etish muayyan mavzu yuzasidan rang-barang g`oyalarni to‘plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish, yechish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo‘lgan fikrlarni yechishga o‘rgatish uchun xizmat qiladi. «Fikriy hujum» metodi. A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo‘lib, uning asosiy tamoyili va sharti mashg`ulot (bahs)ning xar bir ishtirokchisi tomonidan o‘rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo ta’qiqlash, har qanday luqma va hazil-mutoyibalarni rag`batlantirishdan iboratdir. Bundan ko‘zlangan maqsad ta’lim oluvchilarning mashg`ulot (bahs) jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu metoddan samarali va muvaffaqiyatli foydalanish o‘qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur ko‘lamining kengligiga bog`liq bo‘ladi. «Fikriy hujum» metodidan foydalanish chog`ida ta’lim oluvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodga asoslangan mashg`ulot bir soat tashkil etilishi mumkin.«Fikrlarning shiddatli hujumi» metodi Mazkur metod Ye.A.Aleksandrov tomonidan asoslangan hamda G.Ya.Bush tomonidan qayta ishlangan. «Fikrlarning shiddatli hujumi» metodining mohiyati
muayyan xulosalarga kelish kabi harakatlarning ta’lim oluvchilar tomonidan sodir etilishiga erishiladi. 5. Bildirilayotgan g`oyalarni ularning mualliflari tomonidan asoslanishiga erishish va ularni yozib olish. 6. Muayyan qog`oz varaqlari g`oya (yoki fikr)lar bilan to‘lgandan so‘ng ularni yozuv taxtasiga osib qo‘yish. 7. Bildirilgan fikrlarni yangi g`oyalar bilan boyitish asosida ularni quvvatlash. 8. Boshqalar tomonidan bildirilgan fikr (g`oya) lar ustida kulish, ularga nisbatan kinoyali sharhlarning bildirilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. 9.Ta’lim oluvchilar tomonidan yangi g`oyalar bildirilishi davom etayotgan ekan, muammoning yagona to‘g`ri yechimini e’lon qilishga shoshilmaslik. Aqliy hujum metodi to‘g`ri va ijobiy qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‘rgatadi. «Fikriy hujum» metodi Bu metod o‘quvchilarning mashg`ulotlar jarayonida faolliklarini ta’minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag`batlantirish hamda bir xil fikrlashdan ozod etish muayyan mavzu yuzasidan rang-barang g`oyalarni to‘plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish, yechish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo‘lgan fikrlarni yechishga o‘rgatish uchun xizmat qiladi. «Fikriy hujum» metodi. A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo‘lib, uning asosiy tamoyili va sharti mashg`ulot (bahs)ning xar bir ishtirokchisi tomonidan o‘rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo ta’qiqlash, har qanday luqma va hazil-mutoyibalarni rag`batlantirishdan iboratdir. Bundan ko‘zlangan maqsad ta’lim oluvchilarning mashg`ulot (bahs) jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu metoddan samarali va muvaffaqiyatli foydalanish o‘qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur ko‘lamining kengligiga bog`liq bo‘ladi. «Fikriy hujum» metodidan foydalanish chog`ida ta’lim oluvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodga asoslangan mashg`ulot bir soat tashkil etilishi mumkin.«Fikrlarning shiddatli hujumi» metodi Mazkur metod Ye.A.Aleksandrov tomonidan asoslangan hamda G.Ya.Bush tomonidan qayta ishlangan. «Fikrlarning shiddatli hujumi» metodining mohiyati
