BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKADAN SINFDAN TASHQARI ISHLARNI TASHKIL QILISH METODIKASI (2-SINF MISOLIDA) KURS ISHI MUNDARIJA KIRISH I BOB. SINFDAN TASHQARI MASHG‘ULOT TURLARI: FAKULTATIV DARSLAR 1.1.Sinfdan tashqari ish turlari 1.2.2-sinfda matеmatikadan sinfdan tashqari ishni tashkil qilish turlari 1.3.Sinfdan tashqari mashg‘ulot turlari: fakultativ darslar. II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA FAKULTATIV MASHG‘ULOTLARNING AHAMIYATI 2.1. Fakultativ mashg‘ulotlarning ahamiyati 2.2.Fakultativ mashg‘ulotlarni tashkil qilish XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Bu murakkab dunyoning azaliy va abadiy muommolari, shu bilan birga, har bir davrning dolzarb masalalariga har tomonlama asosli , ilmiy javoblar topilgan taqdirdagina ma’naviyat olami yangi ma’no-mazmun bilan boyib boradi. Boshqacha aytganda, har bir ilmiy yangilik, yaratilgan kashfiyot bu yangicha fikr va dunyo qarashga turtki beradi, ma’naviyatning shakillanishiga o‘ziga xos ta’sir o‘tkazadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, zaminimizda yashab o‘tgan buyuk allomalarimiz, mutafakkir bobolarimizning ibratli hayot va faoliyati, bemisl ilmiy- ijodiy kashfiyotlari bugun ham jahon ahlini hayratga solayotganini g‘urur bilan takidlash lozim. Masalan, Muhammad Muso Xorazmiyning o‘nlik sanoq sistemasini, algaritm va algebra tushunchalarini dunyoda birinchi bo‘lib ilm-fan sohasiga joriy etgani va shu asosda aniq fanlari rivoji uchun o‘z vaqtida mustahkam asos yaratgani umuminsoniy taraqqiyot rivojida qanday katta ahamiyatga ega bo‘lganini barchamiz yaxshi bilamiz. Chiziqli algebra tenglamalar sistemasini sonini ochish amaliy matematikaning muhim masalalaridan biridir. Fizika, mexanika, texnika va umuman tabiatshunoslikning xilma-xil masalalari algebraik tenglamalar tizimini yechishga olib keldi. Masalan, mexanik sistema tebranish chastotalarining kvadratlari matritsalar xarakteristik tenglamalarning ildizlari bo‘ladi, bunday tenglamalar esa n- darajali algebraik tenglamalardir. Ikkinchi tomondan, amaliy matematikaning ehtiyojlari ham bunday tenglamalarni yechishga taqoza etadi. Masalan, no‘malumlarni yo‘qotish yo‘li bilan murakkab algebraik munosabatlar ikkinchi yoki yuqori darajali algebraik tenglamalarga keltiriladi. Ma’lumki, darajasi 4 dan yuqori bo‘lgan algebraik tenglamalarni yechish uchun aniq usullar mavjud emas. Shuning uchun ham bunday tenglamalar taqribiy yechimlarni yetarlicha aniqlik bilan topish imkonini beradigan usullar kerak. Mana shunday talabga javob beradigan hozirgi hisoblash matematikasining tutgan o‘rni ahamiyatli. Shu boyisdan mavzu ilmiy va amaliy jihatdan dolzarb deb hisoblash mumkin. Tadqiqot obyekti. Boshlang‘ich sinfda matematika darslarida sinfdan tashqari dars turlaridan fakultativ darslarning ahamiyati va matematika qanchalik zarurligi. Ishning amaliy ahamiyati. Fakultativ darslarni o‘tish orqali matematik bilimlarni o‘stirib, matematika darslaridagi ba’zi uchraydigan bo‘shliqlarni to‘ldirish. Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich sinfda matematika fani haqidagi bilimlarni o`rganish. Kurs ishining obyekti: Matematikada fakultativ dars haqidagi bilimlarni o‘rganish va tahlil qilish, maqsad va vazifalari. Kurs ishining predmeti: Boshlang‘ich matematika kursining ahamiyati va boshlang‘ich sinflar uchun fakultativ dars mashg‘ulotlarining qay darajada zarurligini o‘rganish. Kurs ishining vazifalari: 1. Fakultativ darslarni ahamiyatini o‘rganish va tahlil qilish 2. Sinfdan tashqari dars shakllarini turlarini o‘rganish va darsga tatbiq qilish.. Kurs ishining tuzilishi: Kirish, asosiy qism 5 ta reja, xulosa , foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA FAKULTATIV MASHG‘ULOTLARNING AHAMIYATI 1.1. Sinfdan tashqari ish turlari Yosh avlodni hozirgi zamon fani asoslari bilan qurollantirish orqali ularning aqliy jihatdan maksimal darajada rivojlanishlariga erishish umumta’lim maktablari oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. O‘quvchilar yuqori sinflarda matematika, fizika, ximiya va boshqa fanlarni yaxshi o‘zlashtirishlari uchun boshlang‘ich sinflarda matematika fanini puxta egallashi va amaliy ko‘nikmalar hosil qilishlari kerak. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning ma’lumotini oshirish va darslarni o‘zlashtirish darajasini ko‘tarishga ko‘maklashishi uchun, boshlang‘ich maktabda sinf mashg‘ulotlari bilan bir qatorda sinfdan tashqari ishlarni ham o‘tkazish zarur. Sinfdan tashqari va maktabdan tashqari ishlar bolalar bilan olib boriladigan ta’lim tarbiya ishlarining ajralmas qismi bo‘lishi bilan birga, o„quvchilarni bilimga vamehnatga bo‘lgan havaslarini ortiradi, shuningdek, o‘zlashtirish sifatini oshirishgava xulqini yaxshilashga ta’sir etadi. Matematikadan sinfdan tashqari mashg„ulotlardeganda oquvchilarni matematik bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirishmaqsadida tashkil qilingan mashg„ulotlarni tushunamiz. Sinfdan tashqari ishning asosiy maqsadi o‘quvchilardagi fanga bo„lgan qiziqishni rivojlantirish, ularni darsda olgan bilimlarini to‘ldiruvchi va chuqurlashtiruvchi matematik bilim, malaka va ko‘nikmalar bilan qurollantirishdan iborat. Umuman boshlangich maktabda sinfdan tashqari ishlar sinf ishlari bilan mustahkam boglangan bolib, sinf ishlarining davomi bo‘ladi, ayrim vaqtlarda esa uni chuqurlashtiradi. Sinfdan tashqari ishlarning ikki turini bir-biridan farqlash lozim. Uning birinchisi dastur materialini o‘zlashtirishda orqada qoladigan o‘quvchilar bilan ishlash, bunga qo`shimcha dars va konsultatsiyalar kiradi. Ikkinchisi, matematikani o‘rganishga qiziquvchi o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar. Ma’lumki birinchi tur mashg‘ulotlar hozirgi vaqtda barcha maktablarda mavjud. Bunda mashg‘ulotlarni 3-4 o‘quvchidan iborat kichkina guruhlar bilan haftada bir marta o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Odatda sinfdan tashqari ishlar deyilganda ko„proq ikkinchi turdagi ishlar nazarda tutiladi va ular asosan quyidagi maqsadlarni ko„zlaydi: O‘quvchilarda matematika va uning tadbiqlariga qiziqish uyg„otish; 2. O‘quvchilarning matematikadan dastur bo‘yicha bilimlarini kengaytirish; 3. Matematik fikrlash madaniyatini tarbiyalash; 4. O‘quvchilarni matematikadan ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan ishlashga o‘rgatish; 5. O‘quvchilarning matematikaning tarixiy-ilmiy qimmati haqidagi, matematika maktabining dunyo fani orasidagi roli xaqidagi tasavvurlarini kengaytirish. Bu maqsadlarning bir qismi dars paytida amalga oshiriladi, ammo dars vaqti chegaralanganidan, uning anchagina qismini sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda amalga oshirishga to‘g‘ri keladi. Maktab tajribasida matematikadan kichik yoshdagi o‘quvchilar bilan bajariladigan sinfdan tashqari ishlarning quyidagi turlari uchraydi: 1. Qiziqarli matematika soatlari va minutlari; 2. Matematik to„garaklar uyushtirish; 3. Matematika gazetasi chiqarish; 4. Ekskursiya o„tkazish; 5. Matematik burchak tashkil qilish; 6. Matematika kechalari o„tkazish; 7. Boshlang‘ich maktablarda matematika olimpiadasi o„tkazish. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish va o„tkazish asosida quyidagi qoidalar yotadi: 1. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlar o‘quvchilarning darsda oladigan bilimlarini, malaka va ko‘nikmalarni hisobga olgan holda o‘tkaziladi; 2. Sinfdan tashqari ish ixtiyoriylik, tashabbuskorlik prinsiplari va o„quvchilarning harakatlari asosida tuziladi, hamda o‘quvchilarning individual talablarini qanoatlashtirish maqsadida o‘tkaziladi; 3. