1
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA BAYON YOZISHGA O‘RGATISH
KURS ISHI
MUNDARIJA
Kirish
I
BOB
BOSHLANG’ICH
SINFLARDA
BAYON
YOZISHGA
O’RGATISHNING AHAMIYATI
1.1 Bayon – bolalar nutqini oʻstirish omili
1.2 Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga qo’yiladigan talablar.
II
BOB
BOSHLANG’ICH
SINFLARDA
BAYON
YOZISHGA
O’RGATISH METODIKASI
2.1 Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rgatish usullari.
2.2 Bog’lanishli nutq, o’zaki va qayta hikoyalash va yozma bayon.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
2
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Ta'lim sohasidagi bosh maqsad-ta'lim va tarbiyaning
dеmokratik, insonparvarlik printsiplarini qaror toptirish, xalqimizning tarixiy
an'analari va urf-odatlari, shuningdеk, umumbashariy qadriyatlilik asosida ta'lim-
tarbiya jarayoni mazmunini tubdan o`zgartirish, shu maqsadda pеdagogik
jamoalarning tashabbuskorligiga kеng imkoniyat ochib bеrishdan iboratdir. Biz
farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma'naviy sog`lom o`sishi, balki ularning
еng zamonaviy intеlеktual bilimlarga ega bo`lgan, uyg’un rivojlangan insonlar
bo`lib, XXI asr talablariga to`liq javob bеradigan barkamol avlod bo`lib voyaga
yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o`z oldimizga
maqsad qilib qo`yganmiz. Bola tarbiyasida ularning yosh jihatiga, ruhiyat va
tushunchasiga, fe’l-atvoriga alohida ahamiyat berish zarur deb hisoblaymiz.
Boshlang`ich sinflar o`qituvchilarining mеtodik- tayyorgarligi dеyilganda biz uni
ilmiy dunyoqarash asosida ona tili o`qitish mеtodikasi bo`yicha umumiy
psixologik-pеdagogik va boshlang’ich tayyorgarlik bilan uzviy bog`lanishda
tayyorlanishni tushunishumiz bugungi kun talabiga mos va yuksak manaviyatli
yoshlar uchun buyuk dastak hisoblanadi.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda adabiy ta’lim jarayonida o‘quvchilar
bilimi va intellektini rivojlantirishning turli metodlari, usullari yaratilgan bo‘lsa-da,
inshoning tarbiyalanuvchi tafakkuri mustaqilligini ta’minlashdagi, uning ruhiy
kamoloti hamda ma’naviy sog‘lomlashuvidagi bevosita o‘rni chuqur tadqiq
etilmagan. Bayonni tashkil etishning ilmiy-nazariy asoslari belgilanmaganligi, bu
borada keng ko‘lamli tadqiqotlar olib borilmaganligi
tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Binobarin, “Yoshlarimizning
mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib,
dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan
insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning
bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”, deya ta’kidlanishi mamlakatimiz
yoshlarini o‘z fikrini og‘zaki va yozma ravishda erkin hamda savodli bayon qila
oladigan yuqori malakali mutaxassislar etib tarbiyalashda yozma nutq va mustaqil
3
tafakkurning shakli bolgan bayon hamda uni yozishning tartib-qoidalarini
o‘rganish-o‘rgatishga asoslangan o‘qitishni maqsadli tashkil etish ta’limdagi
dolzarb muammolardan biri sanaladi.
Ayniqsa ona tili va o’qish darslarida mustaqil ishlarni tashkil qilish
rivojlantirish hamda ularni kelgusida olingan bilimlarni ongli hayotiy faoliyatda
muvaffaqiyatli qo’llashlari uchun zarur ko’nikma va malakalarni shakllantirish
boshlang’ich ona tili ta‘limining asosiy vazifalariga aylanishi lozim. Shu nuqtayi
nazardan o’quv jarayonida insho, bayon, jumladan hayotiy mazmunli, ularning
to’plagan tajribasiga asoslangan matnlarni tuzish va ularni qo’llashga o’rgatish
o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Hozirgi paytda maktablarda boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitishning asosiy
vazifalaridan biri o’quvchilarni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalash
hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang’ich sinf ona tili darslarida bayon yozishga
o’rgatishning o’rnini ko’rsatish
Kurs ishining vazifalari: Pedagogik-psixologik va metodikaga oid
adabiyotlarni hamda ilg’or o’qituvchilarning ish tajribalarini kurs ishi mavzusi
yuzasidan o’rganish. O’quvchilarda bayon yozish ko’nikmasini shakllantishga oid
turli metod va usullar majmui bilan tanishib chiqish va mavzu yuzasidan xulosalar
chiqarish; Bayon yozishga o’rgatish jarayonida o’quvchining dunyoqarashini
shakllantirish.
Kurs ishining obyekti: Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rgatish
jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rgatishing
tizimini tashkil etadi.
Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 ta paragraf, xulosa
va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar hamda ilovalardan iborat bo’lib, 31 betni
tashkil etadi.
4
I BOB : BOSHLANG’ICH SINFLARDA BAYON YOZISHGA
O’RGATISHNING AHAMIYATI
1.1 Bayon— bolalar nutqini oʻstirish omili
Bayon arabcha so’zdan olingan bo’lib, 1) voqea, hodisa, fikr, mulohaza va
shu kabilarning ogʻzaki yoki yozma ifodasi, 2) matnni oʻqib yoki aytib berilganlar
asosida yozib chiqilgan ish degan ma’nolarni anglatadi. Bayon ijodiy xarakterdagi
yozma ishlarning asosiy turlaridan biri bo‘lib, o‘quvchining matn mazmunini o‘z
so‘zi bilan yozma ravishda qayta bayon etishdan iborat ijodiy ishidir. Bayon
bog‘lanishli nutqni o‘stirish vositasi bo‘lib, o‘quvchilarda o‘z fikrini keng va
xilma-xil ravishda bayon qilish qobiliyatini rivojlantirishga, nutq malakalarini
shakllantirishga yordam beradi. Bayon yozdirishda nutqni o‘stirish bilan birga
matnning g‘oyaviy-siyosiy, tarbiyaviy tomoniga jiddiy ahamiyat beriladi.