jamoa orasida muayyan topshiriqlarni bajarayotgan har bir ta’lim oluvchining shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish hamda ta’lim oluvchilarda ma’lum jamoa (guruh) tomonidan bildirilgan fikrga 2 qarshi g`oyani ilgari surish layoqatini yuzaga keltirishdan iboratdir.Ushbu metoddan foydalanishga asoslangan mashg`ulot bir necha bosqichda tashkil etiladi. Ular quyidagilardir: 1-bosqich. Ruhiy jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan ta’lim oluvchilarni o‘zida biriktirgan hamda son jihatdan teng bo‘lgan kichik guruhlarni shakllantirish. 2-bosqich. Guruhlarga hal etish uchun topshirilgan vazifa yoki topshiriqlar mohiyatidan kelib chiqadigan maqsadlarni aniqlash. 3-bosqich. Guruhlar tomonidan muayyan g`oyalarning ishlab chiqilishi (topshiriqlarning hal etilishi). 4-bosqich. Topshiriqlar yechimlarini muhokama etish, ularni to‘g`ri hal etilganligiga ko‘ra turkumlarga ajratish. 5-bosqich. Topshiriqlar yechimlarini qayta turkumlashtirish, ya’ni ularni to‘g`rilik darajasi, yechimini topish uchun sarflangan vaqt, yechimlarning aniq va ravshan bayon etilishi kabi mezonlar asosida baholash. 6-bosqich. Dastlabki bosqichlarda topshiriqlar yechimlari yuzasidan bildirilgan muayyan tanqidiy mulohazalarni muhokama etish hamda ular borasida yagona xulosaga kelish. Yuqorida mohiyati bayon etilgan «Fikrlarning shiddatli hujumi» metodini ijtimoiy, gumanitar va tabiiy yo‘nalishlardagi fanlar yuzasidan tashkil etiladigan mashg`ulotlar jarayonida birdik muvaffaqiyatli qo‘llash mumkin. Metodni qo‘llash jarayonida quyidagi holatlar yuzaga keladi: 1. O‘quvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o‘zlashtirilishiga erishish; 2. Vaqtni iqtisod qilish; 3. Har bir o‘quvchini faollikka undash; 4. Ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirish. Ko‘rinib turibdiki ushbu metod ta’lim oluvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o‘zlashtirilishiga erishish, vaqtni iqtisod qilish, har bir ta’lim
jamoa orasida muayyan topshiriqlarni bajarayotgan har bir ta’lim oluvchining shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish hamda ta’lim oluvchilarda ma’lum jamoa (guruh) tomonidan bildirilgan fikrga 2 qarshi g`oyani ilgari surish layoqatini yuzaga keltirishdan iboratdir.Ushbu metoddan foydalanishga asoslangan mashg`ulot bir necha bosqichda tashkil etiladi. Ular quyidagilardir: 1-bosqich. Ruhiy jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan ta’lim oluvchilarni o‘zida biriktirgan hamda son jihatdan teng bo‘lgan kichik guruhlarni shakllantirish. 2-bosqich. Guruhlarga hal etish uchun topshirilgan vazifa yoki topshiriqlar mohiyatidan kelib chiqadigan maqsadlarni aniqlash. 3-bosqich. Guruhlar tomonidan muayyan g`oyalarning ishlab chiqilishi (topshiriqlarning hal etilishi). 4-bosqich. Topshiriqlar yechimlarini muhokama etish, ularni to‘g`ri hal etilganligiga ko‘ra turkumlarga ajratish. 5-bosqich. Topshiriqlar yechimlarini qayta turkumlashtirish, ya’ni ularni to‘g`rilik darajasi, yechimini topish uchun sarflangan vaqt, yechimlarning aniq va ravshan bayon etilishi kabi mezonlar asosida baholash. 6-bosqich. Dastlabki bosqichlarda topshiriqlar yechimlari yuzasidan bildirilgan muayyan tanqidiy mulohazalarni muhokama etish hamda ular borasida yagona xulosaga kelish. Yuqorida mohiyati bayon etilgan «Fikrlarning shiddatli hujumi» metodini ijtimoiy, gumanitar va tabiiy yo‘nalishlardagi fanlar yuzasidan tashkil etiladigan mashg`ulotlar jarayonida birdik muvaffaqiyatli qo‘llash mumkin. Metodni qo‘llash jarayonida quyidagi holatlar yuzaga keladi: 1. O‘quvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o‘zlashtirilishiga erishish; 2. Vaqtni iqtisod qilish; 3. Har bir o‘quvchini faollikka undash; 4. Ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirish. Ko‘rinib turibdiki ushbu metod ta’lim oluvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o‘zlashtirilishiga erishish, vaqtni iqtisod qilish, har bir ta’lim