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlar o‘tkazilish shakliga ko‘ra darslardan farq qiladi va ko‘pincha qiziqarlilik xarakteriga ega bo‘ladi. Og‘zaki hisob ko‘pincha sinfdagi hamma o‘quvchilarning «yana, yana» degan istaklari bilan o‘tkaziladi. O‘quvchilarning talabiga ko‘ra, darsda boshlangan ishlarning davomini darsdan tashqari vaqtga ko‘chirish mumkin. O‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni oldin ularning talabiga ko‘ra, so‘ngra yechiladigan misol, masalalar, o‘yin va qiziqishning ortishiga qarab oyida ikki marta sistemali o‘tkazib turish mumkin. Chunki dasturni bajarishda bunday qiziqarli masalalarni yechish, o‘yinlarni tashkil qilish, topishmoqlar topish, tez hisoblash mashg‘ulotlarini darsda ko‘proq o‘tkazishga imkoniyat yo‘q. Tajribalar bizni shu narsaga ishontiradiki, o‘quvchilar qiziqarli matematika soatlarida odatdagi darslarga qaraganda kamroq charchaydilar va ko‘tarinki ruhda faollik bilan ishlaydilar. Bunday mashg„ulotni tashkil qilish va jihozlash qiziqarli va ravshan bo„lishi kerak. Bu masalalarda qiziqarli matematikaga doir ko‘rsatma qurollar sanash jadvallari, figuralarni sanash, plakat formasidagi o‘yinlar, stol ustida o‘ynaladigan o‘yinlar, labirintlar, kartondan geometrik figuralar yasash, krossvordlar va boshqalar o‘quvchilarga katta yordam beradi. Mashg‘ulotlarni o‘tkazishga ketadigan vaqt ularga qo„yilgan maksadga qarab aniqlanadi. Agar o‘quvchilar bilan uchrashish darsdan keyin o‘tkazilsa va o‘z oldiga biror o‘yin bilan tanishish maqsad qilib qo‘yilgan bo‘lsa, bu holda bunday mashg‘ulotga dastlabki paytlarda 10-15 minut vaqt yetarli bo‘ladi. O‘quvchilar o‘yin bilan tanishgandan keyin, odatda ular ko‘pincha o‘zlari ota-onalari, akaukalari va boshqalar bilan ham shunday o‘yinni bajaradilar, ya’ni ularni ham jalb qiladilar. Mashg‘ulotlar murakkablashib ketsa, uni o‘tkazish uchun taxminan bir soat vaqt ajratish mumkin. Materiallar hamma vaqt o‘quvchilarning hisoblash malakalarini egallashiga muvofiq qilib tanlanadi, masalalarga kelganda esa, ular shu sinf uchun programmada ko‘rsatilgan masalalarning ko‘rinishi va tipiga qaraganda boshqacharoq bo‘lishi ham mumkin. Ziyraklik masalalari esa bu chegaradan chetga chiqishi va shuning bilan birga masala yechishni o„rganishga muvaffaqiyatli yordam berishi mumkin. Sinfdan tashqari ishlarning quyidagi turlari uchraydi: Matematik to‘garaklar, olimpiadalar, qiziqarli matematik kechalar, matematik ekskursiyalar. Shuningdek, matematik gazetani chiqarish, matematik viktorina va burchaklarni tashkil qilish. Sinfdan tashqari ishlar orqali quyidagilar amalga oshiriladi: bilimlarni va amaliy ko‘nikmalarni chuqurlashtirish hamda kengaytirish; o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurlarini, topqirliklarini, matematik ziyrakliklarini rivojlantirish; matematikaga qiziqishlarini orttirish, qobiliyatli va layoqatli bolalarni topish, talabchanlik, irodani tarbiyalash, mehnatga muhabbat, mustaqillik, uyushqoqlik va insoniylikni tarbiyalash. Sinfdan tashqari ishlar darslarga nisbatan ba'zi farq qiluvchi xususiyatlarga ega: 1. O‘z mazmuni bo‘yicha matematika dasturiga taalluqli emas. Ammo beriladigan bilimlar o‘quvchilarning kuchiga mos bo‘lishi kerak. 2. Sinfdan tashqari ishlar imkoni boricha barcha o‘quvchilarni jalb qilishi, ya'ni qiziqarli bo‘lishi zarur. Past o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar ham qiziqish yordamida faol o‘quvchilarga aylanishi mumkin. 3. Sinfdan tashqari ishlar ixtiyoriylik tamoyiliga asosan tashkil qilinadi, lekin qiziqishni ta'minlash lozim. Bu mashg‘ulotlarga baho qo‘yilmaydi, ammo faol ishtirok etgan o‘quvchilar rag‘batlantiriladi. 4. Mashg‘ulot mazmuni va shakllariga qarab, 10-12 minutdan 1 soatgacha mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. 5. Sinfdan tashqari ishlarning mazmuni va shakllarining turli- tumanligi. Sinfdan tashqari ishlarga: qiziqarli matnli masalalar, o‘tkir zehnlilikka oid masalalar, hazil masalalar, berilgan ma'lumotlari etishmaydigan yoki berilgan ma'lumotlari ortiqcha masalalar, mantiqiy masalalar, qiziqarli matematik voqealar, arifmetik rebuslar, o‘yinlar, fokuslar, boshqotirmalar, tarixiy ma'lumotlar berish va boshqalar kiradi. Maktab amaliyotida hozir quyidagilar uchraydi: matematik 10 minutliklar, soatliklar, matematika kechalari, matematika to‘garak lari, ertaliklar, viktorinalar, tanlovlar, olimpiadalar. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi quyidagilarga asoslanishi kerak: 1. Darsda o‘quvchilar olgan bilim, malaka va ko‘nikmalarni hisobga olgan holda o‘tkaziladi. 2. Sinfdan tashqari ishlar o‘quvchilarning xohishi, havaskorligi, ijodkorligi tamoyillariga asoslanishi va ularning individual fikrlarini qoniqtirish maqsadida tashkil qilinadi. 3. Sinfdan tashqari ishlarni o‘tkazish shakllari darslardan farq qilib, qiziqarli tomoni kuchli bo‘ladi. Buping uchun zaruriy shart shuki, o‘tkaziladigan ishning rejalashtirilishi va tizimliligining murakkabligidadir. Shuni ta'kidlash lozimki, individual va guruhli mashg‘ulotlar tizimli ravishda o‘tkazilmasligi, aksincha, asosiy ish sinfda bajarilishi kerak. Sinfdan tashqari ish sinfdagi dars shakliga nisbatan bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega: 1. O‘z mazmuni bo‘yicha u davlat dasturi bilan cheklanmagan, matematik material o‘quvchilarning bilimlari va malakalariga mos ravishda berilishi kerak. 2. Boshlang‘ich sinflarda bolalarning matematikaga nisbatan to‘plangan turg‘un qiziqishlari haqida hali gapirib bo‘lmaydi. 3. Topqirlik, ziyraklik, tez hisoblashlar, yechishning samarali usullaridan foydalanish rag‘batlantirilishi kerak. 4. Darslar 45 minutga rejalashtirilgan holda sinfdan tashqari mashg‘ulotlar mazmuniga va o‘tkazilish shakllariga qarab 10-12 minutga ham, bir soatga ham mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. 1.2. Boshlang‘ich sinfda matеmatikadan sinfdan tashqari ishni tashkil qilish turlari Sinfdan tashqari ishlar o‘quvchilarning matematik bilimlarini chuqurlashtirish va kengaytirish, murakkab misol va masalalarning yechishni mashq qilish, matematikaning hayot bilan bog„liq bo„lgan tomonlarini ochadigan va dasturga kirmagan ba‟zi savollar bilan tanishtirishni maqsad qilib oladi. Sinfdan tashqari ishlarga matematik o„n minutliklar, matematik ertaliklar, matematik viktorinalar, matematik kechalar, matematik KVN lar, matematik burchaklar, matematik gazetalar, matematik to„garaklar, matematikadan olimpiadalar kiradi. Sinfdan tashqari ishlarda qiziqarli matnli masalalar, o„tkir zehnlilikka oid masalalar, hazil masalalar, ko„p yechimli masalalar, ma‟lumotlari ortiqcha yoki ma‟lumotlari yetishmaydigan masalalar, mantiqiy masalalar, qiziqarli matematik voqealar, arifmetik rebuslar, matematik o„yinlar, fokuslar, boshqotirmalar, tarixiy ma‟lumotlar berish va boshqalar kiradi. Sinfdan tashqari ishlar shakl va turlari (qiziqarli matematika soatlari, to‘garaklar, viktorinalar va h.k.) qarab mazmunining turli tumanligi bilan xarakterlanadi. Matematika minutliklarida-topshiriqlarga qiziqish uyg‘otish va quvvatlash uchun bu topshiriqlar darslarda beriladigan oddiy matematik topshiriqlarga o‘xshash bo‘lmasligi kerak. Mashg‘ulot o‘tkazish uchun har xil qiziqarli arifmetik va geometrik mazmunli masalalar, qiyinroq masalalar, hazil masalalar, masalalar tuzishga doir masalalar, qiziqarli kvadratlar, rebuslar, top- ishmoqlar va boshqalar material bo‘lib xizmat qiladi. Matematik to‘garak matematikadan tizimli sinfdan tashqari ishning eng ko‘p tarqalganidan biri. Uning asosiy vazifasi - matematikaga alohida qiziqish ko‘rsatgan o‘quvchilar bilan bajariladigan chuqurlashtirilgan ish. Matematik to‘garak ishi qiziqarli matematika soatlaridan quyidagilar bilan farq qiladi: Matematika to‘garagiga o‘quvchilar tanlashda ularning matematikaga nisbatan alohida qiziqishlarini, moyilliklari va imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Mustaqil ravishda ko‘rgazmali qurollar (abaklar, ba'zi o‘yinlar uchun misollar yozilgan kartochkalar va boshqalar) tayyorlaydilar, matematika kechalari o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘radilar va hokazo. Matematika to‘garagini o‘tkazish uchun oldindan uning ish rejasini tuzish kerak. Namuna uchun ikkinchi yarim yillikda 1-sinfda o‘tkazilgan ba'zi to‘garak mashg‘ulotlarining taxminiy rejalarini keltiramiz: I mashg‘ulot. 1. Rebuslarni o‘ylab topish. 