BOSHLANG’ICH SINFLARDA ONA TILI DARSLARIGA QO’YILADIGAN TALABLAR KURS ISHI MUNDARIJA KIRISH 1.Boshlang’ich ta’limda ona tili fan sifatida. 2..Fanning oldiga qo’yiladigan asosiy talab va kategoriyalar 2.1. Boshlang’ich sinflarda ona tiliga qo’yiladigan asosiy talablar va ularning mohiyati 2.2.Boshlang’ich sinf o’quvchilarini ona tili fanini o’zlashtirishi uchun qo’yilgan majburiy talablar kategoriyalari 3.Fanning maqsadlari yo’lida muhim ahamiyatga ega bo’lgan metodikalar 3.1. Boshlang’ich sinflarda ona tili faninig o’qish va yozish darslariga qo’yoladigan muhim talablar 3.2.Boshlang’ich sinflarda ona tili darsiga qo’yilgan talablarni amalda qo’llash jarayonida qo’llaniladigan metod va ko’nikmalar 4.XULOSA. 5.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Maʼlumki, Prezidentimiz tomonidan yurtimizda bolalarning ta’lim olishi va ularning barkamol avlod bo‘lib yetishishiga katta e’tibor berilmoqda. Buning uchun xalqaro tajribadan o‘tgan tizimni milliy mintalitetimizga mos tarzda ta’lim yo‘nalishimizda qo‘llash va a’nanaviy nazorat usullaridan vos kechmagan holda amaliyotda tadbiq etish zarur. Bu haqda mamlakatimiz prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning quyidagi so‘zlari ibratlidir: “Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq”. Zero, ayni davr taʼlimi va global taraqqiyot bilimlar universalligini ham talab qiladi. Shu sababli ham, mamlakatimizda taʼlim-tarbiya tizimini mutlaqo yangi bosqichga koʻtarish, pedagogik kadrlar tayyorlash jarayonlari sifat darajasini xalqaro talablar va standartlarga muvofiq tubdan yaxshilash boʻyicha keng koʻlamli ishlarni amalga oshirishimiz muhim ahamiyatga egadir. Yoshlarimizning mustaqil va erkin fikrlay olishi, albatta, ularning maktabda qanday taʼlim-tarbiya olishiga bogʻliq. Oʻquvchilarning mustaqil faoliyatini taʼlim jarayonida mustaqil ishlarni bajarish jarayoni shakllantirib beradi. Shu sababli, avvalo, taʼlim sifatini yaxshilashning yoʻli birinchi navbatda kasbini sevuvchi, hamda mahoratli oʻqituvchi tayyorlashdadir. Oʻqituvchi mahoratli boʻlsa, albatta, oʻquvchilar bilimli va har tomonlama yetuk boʻladi. Buning uchun, birinchi navbatda oʻqituvchining oʻzi har tomonlama barkamol boʻlishi talab etiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Yangi Oʻzbekiston strategiyasi” kitobida shunday soʻzlarni taʼkidlab oʻtgan: “Jonajon Vatanimiz – Oʻzbekistonni eng rivojlangan davlatlar, qatoriga olib chiqish sharafli va ayni paytda nihoyatda masʼuliyatli vazifa”. Biz rivojlangan davlatlar qatoriga chiqishimiz uchun taʼlim tizimiga katta eʼtibor berilmoqda. Buning dalili sifatida Oʻzbekiston hududining har bir viloyatida “Prezident maktablari” mavjud. Kurs ishining maqsadi. Boshlangʻich sinf ona tili darslarida oʻquvchilarning bilimini tekshirish usullarini o'rganish va tahlil qilish hamda xalqaro baholash dasturlari testlaridan foydalanish metodikasi va uning afzalliklarini oʻrganish, tahlil qilish va muammolarini bartaraf etish usullarini oʻrganish. Va ona tiliga faniga qo’yilgan asosiy talablarni o’rganish va takomillashtirish yo’llarini topish. Kurs ishining obyekti. Boshlangʻich sinf ona tili darslari, darsligi va Xalqaro baholash tizimi. Kurs ishining predmeti. Boshlangʻich sinfda oʻquvchilarning bilimini tekshirish usullari, shakllari, metod hamda vositalari. Boshlangʻich sinf ona tili darslarida oʻquvchilarning bilimini baholashda pedagoglar oldiga qo’yilgan talablarga asoslanib ish yuritishdir. Kurs ishining metodlari. Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlarni oʻrganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- soʻrovnomalar, ilgʻor oʻqituvchilarning ish tajribalarini oʻrganish, pedagogik tajriba, taqqoslash. Kurs ishining metodologik asoslari. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Taʼlim toʻgʻrisida” gi Qonun, “ Milliy oʻquv dasturi” Boshlangʻich taʼlim konsepsiyasi, metodist psixolog, didaktik olimlarning muammo yuzasidan qayd etgan qarashlari, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining taʼlim-tarbiyaga oid fikrlari. 1.1.Ma’lumki, ta’limning mazmuni o‘quvchilarning har tamonlama kamol topishiga, chuqur bilimli, ma’naviyati yuksak, vatan ravnaqiga hissa qo‘sha oladigan shaxs qilib tarbiyalashga qaratilgandir. Rivojlangan davlatlarning yetakchi ta’lim muassasalarida mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb hunarni egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega bo‘lgan yoshlarni tarbiyalash bo‘yicha keng ko‘lamdagi ishlar amalga oshirilmoqda. tendensiyasining intensivlashuvi kuzatilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligini jahon miqyosida yil sayin barqarorlashtirib borar ekan, uning istiqboli bugungi avlodning bilimdon, ma’naviy jihatdan barkamol insonlar bo‘lib yеtishishiga bog‘liqdir. Bu o‘rinda inson ruhiyati uchun to‘laqonli, faol, barkamol shaxs sifatida shakllantirish samaradorligini yanada oshirishda psixologik- pedagogika ilmi va uning amaliyotda to‘g‘ri bo‘lishi juda muhimdir. Kelajagi, ertangi kuni yorug‘, farovon va buyuk bo‘lishini o‘ylagan davlat, albatta barkamol avlod tarbiyasiga jiddiy e’tibor beradi va bu ezgu yo‘lda barcha chora tadbirlarni ko‘radi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2022 -yil 11 maydagi “2022-2026-yillarda xalq ta’limini rivojlantirish bo‘yicha milliy dasturni tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-134-son, 2022 yil 28 yanvardagi “2022- 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-son, 2020-yil 6-noyabrdagi “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlarni to‘g‘risida” PQ-4884-sonli qarori, 2021-yil 26-martdagi “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-5040-sonli qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘quvchilarni psixologik- pedagogik qo‘llab-quvvatlash ishlarini yanada takomillashtirish to‘g‘risidagi” 577- son qarorini amalga tadbiq qiluvchi “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus davlat ta’lim muassasalarida psixologik xizmat faoliyatini tashkil etish to‘g‘risidagi Nizom”ning ishlab chiqilishi va Хalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlanishi mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-xuquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu haqda quyidagi fikrlarni bayon etganlar: ”Yoshlarimiz haqli ravishda Vatanimiz kelajagi uchun javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo‘lgan, bugungi va ertangi kunimizning hal etuvchi kuchiga aylanib borayotgani g’urur va iftixor bag’ishlaydi” Bu g’ururni tarbiyalashda boshlang’ich ta’limning o‘rni beqiyosdir. O‘quvchilarni maktab ostonasiga kelishlari bilan bu faoliyat boshlanadi, deyishimiz mumkin, chunki savod o‘rgatish davridan boshlab o‘quvchilar ta’lim- tarbiya birligi asosida o‘qitiladi. “ Boshlang’ich ta’lim- ta’lim 1 Shavkat Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. 