oluvchini faollikka undash, ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirishga yordam beradi. «Yalpi fikriy hujum» metodi. Mazkur metod J.Donald Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, uni bir necha o‘n (20, 40 va 60) nafar ta’lim oluvchilardan iborat guruh (sinf)larda qo‘llash mumkin. Ushbu metod ta’lim oluvchilar tomonidan yangi g`oyalarning o‘rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har bir 5 yoki 6 nafar ta’lim oluvchilarni o‘z ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy xal etilishi lozim bo‘lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy vazifalar beriladi. Topshiriq va ijodiy vazifalar belgilangan vaqt ichida ijobiy xal etilgach, bu haqda guruh a’zolaridan biri axborot beradi. Guruh tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning yechimi) o‘qituvchi va boshqa guruhlar a’zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi. Mashg`ulot yakunida o‘qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi va o‘ziga xos deb topilgan javoblarni e’lon qiladi. Mashg`ulot jarayonida guruh a’zolarining faoliyatlari ularning ishtiroklari darajasiga ko‘ra baholab boriladi. Arra metodi (E.Aronson,1978). Pedagogik amaliyotda mazkur metodda kichik guruhlar 6-8 ta o‘quvchidan tashkil topadi. Dars davomida o‘rganiladigan mavzu mantiqan tugallangan qismlarga ajratiladi. Har bir qism yuzasidan o‘quvchilar bajarilishi lozim bo‘lgan o‘quv topshiriqlari tuziladi. Har bir o‘quvchilar guruhi mazkur topshiriqlarning bittasini bajaradi va shu qism bo‘yicha «mutaxasis»ga aylanadi. So‘ngra guruhlar qayta tashkil etiladi. Bu guruhlarda har bir qism (blok yoki modul) «mutaxassis» bo‘lishi shart, mazkur «mutaxassis»lar o‘zlari egallagan bilimlarni xuddi «arra» tishlari ketma-ket kelganidek navbat bilan o‘rtoqlariga bayon qilishadi. Mazkur guruhlarda o‘quv materiali mantiqiy ketma-ketlikda qayta ishlab chiqiladi. 1986-yili R.Slavin «arra» metodini qisman o‘zgartirib «arra-2» metodini yaratdi. Mazkur metodga ko‘ra kichik guruh 4-5 o‘quvchidan tashkil topadi. Barcha guruh a’zolari o‘quv materiali yuzasidan tuzilgan yagona topshiriq ustida ishlaydi. Guruh ichida o‘quvchilar topshiriqlarni qismlarga ajratib, bo‘lib oladilar. Har bir o‘quvchi o‘ziga tegishli qismini puxta o‘zlashtirib «mutaxasis»ga aylanadi. Dars
oluvchini faollikka undash, ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirishga yordam beradi. «Yalpi fikriy hujum» metodi. Mazkur metod J.Donald Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, uni bir necha o‘n (20, 40 va 60) nafar ta’lim oluvchilardan iborat guruh (sinf)larda qo‘llash mumkin. Ushbu metod ta’lim oluvchilar tomonidan yangi g`oyalarning o‘rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har bir 5 yoki 6 nafar ta’lim oluvchilarni o‘z ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy xal etilishi lozim bo‘lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy vazifalar beriladi. Topshiriq va ijodiy vazifalar belgilangan vaqt ichida ijobiy xal etilgach, bu haqda guruh a’zolaridan biri axborot beradi. Guruh tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning yechimi) o‘qituvchi va boshqa guruhlar a’zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi. Mashg`ulot