O‘quvchilarning
dunyoqarashini
o‘stiradigan,
ularda
insoniy
fazilatlarni
shakllantirishga, rivojlantirishga yordam beradigan, axloqi, ma’naviyatini
tarbiyalashga qaratilgan matnlar to‘planadi. Bayon uchun turli badiiy asarlar,
publitsistik, ilmiy va ilmiy-ommabop materiallardan tanlab olinadi hamda uning
mazmuni, tuzilishi (kompozitsiyasi), turli obrazli, tushunarli bo‘lishi, o‘quvchi
bilim darajasiga mos bo‘lishi, aktualligi hisobga olinadi. Matn ham, rivoyat ham,
tasvir ham dialog xarakterida bo‘lishi mumkin. Eng qulayi hikoya bo‘lib, matnning
syujetli bo‘lishi, epizodlari ko‘p emasligi, xotirada oson qolishi hisobga olinadi.
Bayon o‘qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan
so‘ng yozma qayta hikoyalashdir. O‘qish darslarida matn ustida ishlash, o‘qilgan
matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida og‘zaki qayta
hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi.
Oʻquvchilarni oʻz fikrini mustaqil yozishga, oʻqilgan matnni hikoya qilishga
oʻrgatishni iloji boricha ertaroq boshlagan ma’qul. Buning uchun oʻquvchilar
matnni ogʻzaki hikoya qilayotganda qoʻllangan alohida soʻzlarni yozishdan gapni
5
yozishga, soʻng matnni qismlarini yozishga va ikkinchi sinfdan boshlab maxsus
tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga oʻrgatiladi.
Bayon oʻqib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan
soʻng yozma qayta hikoyalashdir. Oʻqish darslarida matn ustida ishlash, oʻqilgan
matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida ogʻzaki qayta
hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi.
Bayon yozishning turlari xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn
yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish qayta hikoyalashga nisbatan
qiyin va murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari boshlangʻich sinf oʻquvchilarining
yozish sur’ati sekin, shunga koʻra bayon uchun kichik hajmdagi kompozitsiyasi
sodda, til tomondan ham mos matn tanlanadi.
Bayon matni asta-sekin murakkablashtirib boriladi. Avval hikoya tarzidagi bir
lavhani ifodalovchi bir matn tanlansa unga yana bir qancha lavhalarning tasvir
elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari
qoʻshiladi, keyinroq shaxsini oʻzgartirib bayon yozishga oʻtiladi.
Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta. Bayon oʻquvchilarda adabiy
nutqni toʻgʻri shakllanishiga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy
uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon uchun kishilarning fidokorona
mehnati, hayoti, ona tabiat tasviri, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlari aks
ettirilgan yuksak gʻoyali matn tanlanishi, bayon mavzusi oʻquvchilarning bilish
tajribasini kengaytirishi, ularning dunyoqarashini shakllantirishi zarur. Qayta
hikoyalash va bayonda oʻquvchilarning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan
matnni tushunmasdan yodlamasligi, nutq birliklaridan, sintaktik birlikdan
foydalana olishi zarur. Til vositalari matnni oʻqish, suhbat, matn tahlili davomida
oʻzlashtiriladi. Matndagi soʻzlar va nutq birliklari “oʻziniki” boʻlib qoladi. Qayta
hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushurishga harakat qiladi.
Oʻzlashtirgan mazmunni toʻliqroq va aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan
oʻquvchining mustaqil fikrlash darajasi va bilish faolligi oʻsadi. Ijodiy elementlar
qoʻshila boradi. Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bogʻliqlik saqlanishi
asosiy faktlar berilishi ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim
6
oʻrinlar toʻliq bayon qilinishi zarur. Vaqt-vaqti bilan ilgari eshitilgan, oʻqituvchi
oʻqib bergan yoki radio televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish,
oʻquvchi bir marta ovoz bilan yoki ichida oʻqigandan soʻng qayta hikoyalashdan
foydalanishni tajribada qoʻllab turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda
olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi.
Bayon yozdirishda oʻquvchilar matn mazmunini qanchalik tushunganliklari,
oʻz fikr va tushunchalarini ijodiy va mustaqil ifodalaganlari, yozma nutq malakasi
va savodxonligi sinab koʻriladi.
Boshlangʻich sinfda bogʻlanishli nutqqa oid mashq turlariga quyidagilarni
kiritish mumkin:
1) Berilgan savolga toʻliq, mukammal javob;
2) Oʻqilgan asarni tahlil qilish, grammatik materialni oʻrganish; oʻquvchilar
lugʻatini faollashtirish bilan boʻgliq holda har xil mashqlar;
3) Muntazam oʻtkazilgan kuzatishlarni yozib borish va ob-havo kundaligini
yuritish;
4) Oʻqilgan matnni turli variatda ogʻzaki qayta hikoyalash;
5) Berilgan mavzu, rasm, kuzatishga oid boshi yoki oxiri berilgan hikoya, reja
yoki sujet asosida oʻquvchilarning ogʻzaki hikoyasi;
6) Badiiy matnni hikoya qilish, yod olish, oʻquvchilar saviyasiga mos
matnlarni yoddan yozish;
7) Ertakni tayyorlanmasdan aytish, kichik she’r, hikoya tuzish;
8) Namunasi berilgan badiiy, ilmiy-ommabop matn asosida bayon yozish;
9) O'qituvchi bergan matnni oʻgzaki va yozma qayta tuzish (tanlab qayta
hikoya qilish va yozma bayon, ijodiy qayta hikoyalash va bayon, hikoyani
sahnalashtirish kabilar);
10) Har xil turdagi yozma insho. Ushbu turdagi mashqlar ham oʻquvchilarni
bayon yozishga tayyorlaydi.
Bayon oʻquvchilarda koʻnikma va malakalarni oshiradi u asosan dasturda
bogʻlanishli nutq yoki nutq oʻstirish boʻlimida kiritiladi.
7
Boshlangʻich sinf oʻquvchilariga bayon yozdirishdan oldin ishning maqsadi
va vazifasi belgilab olinadi. Shu bilan birga oʻquvchilarning bilimi yosh
xususiyatiga moslab matn tanlanadi.
Bayonning ahamiyati:
Bolalarda adabiy nutq to’g’ri shakllanadi;
Nutq madaniyati egallanadi;
Badiiy uslub singdiriladi;
Badiiy tilga sezgirlik oshiriladi.
Bayonning mavzulari:
Kishilarning hayoti, mehnati, yutuqlari ifodalangan matn;
Tabiat bilan bog’langan matn;
Fan-texnika, madaniyat, yutuqlarga oid matn.
Bayon
mavzusi
o’quvchilarni
bilimini
kengaytiradi.
Dunyoqarshini
shakllantiradi. Qayta hikoyalashda til materiallaridan, nutqning sintaktik
qurilishdan foydalana olish zarur.