2. Qo‘shishga oid qiziqarli masalalar. 3. 100 ichida raqamlashni bilishni tekshirishga oid mashqlar. 4. Topqirlikni talab qiladigan masalalar. 5. Hazil masala. 6. Topishmoqlar. 7. Quvnoq sanoq (20 ichida) o‘yini. II mashg‘ulot. 1. Rebuslarni o‘ylab topish. 2. Topqirlikni talab qiluvchi she'riy masalalar. 3. Geometrik figuralarni tahlil qilishga doir mashqlar. 4. Hazil masala. 5. "Sonni to‘ldir" o‘yini. III mashg‘ulot. Dars tipidagi to‘garak mashg‘uloti. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida tarixiy materiallardan foydalanish (imkoniyatlari) mazmuni. Darhaqiqat, o‘zbek xalqining buyuk mutafakkirlari ham uzoq o‘tmishdayoq olib borgan tadqiqotlari va amalga oshirgan kashfiyotlarida insonlarni odobli, ma'naviyati yuksak, komil, mehnatsevar, vatanparvar bo‘lib tarbiyalanishiga yangi g‘oya va ta'limotlarni yaratganlar. Bular: Muso al-Xorazmiy (783-850), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Ibn Sino(980-1037); Umar Hayyom (1048-1131); Nasriddin at-Tusiy (1201-1274); Ulug‘bek (1394-1449), G‘iyosiddin al-Koshiy; Ali Qushchi (1402-1474); va boshqalaming bizga qoldirgan boy meroslari fikrimizga asos bo‘ldi. Bu allomalarimizning asarlarida bolalarning o‘qishi, mehnati, odobi va bu ishda muallimlarning vazifalariga katta e'tibor berilgan. Jumladan, Nasriddin at-Tusiy fikri bo‘yicha o‘qituvchi o‘quvchilarni aql-zakovatiga ta'sir qilishi uchun o‘quvchilar ishonchini qozonish va qalbidan joy olish mas'uliyatini his qilishi lozim. Abu Nasr Forobiy o‘qituvchi faoliyatida yoshlarn- ing axloqiy me'yorlari, amaliy ko‘nikma va malakalarini o‘zlashtirishga yo‘naltirilganligi asosiy vazifalardan biri ekanligini ifodalaydi. Ibn Sino flkricha, tarixiy manbalarni bilish olijanob va foydali faoliyatdir. U ilm narsalarning inson aqli yordami bilan o‘rganilishi shaxs faoliyatida muhim hisoblanishini ta'kidlab o‘tadi. Abu Rayhon Beruniy pedagogik ijodida tarbiyaning maqsadi, vazifalari va o‘rni, inson, yosh avlodning rivojlanishi haqidagi flkrlari chin ma'noda insonparvarlik asosida qurilgan. Abu Rayhon Beruniyning pedagogik g‘oyalaridan eng muhimi bilimni puxta va mustahkam egallash zarurligidir. Ota-bobolarimizdan qolgan ilmiy merosni chuqur o‘rganib, uni ta'lim va tarbiya jarayoniga tatbiq etish har bir ma'naviyatli va ijodkor mutaxassisning muqaddas burchidir. Matematik tanlovlar Tanlovlar har xil qiyinlikdagi masalalarni yechish, qiziqarli fikrlaydigan masalalar va topshiriqlarni bajarishdagi musobaqalar bo‘lib hisoblanadi. Asosan o‘quvchilarning xohishi bo‘yicha masalalar yechishda o‘z kuchini sinaydigan, yetarlicha tayyorgarligi borlari ishtirok qiladi. Quyida 2- sinflarda tanlovlar o‘tkazishga misollar keltiramiz. 2- sinf (4-chorak). 2. Ikki o‘ram jun ipdan 3 ta qo‘lqop to‘qish mumkin. Shunday 9 ta qo‘lqop to‘qish uchun necha o‘ram ip kerak? 3. Vali va Salimning 30 ta konfeti bor yedi. Ular baravardan yeyishgandan keyin Valida 9 ta, Salimda 5 ta konfet qoldi, ular qanchadan konfet eyishgan? uchtalab qo‘shganda 15 soni chiqadigan nechta misol keltirish mumkin. Tanlov mavzusi va uni o‘tkazish vaqti oldindan belgilanadi: 1. Murakkab hisoblashlarni eng qulay usul bilan taqqoslash yordamida hisoblash. 2. Mantiqiy masala va mashqlarni.3. Topqirlik, ziyraklikka oid mashqlar. 4. Hisoblashlari murakkab bo‘lgan masalarni. 