yakunida o‘qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi va o‘ziga xos deb topilgan javoblarni e’lon qiladi. Mashg`ulot jarayonida guruh a’zolarining faoliyatlari ularning ishtiroklari darajasiga ko‘ra baholab boriladi. Arra metodi (E.Aronson,1978). Pedagogik amaliyotda mazkur metodda kichik guruhlar 6-8 ta o‘quvchidan tashkil topadi. Dars davomida o‘rganiladigan mavzu mantiqan tugallangan qismlarga ajratiladi. Har bir qism yuzasidan o‘quvchilar bajarilishi lozim bo‘lgan o‘quv topshiriqlari tuziladi. Har bir o‘quvchilar guruhi mazkur topshiriqlarning bittasini bajaradi va shu qism bo‘yicha «mutaxasis»ga aylanadi. So‘ngra guruhlar qayta tashkil etiladi. Bu guruhlarda har bir qism (blok yoki modul) «mutaxassis» bo‘lishi shart, mazkur «mutaxassis»lar o‘zlari egallagan bilimlarni xuddi «arra» tishlari ketma-ket kelganidek navbat bilan o‘rtoqlariga bayon qilishadi. Mazkur guruhlarda o‘quv materiali mantiqiy ketma-ketlikda qayta ishlab chiqiladi. 1986-yili R.Slavin «arra» metodini qisman o‘zgartirib «arra-2» metodini yaratdi. Mazkur metodga ko‘ra kichik guruh 4-5 o‘quvchidan tashkil topadi. Barcha guruh a’zolari o‘quv materiali yuzasidan tuzilgan yagona topshiriq ustida ishlaydi. Guruh ichida o‘quvchilar topshiriqlarni qismlarga ajratib, bo‘lib oladilar. Har bir o‘quvchi o‘ziga tegishli qismini puxta o‘zlashtirib «mutaxasis»ga aylanadi. Dars
oxirida har bir kichik guruhdagi «mutaxassis»lar uchrashuvi qayta tashkil etilgan guruhlarda o‘tkaziladi. O‘quvchilar bilimi test savollari yordamida individual tarzda o‘tqazilib nazorat qilinadi va baholanadi. Guruh a’zolarining ballari jamlanadi, eng yuqori ball to‘plagan guruh g`olib sanaladi.«Bilaman. Bilib oldim. Bilishni xohlayman» Sinf o‘quvchilari beshta guruhga bo‘linadilar, guruhlar nomlanadi. Yozuv taxtasi uch qismga ajratiladi. Birinchi bandning yuqori qismiga «Bilaman», ikkinchi bandning yuqori qismiga «Bilib oldim», uchinchi bandning yuqori qismiga esa «Bilishni xohlayman»degan so‘zlar yoziladi. So‘ngra o‘qituvchi o‘quvchilardan mavzu yuqasidan qanday ma’lumotlarga ega ekanliklarini so‘raydi va bildirilgan fikrlarni «Bilaman »nomli bandga yozib qo‘yadi. Ushbu xarakat guruhlar tomonidan fikrlar to‘la bayon etilganga qadar davom etadi. Mazkur jarayonda guruhlarning barcha a’zolari faol ishtirok etishlariga ahamiyat berish zarur. O‘quvchilar tomonidan bildirilayotgan noto‘g`ri fikrlar ham inkor etilmasligi zarur (zero bunday xarakat o‘quvchilarning faolligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi). Keyingi bosqichda o‘quvchilarga mavzuga oid matnlar tarqatiladi Ushbu matn mavzu bo‘yicha eng asosiy tushunchalarni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilar matn bilan tanishib chiqqandan so‘ng fikr yuritishlari hamda mavzuga oid yana qanday ma’lumotlarni o‘zlashtiriganliklarini aniqlashlari lozim. O‘quvchilar o‘z xulosalari asosida fikrlarini bayon etadilar, ushbu fikrlar «Bilib oldim» nomli ustunga yozib boriladi. So‘ngi bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilaridan yangi mavzu bo‘yicha qanday ma’lumotlarni o‘zlashtirish istagida ekanliklarini so‘raydi va o‘quvchilarni yana o‘ylashga da’vat etadi. Guruhlardan navbati bilan fikr so‘raladi. O‘quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar «Bilishni xohlayman»nomli ustunga yozib boriladi. 1- qismini puxta o‘zlashtirib «mutaxasis»ga aylanadi. Dars oxirida har bir kichik guruhdagi «mutaxassis»lar uchrashuvi qayta tashkil etilgan guruhlarda o‘tkaziladi.