8
1.2 Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga qo’yilgan talablar.
Bayonning turlari xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn
yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish og‘zaki qayta hikoyalashga
nisbatan qiyin va murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining yozish sur’ati sekin, shunga ko‘ra bayon uchun kichik hajmdagi,
kompozitsiyasi sodda, til tomondan ham mos matn tanlanadi.
Bayon matni asta-sekin murakkablashtira boriladi. Avval hikoya tarzidagi bir
lavhani ifodalovchi matn tanlansa, unga yana lavhalar, tasvir elementlari kiritila
boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari ham qo‘shiladi;
keyinroq shaxsini o‘zgartirib bayon yozishga o‘tiladi. SHunday qilib, bayon asta-
sekin ijodiy tus ola boradi.
Boshlang‘ich sinflar ona tili dasturiga ko‘ra, 2-sinfda katta bo‘lmagan 30-40
so‘zli matn yuzasidan o‘qituvchi yordamida so‘roqlar asosida bayon yozish, 3-
sinfda 40 - 60 so‘zdan iborat matnning mazmunini jamoa bo‘lib tuzilgan 3-5 ta reja
asosida bayon yozish, 4 - sinfda esa mustaqil tuzilgan reja asosida 70-90 so‘zli
bayon yozish ko‘zda tutiladi.
Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta. Bayon bolalarda adabiy nutqni
to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy
uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi.
Bayon uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayotini, ona tabiat tasvirini,
fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlarni aks ettiradigan yuksak g‘oyali matn
tanlanishi, bayon mavzusi o‘quvchilarning bilish tajribasini kengaytirishi, ularning
dunyoqarashini shakllantirishi zarur.
Qayta hikoyalash va bayonda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan
namunani tushunmasdan yodlamasligi, namuna leksikasidan, nutq oborotlaridan,
sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur.
Til vositalari matnni o‘qish, suhbat, matn tahlili davomidao‘zlashtiriladi;
matndagi so‘zlar va nutq oborotlari bolalarning “o‘ziniki” bo‘lib qoladi. Qayta
hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushirishga harakat qiladi,
o‘zlashtirgan mazmunni to‘liqroq, aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan
9
o‘quvchining mustaqillik darajasi va bilish faolligi o‘sadi, ijodiy elementlar
qo‘shila boradi.
Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog‘liqlik saqlanishi, asosiy faktlar
berilishi, ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim o‘rinlar to‘liq
bayon qilinishi zarur. Tanlab hikoya qilish va bayon. Tanlab hikoya qilish matndan
tor mavzuga, o'qituvchining topshirig'iga oid qismini tanlab qayta hikoyalashdir.
Masalan, o'qilgan matndan faqat personajning tashqi ko'rinishi tasvirlangan
qismnigina qayta hikoya qilish, faqat ikki personajning uchrashish manzarasini
qayta hikoyalash, faqat tabiat tasvirini hikoya qilish va boshqalar.Tanlab qayta
hikoyalashning quyidagicha turlari mavjud:
1. O'qilgan matn qismini yoki bir voqeani unga chizilgan rasm
asosida hikoya qilish.
2. O'qituvchi topshirig'i yoki berilgan savol asosida alohida lavhani
hikoya qilish.
3. Berilgan mavzu bo'yicha matnning turli qismlaridan olingan
parchalarni hikoya qilish. Bu ish tanlab hikoya qilishning murakkabroq turi
hisoblanadi.
Tanlab hikoya qilish uchun o'quvchi matnni boshidan oxirigacha qayta o'qib
chiqishga yoki yodga tushirishga, kerakli materialni yig'ishga to'g'ri keladi. Buning
uchun o'quvchilarga matnni ichda o'qish topshiriladi yoki ovoz bilan tanlab o'qish
topshirig'i beriladi. Bunday tanlab hikoya qilish ba’zan yozma bayon sifatida ham
o'tkaziladi
Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o‘qituvchi o‘qib bergan yoki radio,
televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, o‘quvchi bir marta ovoz
bilan yoki ichda o‘qigandan so‘ng qayta hikoyalatishdan foydalanishni tajribada
qo‘llab turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda olib borish imkoniyatini
yaratadi va uni jonlantiradi.
Ko‘pincha qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik ko‘riladi, bunda
quyidagilarga rioya qilinadi:
10
1. Qayta hikoyalash va uning turi haqida o‘quvchilar ogohlantiriladi: to‘liq,
detallari bilan, tilning tasviriy vositalaridan foydalanib matnga yaqin qayta
hikoyalash; tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga tegishli o‘rinlarinigina)
qayta hikoyalash, qisqartib qayta hikoyalash.
2. Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilma-xil ishlar,
qayta hikoyalashda zarur bo‘lgan so‘z, nutq oborotlari va gaplarni ajratish va
aniqlash.
3. Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali o‘qishni puxtalash.
4. Hikoyani mantiqiy va kompozitsion qismlarga bo‘lish, har bir qismga
sarlavha topish, matnni qayta hikoyalashga mo‘ljallangan rejani tuzish.
5. Matn qismlarini qayta hikoyalash, uning kamchiliklarini tahlil qilish.
6. O‘quvchilarning hayotiga bog‘lash (o‘rni bilan), ya’ni o‘qilgan matn
mazmuniga bog‘liq holda o‘quvchilarning shaxsiy tajribasida uchraydigan va
uchragan analogik holatga e’tibor berish. Boshqacha qilib aytganda, har bir darsda
ma’lum ta’lim maqsadi asosida qayta hikoyalashga muntazam o‘rgatib borish
zarur.
11
II
BOB
BOSHLANG’ICH
SINFLARDA
BAYON
YOZISHGA
O’RGATISH METODIKASI
2.1 Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rgatish usullari
Namunaviy matn og‘zaki va yozma qayta hikoya qilinadi. O‘qish darslarida
asosan og‘zaki qayta hikoyalash mashq qilinsa, ona tili darslarida u ko‘proq yozma
tarzda o‘tkaziladi.
1-sinfda bayon ustida ishlash.To‘la savodxonlikka erishishning muhim
omillaridan biri, o‘quvchilar nutq madaniyati ustida ishlash, ularni og‘zaki va
yozma nutqlaridagi kamchiliklarni o‘z vaqtida aniqlash va tuzatishdan iboratdir.
Shuning uchun 1-4-sinf o ‘quvchilariga dars berish jarayonida bir turdagi yozma
ishlar bilan chegaralanib qolmay, balki yozma ishning barcha turlari ustida
mashg‘ulot olib borish, o‘quvchilarda fikrni keng ko’lamda va xilma-xil ravishda
bayon eta bilish qobiliyatini o‘stirish lozim.