5. Sharq mutafakkirlari merosiga oid bayon qilishlar, algebraik, geometrik shakllar mazmunini yoritishga oid topshiriqlar. Matematik olimpiadalar Olimpiadalar tanlovlarga qaraganda keng ko‘lamda o‘tkaziladigan va matematika o‘rganishda o‘quvchilar erishgan muvaffaqiyatlarni namoyish qiladigan ishdir. Olimpiada qatnashchilarining tarkibiga bog‘liq holda maktab ichida, tuman va shaharlarda o‘tkazish mumkin. Olimpiadani 4- sinfdan boshlab o‘tkazib, g‘oliblar maktabning devoriy gazetalarida va o‘quvchilar yig‘ilishlarida rag‘batlantiriladi. Matematik gazeta va viktorinalar Gazeta, viktorinada har xildagi matematik mazmunni o‘z ichiga olgan topi'shmoq, misol va topshiriqlar rasmlarda berilib, qiziqtirish xarakterida bo‘ladi. Viktorinada esa o‘quvchilarga yechish tavsiya qilinadigan topshiriq beriladi. Javoblar belgilangan vaqtda o‘quvchilarga yetkaziladi. Matematik viktorinalar - gazetalardan farqli ravishda faqat o‘quvchilarga yechish uchun berilgan masalalar va savollardan iborat bo‘ladi. Javoblar yozma ravishda ma'lum vaqt ichida o‘qituvchi tomonidan g‘olib o‘quvchi aniqlanib, e'lon qilib boriladi. Matematik devoriy gazeta, viktorinalar, odatda matematik burchak deb ataluvchi joyga osib qo‘yiladi, bu burchakda Vatanimiz yutuqlarini ifodalovchi sonli ma'lumotlar ham berib boriladi. "Bilasizmi?" ruknida qiziqarli materiallar beriladi. Masalan: 1. Odamning bo‘yi bir kunda 1 sm dan 6 sm gacha o‘zgarishi mumkin. 2. Dunyodagi eng uzun temir yo‘l 9302 km ni tashkil etadi. 3. Dunyoda okeanlar suvida 13300 mln tonnagacha kumush bor. Matematika burchagini tashkil qilishni o‘quvchilar va ularning ota-onalari faoli yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ekskursiya o‘tkazishdan maqsad nimaligi bolalarga tushunarli bo‘lishi nihoyatda muhimdir, shunday bo‘lganda bolalar oldindan nima qilishlari kerakligini va o‘zlarini qanday tutishlari kerakligini bilib oladilar. Maktabning joylashgan o‘rniga qarab bolalar bilan har xil ustaxonalarga, fabrikalarga, kombinatlarga, fermalarga, shirkat xo‘jaligi va fermer xo‘jaligi hamda boshqa joylarga ekskursiyalar o‘tkaziladi. Qurilish materialidan, mashinalardan, ishchi kuchlaridan va boshqa narsalardan foydalanish haqida masalalar tuzish va yechish mumkin. Shunday masalalardan ba'zilarini keltiramiz: 1. Bir soatda ekskavator 4 m uzunlikda poydevor chuqurligini kavlaydi. Shunday ish unumi bilan u 7 soatda qancha chuqurlik (o‘ra) kovlaydi? 2. Qurilishga yuk tashishda 4 ta avtomashina ishlamoqda. Ularning har birida bitta haydovchi va ikkita yukchi ishlaydi. Material tashishda hammasi bo‘lib qancha odam band? Qurilish materiallaridan mehnat darslari uchun stendlar tayyorlashda foydalanish mumkin, bunda binolarning maketlarini tayyorlash ham mumkin. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi quyidagilarga asoslanishi kerak. 1. Darsda o‘quvchilar olgan bilim, malaka va ko„nikmalarni hisobga olgan holda o‘tkaziladi. 2. Sinfdan tashqari ishlar o„quvchilarning xoxishi, havaskorligi, ijodkorligi tamoyiliga asoslanishi va har bir o„quvchini fikriga qarab ularni qoniqtirish maqsadida tashkil qilinadi. 3. Sinfdan tashqari ishlarni o„tkazish shakllari darslardan farq qilib qiziqarli tomoni kuchli bo‘ladi. Buning uchun zaruriy shart shuki, o„tkaziladigan ishning rejalashtirilishi va tizimliligining murakkabligidadir. Sinfdan tashqari ishlar sinfdagi dars shakliga nisbatan bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega: 1. O‘z mazmuni bo„yicha u davlat dasturi bilan chegaralanmagan , matematik material o‘quvchilarning bilimlari va malakalariga mos ravishda berilishi kerak. 2. Boshlang‘ich sinflarda bolalarning matematikaga nisbatan turg„un qiziqishlari haqida aniq bir fikr bildirib bo‘lmaydi. 3. Topqirlik, ziyraklik, tez hisoblashalar, yechishning samarali usullaridan foydalanish orqali yechilgan misol va masalalar uchun o„quvchilar rag‘batlantirilishi kerak. 4. Sinfdan tashqari ishlar mashg‘ulot turlari va shakliga qarab 10-12 minutdan to 1 soatgacha bo‘lishi mumkin. 5. Sinfdan tashqari ishlar shakl va turlariga qarab mazmunining turli tumanligi bilan farqlanadi. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlardagi misol va masalalar darsdagi misol va masalalardan farqli o‘laroq qiziqarliroq yoki muammoliroq bo„lishi kerak. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlar o‘tkazish uchun har xil qiziqarli mazmundagi arifmetik va geometrik masalalar, qiyinroq masalalar, hazil masalalar, tenglamalar tuzishga doir masalalar, qiziqarli kvadratlar, rebuslar, topishmoqlar va boshqalar material bo‘lib xizmat qiladi. Matematikadan sinfdan tashqari ishlarning eng ko‘p tarqalgani matematika to‘garagidir. Matematika to‘garagining asosiy vazifasi- matematikaga qiziqqan o‘quvchilarning matematik bilimlarini kengaytirishdan 1.3. Sinfdan tashqari mashg‘ulot turlari: fakultativ darslar Ma’lumki, darslarda o‘qituvchining barcha o‘quvchilar bilan 45 daqiqa davomida shug‘ullana olmayotganligi hozirgi ta’lim amaliyotining eng katta kamchiligi hisoblanadi. Bu kamchilik ortidan esa past o‘zlashtiruvchi o‘quvchi umrbod savodsiz bo‘lib o‘tishi, yoxud a’lochi o‘quvchilarning past o‘zlashtiruvchilar safiga tushib qolishiga olib keladi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda bunday holatning kuzatilishi o‘quvchi hayotining poydevorini xato qo‘yilishiga sabab bo‘ladi. Shusababli ham ta’lim jarayonida darslar bilan chegaralanib qolmay sinfdan tashqarimashg‘ulotlarni tashkil etish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. Fan to‘garaklari,ekskursiya, konsultatsiya, fakultativ mashg‘ulotlar shular jumlasidandir.Ayniqsa,fakultativ mashg‘ulotlarni o‘tkazish fanlardan o‘zlashtirilayotganbilimlarningmustahkamlanishiga sabab bo‘ladi. Fakultativ mashg‘ulotlarni o‘tkazish o‘quvchilarning qiziqish va iqtidorlarini bilib olishga, fanlar doirasida darslik materiallaridan tashqari boshqa materiallarni ko‘rib chiqishga imkon yaratadi. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida fakultativ mashg‘ulotlarni o‘tkazilishi darslikka kiritilgan o‘quvchilar o‘zlashtirishida muammoga duch keladigan tushunchalarni oson o‘zlashtirishlariga yordam beradi. Bunday tushunchalar sirasiga kasr va ulush, murakkab masalalar, koordinata o‘qi,yuza kabi mavzularni kiritishimiz mumkin. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida fakultativ mashg‘ulotlarni tashkil etish va o‘tkazish quyidagi omillar bilan bog‘liq: 1. Fakultativ mashg‘ulotlar rejasi sinfda o‘tiladigan matematika darsi mavzulari bilan uzviy bog‘liq holda tuziladi. Natijada matematika kursidan o‘tiladigan mavzular mazmuni to‘ldiriladi va rivojlantirilib, bilimlar chuqurlashtiriladi. O‘zlashtirish murakkab bo‘lgan tushunchalar boshqa tushuntirish usullarida ko‘rib chiqiladi. Matematika o‘qituvchisi matematika dasturi asosida, pedagogik kengash qaroriga muvofiq reja ishlab chiqadi va shunga asoslanib mashg‘ulotlarni o‘tkazadi. 2. Boshlang‘ich sinf matematika darlarida o‘tkaziladigan fakultativ mashg‘ulotlar sinfda o‘tiladigan asosiy matematika darsi bilan sinfdan tashqari ishlar o‘rtasidagi birlikni saqlashga xizmat qiladi. 3. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘tkaziladigan fakultativ mashg‘ulotlar sinfdan tashqari o‘tkaziladigan boshqa mashg‘ulotlarga nisbatan qat’iy yo‘nalish bo‘lib, unda matematikaga oid bilimlar kengaytiriladi, o‘quvchilar o‘zlashtirish ko‘rsatkichini yaxshilash asosiy vazifa sifatida qaraladi. 4. Mashg‘ulot davomida o‘quvchilar topshiriqni mustaqil bajarishga undaladi va ko‘mak berib boriladi. 5. Fakultativ mashg‘ulotlarda o‘quvchilar darsdagi kabi baholanmaydi. Ularga rag‘bat sifatida turli rag‘bat kartochkalardan foydalaniladi. Eng ko‘p rag‘bat kartochka olgan va mashg‘ulotda faol ishtirok etgan o‘quvchilar sinf tomonidan olqishlanadi. 6. Fakultativ mashg‘ulotlar ixtiyoriy ta’lim shakli bo‘lganligi uchun ta’lim muassasalarida qaysi fandan , necha soat fakultativ mashg‘ulot o‘tkazilishi pedagogik kengash va metod birlashma qaroriga muvofiq belgilanadi. 7. Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida innovatsion texnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarning mashg‘ulotlarga yanada qiziqishlari, faollashishlari uchun sabab bo‘ladi. Shu bilan birga maktabdan tashqari jarayonda ham o‘z ustida ishlashga undaydi. Demak , ta’lim amaliyotini sifatli va samarali tashkil etish uchun hamda o‘quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lishi uchun fakultativ mashg‘ulotlardan foydalanish zarur. Bu yordamchi shakllar o‘quvchini mustaqil fikrlashiga, o‘z ustida ko‘proq ishlashiga, fanni to‘liq va yaxshi o‘zlashtirishiga yordam beradi. II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA DARSLARIDA FAKULTATIV MASHG‘ULOTLARNING AHAMIYATI 2.1 Fakultativ mashg‘ulotlarning ahamiyati Fakultativ mashg‘ulotlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalashda, ularga kasb-hunar tanlashga oid bilim berishda yuqori natijalar beradi. Ayniqsa, iqtidorli o‘quvchilarda fanga qiziqishi, dunyoqarashi, zehni namoyon bo‘ladi. Bu esa boshlang‘ich sinf o‘quvchi- lariga to‘la-to‘kis bilim berishda har bir o‘quvchining shaxsiy xususiyatlarini o‘rganishda o‘quvchining qobiliyati namoyon bo‘ladi. Boshlang‘ich sinflarda fakultativ mashg‘ulotlami birinchi navbatda, matematika darslarida tashkil qilish katta ahamiyatga ega. Shu o‘rinda o‘qituvchi birinchi bosqichda o‘quvchilar orasidan matematikaga qiziqishi va iqtidorini aniqlashga imkon berib, ular bilan til topa oladi. Darslikdagi o‘quv materiallami takrorlamaydigan, lekin uni mustahkamlashga xizmat qiladigan murakkab ko‘rinishdagi o‘quv materiallar o‘rganiladi. Boshlang‘ich sinflarda fakultativ mashg‘ulotlar didaktik o‘yinlar, olimpiadalar, kechalar, viktorinalar o‘tkazishga yordam beradi. Ilmiy texnik taraqqiyot matematikaga bog‘langanligi sababli astasekin murakkabroq masalalar yechimini o‘rganishga imkoniyat beradi. Masalan, EHMda, mikrokalkulyatorda hisoblashlar o‘rganiladi. Boshlang‘ich sinflarda fakultativ mashg‘ulotlarda o‘quvchilaming matematik tafakkuri, fikrlash qobiliyati rivojlanadi. Fakultativ mashg‘ulodami boshlang‘ich sinflarda turli xiI tarzda olib borish mumkin, ayniqsa, III-IV sinflarda qiziqarli, ya'ni: o‘quvchilaming matematikaga bo‘lgan qiziqishini hartomonlama hisobga olgan holda olib borish lozim. Boshlang‘ich sinflarda matematikadan fakultativ dars namunalari Fakultativ darslar 1968 yil kiritilgan. Boshlang‘ich sinflarga 2 soatdan berilgan. Shundan 1 soatini matematikaga berilgan. Fakultativ darslarda darslikdagi o‘quv materialini takrorlamaydigan, lekin uni mustahkamlashga xizmat qiladigan o‘quv materiallar o‘rganiladi. Fakultativ mashg‘ulotlar-XTV tomonidan tasdiqlangan, o‘quv rejada ajratilgan soatlar bo‘yicha olib boriladi. Bu soat maktab ixtiyoridagi komponentlarga ko‘ra o‘quvchilar qiziqishiga qarab taqsimlanadi. 1-sinfda- choraklar bo‘yicha va III-choragini Matematikaga beriladi. 2-sinfda-yarim yillik bo‘yicha: Ona tili va Matematikaga. 3-4-sinflarda yillik: yoki ona tiliga yoki Matematikaga beriladi. Fakultativ mashg‘ulotlarga jurnalda alohida sahifa ajratiladi va baholanmaydi, o‘quvchilar qiziqishiga ko‘ra rag‘batlantiriladi. Fakultativ mashg‘ulotlarga 1-sinfda-32 soat hamda 2-3-4-sinflarda esa- 34 soat ajratiladi. Fakultativ mashg‘ulotlar mazmuni quyidagicha tashkil etiladi: 1. Sharq mutafakkirlari merosini o‘rganish. 2. Ularning asarlarida uchraydigan ayrim boshlang‘ich sinflarga xos bo‘lgan matematik xossalar, qoidalar o‘rganiladi. 3. Murakkab masalalar. 4. Didaktik (krossvord, rebus, kvadratlar) topshiriqlar. 5. Mantiqiy (hazil, qiziqarli) masalalar. Bitta darsda ikkitasi o‘tkaziladi. 2.2 Fakultativ darslarni tashkil etish Fakultativ mashg‘ulotlar I sinfda o‘qituvchi o‘quvchilami qiziqishi va o‘zlashtirishiga qarab fanlar aro aloqadorlikni hisobga olgan holda olib boradi. II-IV sinflarda 34 soat o‘tiladi. II sinfda choraklar bo‘yicha olib borish mumkin. Masalan, chorakda matematika, 2 chorakda ona tili va hokazo. III sinfda yarim yillik bo‘yicha olib boriladi. Masalan, 1 yarim yillikda matematika, 2 yarim yillikda ona tili va hokazo.