oxirida har bir kichik guruhdagi «mutaxassis»lar uchrashuvi qayta tashkil etilgan guruhlarda o‘tkaziladi. O‘quvchilar bilimi test savollari yordamida individual tarzda o‘tqazilib nazorat qilinadi va baholanadi. Guruh a’zolarining ballari jamlanadi, eng yuqori ball to‘plagan guruh g`olib sanaladi.«Bilaman. Bilib oldim. Bilishni xohlayman» Sinf o‘quvchilari beshta guruhga bo‘linadilar, guruhlar nomlanadi. Yozuv taxtasi uch qismga ajratiladi. Birinchi bandning yuqori qismiga «Bilaman», ikkinchi bandning yuqori qismiga «Bilib oldim», uchinchi bandning yuqori qismiga esa «Bilishni xohlayman»degan so‘zlar yoziladi. So‘ngra o‘qituvchi o‘quvchilardan mavzu yuqasidan qanday ma’lumotlarga ega ekanliklarini so‘raydi va bildirilgan fikrlarni «Bilaman »nomli bandga yozib qo‘yadi. Ushbu xarakat guruhlar tomonidan fikrlar to‘la bayon etilganga qadar davom etadi. Mazkur jarayonda guruhlarning barcha a’zolari faol ishtirok etishlariga ahamiyat berish zarur. O‘quvchilar tomonidan bildirilayotgan noto‘g`ri fikrlar ham inkor etilmasligi zarur (zero bunday xarakat o‘quvchilarning faolligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi). Keyingi bosqichda o‘quvchilarga mavzuga oid matnlar tarqatiladi Ushbu matn mavzu bo‘yicha eng asosiy tushunchalarni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilar matn bilan tanishib chiqqandan so‘ng fikr yuritishlari hamda mavzuga oid yana qanday ma’lumotlarni o‘zlashtiriganliklarini aniqlashlari lozim. O‘quvchilar o‘z xulosalari asosida fikrlarini bayon etadilar, ushbu fikrlar «Bilib oldim» nomli ustunga yozib boriladi. So‘ngi bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilaridan yangi mavzu bo‘yicha qanday ma’lumotlarni o‘zlashtirish istagida ekanliklarini so‘raydi va o‘quvchilarni yana o‘ylashga da’vat etadi. Guruhlardan navbati bilan fikr so‘raladi. O‘quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar «Bilishni xohlayman»nomli ustunga yozib boriladi. 1- qismini puxta o‘zlashtirib «mutaxasis»ga aylanadi. Dars oxirida har bir kichik guruhdagi «mutaxassis»lar uchrashuvi qayta tashkil etilgan guruhlarda o‘tkaziladi.
O‘quvchilar bilimi test savollari yordamida individual tarzda o‘tqazilib nazorat qilinadi va baholanadi. Guruh a’zolarining ballari jamlanadi, eng yuqori ball to‘plagan guruh g`olib sanaladi. Namuna sifatida quyidagi jadvalni keltiramiz: B-B-B jadvali Bilaman Bilmoqchiman Bilib oldim Masalan: Matn o‘quvchilarga tarqatiladi. O‘quvchilar yakka tartibda (7 daqiqa) matn bilan tanishadilar. So‘ngra guruhlarda yuqorida qayd etilgan jadvalni to‘ldiradilar.«Bumerang» texnologiyasi Bu texnologiya o‘quvchi-talabalarni dars jarayonida, darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o‘rganilgan materialni yodida saqlab qolish, so‘zlab bera olish, fikrini erkin xolda bayon eta olish hamda bir dars davomida barcha o‘quvchi-talabalarni baholay olishga qaratilgan. Maqsad: trening davomida tinglovchilarga tarqatilgan materiallarni ular tomonidan yakka va guruh holatida o‘zlashtirib olishlari hamda o‘zaro suhbat munozara orqali, turli savollar, tarqatma materiallar va undagi matnlar qay darajada o‘zlashtirilganini nazorat qilish. Trening davomida o‘quvchi-talabalar tomonidan baho ballarini egallashga imkoniyat yaratish. O‘tkazish texnologiyasi. 1-bosqich. Trening to‘g`ridan-to‘g`ri tinglovchilarni 4-5 kishidan iborat kichik, guruhlarga bo‘lishdan boshlanadi; trener har bir guruh va uning har bir a’zosiga mustaqil o‘rganish, fikrlash va yodda saqlab qolish uchun alohida-alohida aniq yozma tarqatma material beradi tarqatma materialda trener tomonidan tanlangan umumiy mavzu bo‘yicha biron bir hajmdagi matn berilgan, ularning soni guruhlar va tinglovchilar soniga bog`liq. Agar 4 ta kichik guruh bo‘lsa, u holda umumiy mavzu 4 ta kichik matnlarga bo‘linib har bir guruhga beriladi; faoliyat samarali bo‘lishi uchun har bir guruhga berilgan matindan har bir tinglovchiga beriladi. Shunday qilib, 4 ta guruh umumiy mavzu asosida 4 xil matnga ega, har bir tinglovchi esa o‘z guruhiga tushgan matnga ega bo‘ladi.