Yozma ish turlaridan biri bayondir. Bayon o‘qib berilgan nam unaviy matn
mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan so‘ng yozma ravishda qayta hikoyalashdir.
Birinchi sinf dasturiga ko‘ra matnni qayta hikoyalash mashqlari berilmaydi. Faqat
aniq bir mavzuda rasmlarga qarab gap va kichik hikoya tuzish (inshoga
tayyorgarlik
mashqlari)
o‘rganiladi.Tayyorgarlik
mashqlarini
o‘tkazish
o‘quvchilarda sodda gap tuzish ko‘nikmasini hosil qiladi. O‘quvchilar gapda
so‘zlarning tartibini, gap oxirida nuqta qo‘yishni, bir gapni ikkinchi gapdan
ajratishni o‘rganadilar.
2-sinfda bayon ustida ishlash. Ikkinchi sinf ona tili dasturida o‘quvchilarni
o‘qituvchi rahbarligida hajmi uncha katta bo‘lmagan (40-50 so‘zli) matnlardan
savollar yordamida bayon yozishga o‘rgatish tavsiya etiladi.
O’qituvchining oldida ikkinchi sinf o‘quvchilarini berilgan tayyor reja asosida
bayon yozishga o‘rgatish vazifasi turadi. O’quvchilar yozuv taxtasiga yozilgan
savollarni to‘g‘ri o‘qishi va ularning ma’nosini tushunishi, rejadagi savolga aniq
javob berishi, qayta hikoyalashda va yozma bayonda o‘zining javoblarini rejadagi
savollar tartibida berishi lozim.
12
Yozma nutq malakalarini mustahkamlash uchun o‘quvchilarni bayonda
o‘zlari yoza oladigan so‘zlardan foydalanishga o‘rgatish lozim.
Shuni nazarda tutib, to‘plamda tayyor reja asosida bayon yozish uchun
matnlar berilgan.
Matnlar asosida bayon yozishda uning mazmunini ochuvchi savollar orqali
tahlil qilish kerak. Hikoya mazmunini tahlil qilish o‘quvchilarning hikoyadagi
asosiy fikrni va hikoya qism lari o‘rtasidagi bog‘lanishni bilib olishiga yordam
beradi. Bu esa mazmunni tushunmasdan shunchaki eslab qolishning oldini oladi.
Ikkinchi sinf o‘quvchilarining reja bilan ishlashidagi asosiy talab ularning
savollarni to‘g‘ri o‘qishi va ularni matn qismlari bilan bog’lay olishidir. Bayon
yozishga o‘rgatish va uni yozishda quyidagi ish usullaridan foydalanish mumkin:
I. Ikkinchi sinfda o‘quvchilarni matn bilan tanishtirishda ishni tayyorgarlik
mashqlaridan boshlash (matn o’quvchilar ko‘z oldida bo‘ladi) maqsadga
muvofiqdir. Chunki bu ish keyinchalik bayonyozishdagi qiyinchiliklarning oldini
oladi. Shuningdek, o‘qituvchi o‘quvchilarni matnni asta-sekin o‘qiganda
eshitishga, uning mazmunini o‘zlashtirishga o‘rgatadi. 2-sinfda bajariladigan
barcha mashq turlari reja bilan alohida ishlashni talab qilmaydi. Chunki reja tayyor
holda beriladi. (Sarlavha tanlanadigan mashqlar bundan mustasno.)
II. Ikkinchi sinfda gap ustida ishlashga katta ahamiyat berish talab qilinadi.
Matnni tahlil qilish yo‘li bilan sodda gaplarni tuzish ko‘nikmasi mustahkamlanadi.
Matnni tahlil qilib, reja savollari ustida ishlash zarur.Bu sohadagi asosiy ishlar
quyidagilardan iborat:
1. Hikoya yoki uning qismlaridagi gaplar sonini aniqlash, ba’zi gaplarda nima
va kim haqida gapirilganini ko‘rsatib berish.
2. O’qilgan reja savollari nechta gapga tegishli ekanini aniqlash.
3. Gapdagi so‘zlar sonini hisobga olish; tarkibidagi so‘zlarni eslab qolish.
4. Savolda uchramagan so‘zlarni gapdan topish.
Masalan: Durdona kitobini qanday saqlaydi? Savol o‘rniga gapdan “ozoda”
so‘zi topib yoziladi.
13
Reja savollariga javob tayyorlash sintaktik ishni talab qiladi. Ikki-uch gapni
o‘z ichiga olgan savollarga javob tayyorlash vaqtida keyingi gap ma’nosini
tushuntirib beradigan qo‘shimcha savollar berilishi mumkin.
Sintaktik ishni bajarganda ba’zan yozuv taxtasiga yozilgan parchani yoki
gapni qisman tahlil qilishga to‘g‘ri keladi. Ko‘pincha, bolalar gapdagiso‘zlar
tartibini
buzadilar.
O’qituvchi bolalarga
gapdagi
so‘zlarni tartib
bilan
joylashtirishni o‘rgatishi shart. Shu maqsadda quyidagi usullar ishlatiladi.
1. Yozuv taxtasiga biror-bir so‘zi tushirilgan va uning o‘rnida savol ma’nosini
bildirgan so‘z turgan gaplar yoziladi. So‘ngra shularga javob beruvchi so‘zlar
qo‘yib gaplar yoziladi. Masalan: Chumoli nima topib oldi? Chumoli don topib
oldi.
2. Gap so‘zlar tartibi o‘zgartirilgan holda yozuv taxtasiga yoziladi.Masalan:
chumoli, chaqirdi, o'rtoqlarini. Shu so‘zlarning tartibiga mos chizma yozuv
taxtasida beriladi. Chizma: nima nimalarini nimaqildi? Endi so‘roqlar o‘rniga mos
so‘zlarni qo‘yib, Chumoli o'rtoqlarini chaqirdi gapi tuziladi.
3. Matn mazmunini to‘liq hikoyalash uchun oldindan mukammal sintaktik
tayyorgarlik ko‘riladi. To‘liq hikoyalash vaqtida esa o‘qituvchi qo‘shimcha
savollar bermasligi kerak. Rejaning keyingi bandini yoki kerakli so‘zni eslatib
o‘tish bilan kifoyalanish lozim.