O‘quvchilar bilimi test savollari yordamida individual tarzda o‘tqazilib nazorat qilinadi va baholanadi. Guruh a’zolarining ballari jamlanadi, eng yuqori ball to‘plagan guruh g`olib sanaladi. Namuna sifatida quyidagi jadvalni keltiramiz: B-B-B jadvali Bilaman Bilmoqchiman Bilib oldim Masalan: Matn o‘quvchilarga tarqatiladi. O‘quvchilar yakka tartibda (7 daqiqa) matn bilan tanishadilar. So‘ngra guruhlarda yuqorida qayd etilgan jadvalni to‘ldiradilar.«Bumerang» texnologiyasi Bu texnologiya o‘quvchi-talabalarni dars jarayonida, darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o‘rganilgan materialni yodida saqlab qolish, so‘zlab bera olish, fikrini erkin xolda bayon eta olish hamda bir dars davomida barcha o‘quvchi-talabalarni baholay olishga qaratilgan. Maqsad: trening davomida tinglovchilarga tarqatilgan materiallarni ular tomonidan yakka va guruh holatida o‘zlashtirib olishlari hamda o‘zaro suhbat munozara orqali, turli savollar, tarqatma materiallar va undagi matnlar qay darajada o‘zlashtirilganini nazorat qilish. Trening davomida o‘quvchi-talabalar tomonidan baho ballarini egallashga imkoniyat yaratish. O‘tkazish texnologiyasi. 1-bosqich. Trening to‘g`ridan-to‘g`ri tinglovchilarni 4-5 kishidan iborat kichik, guruhlarga bo‘lishdan boshlanadi; trener har bir guruh va uning har bir a’zosiga mustaqil o‘rganish, fikrlash va yodda saqlab qolish uchun alohida-alohida aniq yozma tarqatma material beradi tarqatma materialda trener tomonidan tanlangan umumiy mavzu bo‘yicha biron bir hajmdagi matn berilgan, ularning soni guruhlar va tinglovchilar soniga bog`liq. Agar 4 ta kichik guruh bo‘lsa, u holda umumiy mavzu 4 ta kichik matnlarga bo‘linib har bir guruhga beriladi; faoliyat samarali bo‘lishi uchun har bir guruhga berilgan matindan har bir tinglovchiga beriladi. Shunday qilib, 4 ta guruh umumiy mavzu asosida 4 xil matnga ega, har bir tinglovchi esa o‘z guruhiga tushgan matnga ega bo‘ladi.
2-bosqich. Guruhlarga berilgan matnni guruh a’zolari yakka tartibda alohida o‘rganishlari, matinni eslab qolishlari, keyin kerak bo‘lganda trenerga yoki boshqalarga gapirib berishlari, iloji boricha matnni o‘zlashtirib olishlari kerakligini trener uqtiradi va tayyorgarlik uchun matnni katta-kichikligiga qarab 10-15 daqiqa vaqt beradi. O‘zi esa guruh va tinglovchilarni ish faoliyatini kuzatadi. 3-bosqich. Trener oldindan tayyorlab qo‘yilgan raqamlar yozilgan kichik qog`ozlar bilan har bir guruh yoniga kelib guruh a’zolaridan ushbu qog`ozlardan bittadan raqam tortib olishlarini so‘raydi (qog`ozlar soni guruhdagi tinglovchilar soniga bog`liq, masalan: guruhda 5 kishi bo‘lsa, qog`ozdagi raqamlar 1,2,3,4,5 etib tayyorlanadi, agar 4ta bo‘lsa 1 dan 4 gacha va h.) guruhlardagi barcha tinglovchilar raqamlar yozilgan qog`ozdan olishlari kerak. Nechta guruh bo‘lsa, shuncha guruh a’zolari soniga qarab raqamlar yozilgan qog`ozlar tayyorlanadi. Trener raqamlar bo‘yicha tinglovchilardan yangi guruhlar tuzishlarini so‘raydi. Masalan: hamma 1 raqamini olganlar bitta yangi guruh, 2 raqamlilar ikkinchi guruh, 3 raqamlilar uchinchi guruhni, 4 raqamlilar 4 chi guruhni, 5 raqamlilar beshinchi guruhni tashkil etishlarini so‘raydi. Guruh a’zolari yangi guruhga o‘tishlarida o‘zlari bilan o‘rgangan matnlarini oladilar. 4-bosqich. Raqamlar bo‘yicha yangi guruhlar tuzilganda har bir yangi guruhda avvalgi guruhlardan bittadan vakillar o‘z-o‘zidan to‘planib qoladi, ya’ni 4 ta guruhda 4 xil matn o‘rganilgan bo‘lsa bu yangi guruhda har bittasidan bittadan vakil to‘planadi, umumiy mavzu bo‘yicha 4 tinglovchi va 4 xil matn to‘planadi. 5-bosqich. Yangi tuzilgan guruhning har bir a’zosi endi o‘ziga 2 ta vazifa, ya’ni o‘qituvchi va o‘quvchi vazifasini oladi va quyidagicha faoliyat ko‘rsatadi: 1. O‘qituvchi (o‘rgatuvchi) sifatida, o‘zi avval o‘rgangan materialni gapirib beradi, tushuntiradi, o‘zi mustaqil o‘rgangan materialning asosiy joylariga barchani diqqatini jalb qiladi, boshqa guruh a’zolarining tushunish va o‘zlashtirish qobiliyatlarini tekshiradi. 2. O‘quvchi sifatida, guruh a’zolarini navbatma navbat so‘zlab, tushuntirayotgan, gapirayotgan matnlarini eshitadi, tahlil qiladi, fikrlaydi va yodda saqlab qolishga harakat qiladi. Trener esa ularga o‘z tekstlarini faqat so‘zlab
2-bosqich. Guruhlarga berilgan matnni guruh a’zolari yakka tartibda alohida o‘rganishlari, matinni eslab qolishlari, keyin kerak bo‘lganda trenerga yoki boshqalarga gapirib berishlari, iloji boricha matnni o‘zlashtirib olishlari kerakligini trener uqtiradi va tayyorgarlik uchun matnni katta-kichikligiga qarab 10-15 daqiqa vaqt beradi. O‘zi esa guruh va tinglovchilarni ish faoliyatini kuzatadi. 3-bosqich. Trener oldindan tayyorlab qo‘yilgan raqamlar yozilgan kichik qog`ozlar bilan har bir guruh yoniga kelib guruh a’zolaridan ushbu qog`ozlardan bittadan raqam tortib olishlarini so‘raydi (qog`ozlar soni guruhdagi tinglovchilar soniga bog`liq, masalan: guruhda 5 kishi bo‘lsa, qog`ozdagi raqamlar 1,2,3,4,5 etib tayyorlanadi, agar 4ta bo‘lsa 1 dan 4 gacha va h.) guruhlardagi barcha tinglovchilar raqamlar yozilgan qog`ozdan olishlari kerak. Nechta guruh bo‘lsa, shuncha guruh a’zolari soniga qarab raqamlar yozilgan qog`ozlar tayyorlanadi. Trener raqamlar bo‘yicha tinglovchilardan yangi guruhlar tuzishlarini so‘raydi. Masalan: hamma 1 raqamini olganlar bitta yangi guruh, 2 raqamlilar ikkinchi guruh, 3 raqamlilar uchinchi guruhni, 4 raqamlilar 4 chi guruhni, 5 raqamlilar beshinchi guruhni tashkil etishlarini so‘raydi. Guruh a’zolari yangi guruhga o‘tishlarida o‘zlari bilan o‘rgangan matnlarini oladilar. 4-bosqich. Raqamlar bo‘yicha yangi guruhlar tuzilganda har bir yangi guruhda avvalgi guruhlardan bittadan vakillar o‘z-o‘zidan to‘planib qoladi, ya’ni 4 ta guruhda 4 xil matn o‘rganilgan bo‘lsa bu yangi guruhda har bittasidan bittadan vakil to‘planadi, umumiy mavzu bo‘yicha 4 tinglovchi va 4 xil matn to‘planadi. 5-bosqich. Yangi tuzilgan guruhning har bir a’zosi endi o‘ziga 2 ta vazifa, ya’ni o‘qituvchi va o‘quvchi vazifasini oladi va quyidagicha faoliyat ko‘rsatadi: 1. O‘qituvchi (o‘rgatuvchi) sifatida, o‘zi avval o‘rgangan materialni gapirib beradi, tushuntiradi, o‘zi mustaqil o‘rgangan materialning asosiy joylariga barchani diqqatini jalb qiladi, boshqa guruh a’zolarining tushunish va o‘zlashtirish qobiliyatlarini tekshiradi. 2. O‘quvchi sifatida, guruh a’zolarini navbatma navbat so‘zlab, tushuntirayotgan, gapirayotgan matnlarini eshitadi, tahlil qiladi, fikrlaydi va yodda saqlab qolishga harakat qiladi. Trener esa ularga o‘z tekstlarini faqat so‘zlab