4. Bayon yozishga tayyorlanish maxsus dars bosqichini talab qilmasa ham
bunda lug‘at ishlarini bajarish o‘rinlidir. Barcha hollarda hikoyalashda va bayon
yozishda shu hikoyalarda mavjud so‘zlardan foydalanish tavsiya qilinadi.
O’quvchilar hikoya lug‘atidan ongli foydalanishlari kerak.
O’quvchilarning hikoyadagi har bir so‘z va ifodani tushunishlari katta
ahamiyatga ega. Buning uchun ba’zi hollarda so‘z ma’nosini tushuntirib berishga
qaratilgan qisqa suhbatlar o‘tkaziladi. Qo‘shimcha so‘zlarni o‘quvchilarning
o‘zlari darsda olgan bilimlariga suyanib talqin etadilar. Masalan, “yovvoyi” so‘zi
ona tilida o‘rganilgan, mashqlarda uchratgani, “gavjum” so‘zi esa o‘qish darsida
o‘rganilgani eslatiladi.
14
O’qituvchi o‘quvchilarning diqqatini savollar yordamida ayrim so‘z va so‘z
birikmalariga qaratadi. Masalan: “Ona allasi” hikoyasida “kuylashni aytibdi” so‘z
birikmasi o‘rnida qanday so‘z ishlatish (“buyiribdi” so‘zi ). “Lola” hikoyasida
“yovvoyi” so‘zi o‘rnida qanday so‘z (“begona” so‘zi ) berilgan? “Bahor sovg‘asi”
hikoyasida “ko’rindi” so‘zi o‘rnida qanday so‘z (“yaltiraydi” so‘zi ) berilgan?
Shuningdek, “totli tuyildi” iborasini qanday tushunish mumkin? Bu xildagi
savollar orqali, asosan, reja savollariga javob tayyorlashda, matnni hikoyalash va
bayon yozishda o‘quvchilarning so‘zlardan ongli ravishda foydalanishi uchun
zamin hozirlanadi. Ba’zan so‘zlarning ma’nosini, matnni o‘qishdan oldin, ayrim
vaqtda matnni o‘qish jarayonida tushuntirish lozim. Masalan: “Anvar rassom”
hikoyasida “chehrasiga tabassum” so‘zlari ishlatilgan. Bu so‘zlarning ma’nosi m
atnni o‘qish jarayonida tushuntiriladi. Sababi, so‘zning ma’nosi matnda bilinadi.
Ba’zi so‘zlarning ma’nosini tushuntirib borishda rasmlardan (qafas, fil, chipta,
cho'pon, xokandoz, metro) foydalanish yaxshi natija beradi.Lekin rasm vositasida
suhbat o‘tkazish o‘quvchilarning diqqatini matn mazmunidan uzoqlashtirmasligi
kerak.
O’quvchilarni asta-sekin matnda takrorlanadigan so‘zlarni almashtirishga
o‘rgata borish foydalidir. Masalan: qo'zichoqlar, kichkintoylar, musicha, qushcha.
Bundan tashqari, darsda imlo xatolarining oldini olish uchun bayonlar
o‘tkaziladi. Buning uchun yozuv taxtasiga yozilgan kichik hajmdagi matnlar
yaxshi yordam beradi. O’quvchilar yozuv taxtasidan kichik hajmdagi matnni o‘qib,
yangi so‘zlarning to‘g‘ri yozilishini eslab qoladilar va o‘zlariga tanish bo’lgan
boshqa qoidalarni tushuntiradilar. Yuqoridagi tayyorgarlik mashqlarining
ko‘pchiligida “O’zbek tili” darsligidagi juda ko‘p mashqlar berilgan. Matnni imlo
tomonidan tahlil qilishda quyidagi usullar, ya’ni o'quvchilarga gapdagi so‘z sonini
aniqlashtirish; talaffuzi qiyin yangi so‘zlarni talaffuz qilishni mashq qildirish.
Oʻtilgan qoidaga doir so‘zlarni toptirish, shuningdek, o'qituvchi tomonidan ajratib
ko'rsatilgan so'zlarning talaffuzi, imlosi, ma’nosi ustida ish olib borish tavsiya
etiladi.
15
Ikkinchi sinfda xatolarning oldini olish uchun o‘quvchilarga talaffuzi qiyin
bo’lgan so‘zlarni bo‘g‘inlab aytishni mashq qildirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Qator kelgan undoshli so‘zlarni yozishdan oldin bolalar so‘zni bo‘g‘inga
bo‘ladilar, bo‘g‘inlardan so‘z yasaydilar, uni o'qiydilar yoki qisqa gap tuzadilar.
Agar matn o'quvchilarga o'qib berilsa, u holda xatoning oldini olish uchun
yozuv taxtasiga yozilgan reja savollaridan va matnning mazmunini ochadigan
tayanch so'zlardan foydalanish mumkin. Aslo bu so'zlarning soni ko'p bo'lmasligi
kerak, aks holda, o'quvchi chalg'ishi turgan gap. Reja savollari bilan bir qatorda,
bayon matnida uchragan imlosi qiyin bo'lgan so'zlarni yozuv taxtasiga yoki qalin
qog'ozga yozib, ko'rinadigan joyga qo'yilsa, o'quvchiga qulaylik tug'diriladi. Ayrim
vaqtlarda o'quvchilarga yozuv taxtasida yozilgan to'liq gaplarni ko'chirib yozishga
ruxsat beriladi. Chunki bu gaplar matn mazmunini ochib berish uchun xizmat
qiladi.
Bayon darsigacha va shu darsda o'tkazilgan imloviy tayyorgarlik
o'quvchilarda bayon yozishga zamin hozirlaydi. O’quvchilar butun fikrlarini
ishning mazmuniga qaratadilar, har bir so'z va gapni xotirjam o'ylab yozadilar.
Shunday bo‘lsa-da, ikkinchi sinf o'quvchilarining ishlarida xatolar uchraydi.
Xatolarni bartaraf qilish uchun o'qituvchi o'quvchilarning bilimiga mos alohida
topshiriqlar beradi va ular yo'l qo'ygan xatolarni tuzatadi. Ikkinchi sinf
o'quvchilarining tipik xatolari ustida ishlash uchun navbatdagi ona tili darslarida
ish olib boriladi. Tipik xatolarga quyidagilar kiradi:
1. O’quvchilar gapning boshi va oxirini aniqlashda qiynaladilar.
2. Gapda bir so'zni takror ishlatadilar.
3. Ba’zi harf va bo’g’inlarni tushirib qoldiradilar.
Tipik xatolarni tuzatish tahlil va tarkibiy ish olib borishni talab qiladi.
Ikkinchi sinf o’quvchilari yozgan bayon o'qituvchi tomonidan tekshiriladi va
albatta, darsda tahlil qilinadi. Lekin unga alohida dars ajratilmaydi. Bunga
navbatdagi darsning 10-15 daqiqasiniajratish kifoya. Yaxshi tayyorlangan
o’quvchining ishida xató bo'lmaydi: ko’pchilik o’quvchilar tayyor reja
savollarigagina javob beradilar. Ma’lum so’z larnigina ishlatadilar. Shuning uchun
16
yozilgan ishning mazmuni va uslubi tavsiya etilgan bayon matniga yaqin bo‘ladi.
Agar ikkinchi sinf o‘quvchilari bayonni oxirigacha yoza olmasalar, ularning
baholarini pasaytirish tavsiya etilmaydi, sababi, ular hali juda sekin yozadilar.
Rejada berilgan bitta yoki ikkita bandni tushirib qoldirish natijasida bayon
izchilligi buziladi. Bu esa qo‘pol xato hisoblanadi.
O’qituvchi avval o‘quvchilar tomonidan bajarilgan ishga umumiy baho
beradi. Hikoya mazmuni va topshiriqning mazmunini eslatadi.So‘ngra ikkita-uchta
yaxshi yozilgan ishni o‘qib beradi. Ishga qo‘yilgan baho to‘g‘ri ekanligini
asoslaydi. Shundan so‘ng o’qituvchi boshqa ishlardagi umumiy kamchilikni
ko‘rsatadi, chunonchi, rejadan chiqib ketish, gapni noto‘g ‘ri tuzish va boshqalarni
sharhlaydi. Xatosiz yoki xatosi juda kam bo’lgan ishlardan bittasi muhokama
qilinadi va o‘qituvchi o‘quvchilar ishiga qo‘yilgan bahoga loyiq yoki noloyiqligini
tushuntiradi. O’quvchilar esa yo‘l qo‘yilgan xatolarni qanday tuzatish yo‘lini
aniqlaydilar: gapni qanday tuzish; tushirib qoldirilgan so‘zyoki gapni o‘rniga
qo‘yish; qaysi so‘zlarni almashtirish va boshqalar haqida fikr yuritadilar. Kimning
ishi muhokama qilingan bo’lsa, o‘sha o‘quvchi o‘z bayonini yoki uning bir qismini
so'zlab beradi. Shundan so‘ng o‘qituvchi o‘quvchilarni rag‘batlantiradi va
muhokamani tugatadi.
3-sinfda bayon ustida ishlash. 3-sinfda yoziladigan hamma bayonlarni,
asosan, ikki turga bo‘lish mumkin. Birinchi turi o‘qituvchi tavsiya qilgan tayyor
reja, ikkinchi turi esa o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar bilan hamkorlikda
tuzilgan reja asosida yoziladi.
To‘plamdagi matnlarni joylashtirishda yuqoridagi bo‘linish usuli asos qilib
olingan. Ikki turda bayon yozishga o‘rgatish ishlari butun o‘quv yili davomida olib
boriladi.
O’qituvchi o‘quvchilarga tayyor reja asosida bayon matnlari ustida ishlash va
bayon rejasini tuzishga o‘rgatishni o‘z tizimiga kiritadi hamda matn hajmining
katta-kichikligiga qarab ularni joylashtiradi. Bayonga oid bo‘lgan topshiriqlarni
murakkablashtirib boradi. Tayyor reja asosida bayon yozish butun o‘quv yilida
davom etadi.
17
O’qituvchi taqvim reja tuzishdan oldin matnlarni tanlaydi. Matndagi so‘zlar,
gaplar ona tilidagi qaysi mavzuga ko‘proq mos ekanligini ham aniqlaydi. Shundan
kelib chiqib matnlarni taqvim -mavzu rejasiga joylashtirish kerak. To‘plamda ham
iloji boricha shu tartibni hisobga olishga harakat qilingan.
O’qituvchi 3-sinf o‘quvchilarini bayon yozishga o‘rgatar ekan, dastur va
matnlarning
mazmuni
orasidagi
bog‘lanishlarni
nazarda
tutadi.
Ishni
yengillashtirish maqsadida matndagi imlo qoidalariga oid so‘zlar beriladi.
Shuningdek, kuzatishdagi, o‘qish darsligidagi materiallar bilan bayon matni
orasidagi bog‘lanishni tiklaydi.
O’quvchilarning tayyor reja asosida yozadigan bayon matnlarining hajmi 60-
80 so‘zdan tuzilishi mo‘ljallanadi. O’qituvchi bu bo’limda to‘liq bayon uchun
hajmi katta matnlar tanlaydi. So‘ngra saylab yoki tanlab bayon yozish uchun hajmi
katta matnlar beriladi. Ishning bunday turi o‘quvchilarni to‘rtinchi sinfda
o‘tkaziladigan matn mazmunini qisqartirib yozishga tayyorlaydi.
Bo‘lim boshida berilgan bayonning birinchi turi, tayyor reja asosida, bayon
yozishda rejaning har bir qismiga javob bir yoki ikki gapdan iborat bo‘lishi kerak.
Shu bilan birga reja sarlavhasi ko‘proq so‘roq gap shaklida bo‘lsa maqsadga
muvofiqdir. Bu ish usuli ikkinchi sinfda ham qo‘llanilgan. Bunday matnlar
mumkin qadar yozuv taxtasida yoki qog‘ozda berilishi lozim.
Matnning rejasi qismlar va uning mazmuniga muvofiq bo‘lishini o‘quvchi
doim o‘z diqqat markazida tutishi zarur. Boshqacharoq aytganda, u reja bandiga
javob nechta gapdan iborat, qaysi xat boshi yoki qaysi gap rejada aniq
ifodalanmagan, nima uchun ifodalanmagan, yozuv taxtasidagi gaplardan
foydalanish lozimligi ustida bosh qotiradi.
Dastlabki bayonlarga tayyorgarlik ko‘rishda o‘quvchilarni matnni qismlarga
bo‘lib gapirtirishga ko‘proq e’tibor berish kerak va reja savollariga sodda gaplar
bilan to‘g‘ri javob olishga erishish lozim. Shu bilan birga, bayonga puxta imloviy
tayyorgarlik ko‘riladi. Bu bayon darsning o‘zida va oldingi ona tili darslarida
xuddi ikkinchi sinfdagidek olib boriladi.
18
Asta-sekin atov va ikki tarkibli gaplar (“Samad yordam berdi”, “Bola shirin”
va boshqa hikoyalar), shuningdek, umumiy xarakterdagi so‘roq gaplardan iborat
rejalar beriladi. Bu hol o‘quvchilarga doimo qulaylik tug‘dirmaydi. Chunki reja
bandlarining (yuqoridagidek) ifodalanishi butun xat boshini (qismni) kengaytirib
bayon qilishni talab qiladi. Bunday reja bo‘yicha ishlash o‘quvchilarga qulay
bo’lishi uchun bayonning biror qismini birgalashib puxta tahrir qilish taqozo
etiladi. Masalan, “Eng zo‘r sovg‘a” matnidagi rejaning to‘rtinchi bandida
Oxiri ammasi sovg‘asini uzatdi” deb berilgan.
Bu qismga matndagi to‘rtta gap javob bo‘la oladi. Bayon mazmunini o‘quvchi
ongiga to‘liq yetkazish aqsadida quyidagicha yordam beriladi. parcha (to‘rtta gap)
oldindan yozuv taxtasiga yoziladi. O’quvchilar parchani ichda o‘qiydilar, so‘ng
hikoya qiladilar.
Rejaning bu qism ida yana boshqacha ish turini qo‘llash mumkin. Berilgan
qismga to‘liq javob olishda o‘quvchilarga yordamchi savollar beriladi. So‘ng
Ushbuyozuv taxtasiga yozilgan matn bilan o‘quvchilarning hikoyasi taqqoslanadi.
Berilgan parchani to‘liq bayon qilishda o‘quvchilarga shu tarzda yo‘llanma berib
boriladi. Matnning bir-ikki qismi ustida xuddi shunday mashg‘ulot olib borish
natijasida o‘quvchilar, birinchidan, o‘qituvchining o‘qigan hikoyasini diqqat bilan
tinglashga, ikkinchidan, reja sarlavhalarini puxta o'ylashga va bayon matnini to‘liq
qayta hikoyalashga o‘rgatiladi.
4-sinfda bayon ustida ishlash. Ma'lumki, uchinchi sinfda bayon o'qituvchi
tomonidan tavsiya qilingan tayyor reja hamda o'qituvchi rahbarligida jamoa bo'lib
tuzilgan reja asosida o'tkaziladi.
To'rtinchi sinfda esa yuqoridagi bayonning ikki turi bilan birga,
a) mustaqil tuzilgan reja asosidagi bayon;
b) qisman tasvir bo'lgan bayon;
d) grammatik topshiriqli bayon;
e) matn mazmunini qisqartirishga oid bayon va nazorat bayonlaridan
foydalaniladi.
19
Qisman tasvir bo'lgan bayon; grammatik topshiriqli bayon va qisqartirilgan
bayonlar alohida bolim qilib ajratilmaydi. Qisman tasvir bo'lgan bayon, grammatik
topshiriqli bayon uchinchi bo'limga, qisqartirilgan bayon esa birinchi hamda
uchinchi bo'limga kiritilgan.Tayyor reja va jamoa bo'lib tuzilgan reja asosidagi
bayon ustida ish ikkinchi sinfda ham o'rganilgan. Ishning bu turi to'rtinchi sinfda
matn mazmunining chuqur tahlil qilinishi va murakkabligi bilan ajralib turadi.
O'qituvchi o'quvchilarning diqqatini ko'proq asarning hamma tafsilotlarini
kuzatib, matn qismlaridagi voqealarni izohlab berishga qaratadi. Masalan, “Zohid
Ziyrakka nimalarni o'rgatdi?”, “Nima uchun chol odamlarni yordamga chaqirdi?”
kabi bir qator savollar o'quvchilarni matnni diqqat bilan eshitishga o'rgatadi. Ular
matndagi tafsilotlarning hammasi bir-biriga bog'langanligiga ishonch hosil
qiladilar va shunga odatlanadilar. Bayonni yozish vaqtida o'quvchilarning o'zlari
matndagi kerakli ma'lumotlarni bayon qilishga harakat qiladilar.
Matnni tahlil qilishda asosli baho berishda qisman fikrlash va xulosa
chiqaruvchi savollar ham qo'shiladi. Masalan, rejaning “Ari cho'pni kema qilib
falokatdan qutildi” gapi asosli javob berishni talab qiladi. (“Yaxshilik yerda
qolmas”). “O'rmonchi bemorni qanday davoladi?” savolini eshitgan o'quvchilar
ijobiy javob beradilar (“Ona ayiq”), ammo o'qituvchi javobni asosli tushuntirishni
talab qiladi: “O'rmonchi bemor oyog'idagi tikanni qanday oldi?” Matnlar
tahlilining qiyinlashuviga yana bir sabab shuki, matnlarga qisman tasvirlash
kiritilgan.
Biz qisman tasvirlash mavjud matnlarni tahlil qilishda o'quvchilar diqqatini
tasvirning bosh mazmunni bayon qilishdagi o'rniga qaratmog'imiz kerak. «Uvol»
matniga ongli baho berishda o'quvchilar Anvarjonning ko'rinishini tasvirlash
o'rnini tushuntira olishlari kerak.
Bayon ustida ishlashda grammatik topshiriqli bayon yozishga o'rgatish
muhim ishlardan biri hisoblanadi.
Bayonning bu turi to'rtinchi sinfda o'tkaziladi. Bunday bayonni yozdirishdan
avval o'qish darslarida o'quvchilarning o'qigan ayrim hikoyalaridagi shaxsni
o'zgartirib qayta hikoyalash yuzasidan mashqlar o'tkazilgan bo'lishi kerak.
20
O'quvchilar shaxsni o'zgartirib hikoyalash haqida ko'nikma hosil qilganlaridan
so'ng bunday turdagi bayonni o'tkazish maqsadga muvofiqdir. Bayonning bu turi
o'quvchida hikoyadagi gaplarni qayta tuzishni talab qiladi. Chunki hikoya I shaxs
nomidan berilgan bo'lsa, uni III shaxs nomidan, III shaxs nomidan berilgan bo'lsa,
I shaxs nomidan hikoya qilish va bunda ega, kesimlarni shaxs va sonda
moslashtirish lozim. Ayrim hollarda I shaxs nomidan berilgan hikoyalarni III shaxs
(birlik) nomidan bayon qilishda shaxsni aniq ko'rsatish uchun unga birorta ism
tanlashga to'g'ri keladi. Chunonchi, to'plamdagi “Ozod elning o'g'liman”matni
“Men 1990-yil 27-fevralda Sirdaryo viloyatining Xovos tumanida tug'ildim” (I
shaxs birlik) degan jumla bilan boshlanadi. O'quvchidan hikoyani III shaxs
nomidan bayon qilish talab qilinadi.
To'rtinchi sinfda bayon ustida ishlash asta-sekin murakkablashib boradi. Bu
murakkablik shundan iboratki, o'quvchilarning o'zlariga reja tuzish o'rgatiladi.
Hatto o'quvchilar o'zlari mustaqil tuzgan reja asosida bayon yozadilar. Bunda
o'qituvchining vazifasi - o'quvchilarni matnni qismlarga bo'lib o'qishga
o'rgatishdan iboratdir. To'plamda reja ustida jamoa bo'lib ishlash uchun matn
berilgan. Bu ish uchinchi sinfda olib borilgan metodik usullar va yo'llar bilan
amalga oshiriladi. Bular so'z bilan tasvirlash, matnni qismlarga bo'lish (o'qituvchi
bergan sarlavha asosida), o'quvchilar daftarlaridagi matnni qismga bo'lish, tanlab
hikoya qilish yoki qayta tanlab hikoya qilish asosida qismga ajratishdan iboratdir.
To'rtinchi sinfda bayon rejasini jamoa bo'lib tuzish, asosan, o'quvchilarning
mustaqilligini oshirishga qaratilgan. Birinchi yarim yil oxiriga borib o'quvchilar
o'zlari mustaqil reja tuzishlari va matnning keng mazmunini bayon qila olishlari
ko'zda tutilgan. «Sinfdoshlar», «Aql» matnlari shunga oiddir.
Reja tuzishga o'rgatish jarayonida jamoa bo'lib reja bandlarining o'rnini
almashtirish mashqlari ham alohida o'rin tutishi mumkin.Bunday mashqlarning
ajralib turadigan tomoni shuki, reja asosida avval ishtirok etuvchi shaxslar harakati
yoki hodisa tasvirlanadi, keyin avval bo'lib o'tgan hodisalar yoki bayon qilingan
hodisadan birmuncha avval bo'lgan hodisa, ya'ni tadrijiy ketma-ketlikka rioya
qilinmagan holda tasvirlanadi.
21
To'rtinchi sinfda ta'limiy bayon yozish vaqtida imlo lug'atidan foydalanishga
o'rgatish ham alohida ahamiyatga ega.Ammo bunda o'quvchilar lug'atga doimo
tayanib ishlashga o'rganib qolmasliklari kerak. Shuningdek, o'quvchilarning
faolligini yanada oshirishda imlo tahlilidan foydalanish yaxshi natija beradi.Matnni
o'qib, tahlil qilib bo'lgandan keyin, o'qituvchi o'quvchidan matndan o'rganilgan
imloga doir so'zni aniqlashi va uning yozilishini tushuntirib berishini so'rashi
lozim.To'rtinchi sinfda bayon tahliliga alohida soat ajratish ko'zda tutiladi. Dars
shunday rejalashtirilishi lozimki, har bir o'quvchi o'zi yo'l qo'ygan uslubiy yoki
imloviy xatolarini tushunsin. O'quvchilarning xatolarini tahlil qilish jarayoni to'rtta
asosiy ish turlaridan tashkil topadi:
1.O'qituvchining tekshirish natijalari haqidagi tushuntirishi.
2.Yozma ishlardagi xatolarni jamoa bo'lib muhokama qilish va to'g'rilash
yo'llari.
3.O'quvchilarning mustaqil ishlari.
4.Ishga yakun yasash.
Bu ish turlari dars davomida o'rni almashtirilgan holda amalga oshirilsa ham
bo'ladi. Har bir dars bosqichida ishni shunday tashkil qilish kerakki, butun sinf
diqqati ishning bir turiga qaratilmog'i va shu ish chcgarasida barcha topshiriq va
xatolar ustida ish olib borilmog'i lozim. Bu darslar, ayniqsa, o'quvchilar bayonga
mustaqil reja tuzib yozganlarida muhim hisoblanadi.
O'qituvchi ishlarni tekshirish vaqtida reja sifatiga e'tibor beradi va uni alohida
baholaydi, hamda tahlil o'tkazish uchun xatolarni turlarga ajratadi.
Eng ko'p uchraydigan umumiy xatolar - matn qismlari chegaralanishining
noto'g'ri bo'lishi; matn juda ko'p qismlarga ajratib yuborilishi, tanlangan
sarlavhaning qism mazmuniga mos kelmasligidir.
O'quvchi
darsda
bajarmoqchi
bo'lgan
topshiriqni
o'qituvchi
bilan
maslahatlashib yozadi. O'quvchi gap tuzishda yo'l qo'ygan kamchiliklarini ham
mustaqil tarzda to'g'rilaydi. Agar xatolar bir qator o'quvchilarda aynan o'xshash
bo'lsa, u holda alohida mashqlar o'tkazish lozim. Masalan:
-Yozuv taxtasida berilgan so'zlardan gap tuzing.
22
-Savol o'rniga tushirib qoldirilgan so'zni yozing.
-Yozuv taxtasida berilgan chizmani to'ldiring. Bu jarayonda ham o’quvchi
xotirasining ahamiyati katta bo’ladi.
O'quvchiga juda ko'p miqdordagi uslubiy xatolarni mustaqil to'g'rilash tavsiya
etilmaydi. O'quvchilarning yozma nutqlaridagi kamchiliklarini hisobga olish
jarayonida o'qituvchi til darslarida o'rganiladigan dastur materiallarini ham
o'rganishga erishadi.
2.2 Bog’lanishli nutq, o’zaki va qayta hikoyalash va yozma bayon..
Qayta hikoya qilish va bayonning bu turi boshqa turlariga nisbatan
boshlang‘ich sinflarda ko‘p o‘tkaziladi, chunki bu o‘qilgan matnni butun detallari
va bog‘lanishlari bilan bolalar yodida mustahkamlash, namunaviy matnning
mazmuni va tilini o‘zlash– tirish vositasi bo‘lib ham xizmat qiladi. Bolalar tez
yodlab oladigan kichik matnni, she’riy misralarni buzmaslik uchun she’rni,
ayniqsa, butun bir poetik obrazni tasvirlovchi lirik she’rni hikoya qilish tavsiya
etilmaydi.
To‘liq hikoya qilish uchun dastlab aniq syujetli, hikoya uslubida yozilgan
matn tanlanadi, keyin bolalar hikoyaga tasviriy (tabiat tasviri, kishilar va boshqa