4 oluvchilarda umumiy o‘rta ta’limni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan savodxonlik, bilim, malaka va ko‘nikmalar asoslarini shakllantirishga qaratilgan”ligi O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g’risidagi Qonunining 9- moddasida belgilab qo‘yilgan. Savod o‘rgatish davridanoq bolalarni xat-savodga o‘rgatish, lug’atini boyitish, nutqini rivojlantirish bilan bir qatorda orqali boshqa o‘quv fanlarini o‘zlashtirishga ham zamin yaratiladi. Ona tili ta’limi o‘quvchilarning o‘zbek adabiy tili me’yorlari darajasida og’zaki va yozma nutq malakalarini shakllatirish, imlo va uslubiy jihatdan savodxon qilish, ijodiy va mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlatirish kabi maqsadlarni amalga oshirishni nazarda tutadi. O‘quvchilarda yozma nutq ko‘nikmasini shakllantirish bir qadar murakkab jarayon bo‘lib, maktab ta’limida muhim jihat hisoblanadi. Yozma nutq o‘quvchilarda savodxonlik, ijodiylik, fikrni aniq ifoda eta olish, qisqalik va tushunarlilik kabi asosiy asosiy sifatlarni shakllantirishga qaratiladi. Savodxonlikda so‘z va tinish belgisini to‘g’ri yozish tushunilsa, yozma nutqda so‘zni ko‘rish va ko‘chirish, uning talaffuzi va eshitilishi orasidagi o‘zaro bog’liqlikni aniqlay olish nazarda tutiladi. Xat-savod o‘rgatish ta’limning muhim bosqichi bo‘lib, bu davrda o‘quvchilarga to‘g’ri o‘qish, chiroyli yozish hamda o‘qiganlarini so‘zlab berish o‘rgatiladi. Nutqni gaplarga, gapni so‘zlarga, so‘zni bo‘g’inlarga ajratish, tovushlarni eshitib va talaffuz qilib bir-biridan farqlash, so‘zda tovushlarning birin-ketinligiga e’tibor berishni ham bilib olishlari ta’minlanadi. O‘quvchilarning og’zaki nutqini rivojlantirish ishlari ham savod o‘rgatish darslarining asosiy vazifalaridan biridir. O‘quvchilar o‘qituvchisining savollariga to‘liq va aniq javob bera olishi; rasmga qarab bog’lanishli nutq tarzida hikoya tuzishi; o‘yin va turli voqealarni gapirib berishga o‘rgatib boriladi. O‘quvchilar lug’atini boyitishga, yangi o‘rganilgan har bir so‘zning ma’nosini puxta o‘zlashtirishlariga e’tibor beriladi. Savodxonlikni tarkib toptirish ijodiy tafakkurni rivojlantirish bilan uyg’unlikda olib borilishi lozim. Maktab ona tili ta’limining bosh maqsadlarida biri ham o‘quvchilarda mustaqil va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirib borishdir. O‘quvchi og’zaki va yozma nutqning rivojlanganlik darajasi uning boshqalar bilan muloqotlarda namoyon bo‘ladi. Demak, ona tili ta’limi jarayonida og’zaki va yozma nutqni rivojlantirish zamirida o‘zaro muloqot jarayonidagi madaniy nutqi tarkib toptirish maqsadi ham e’tibordan chetda qolib ketmasligi lozimdir. 2.1.Boshlang‘ich sinf ona tili darslariga qo‘yiladigan talablar. Umumiy o'rta ta'limni davom ettirish uchun zarur bo'lgan savodxonlik, bilim, malaka va ko'nikmalar asoslarini shakllantirishga qaratilgan. 2021 yil boshida bir guruh tajribali milliy va xalqaro mutaxassislar O'zbekistondagi boshlang'ich sinf o'qituvchilari bilan hamkorlikda 1-4-sinf o'quvchilariga "Ona tili va o'qish savodxonligi" hamda "Matematika" fanlari bo'yicha o'qitishning yangi standartlarini ishlab chiqdi. O'zbekistonda AQSh Xalqaro taraqqiyot agentligi (USAID) hamda Xalq ta'limi vazirligi huzuridagi Respublika ta'lim markazi hamkorligida "Ona tili va o'qish savodxonligi" hamda "Matematika" fanlaridan boshlang'ich sinf o'qituvchilari uchun yangi darslik va qo'llanmalar ishlab chiqildi shunga asosan. AQShning Toshkentdagi elchixonasi matbuot xizmati xabariga ko'ra, 8 aprel kuni USAID ning O'zbekistonda ta'limni yaxshilash dasturi doirasida ishlab chiqilgan standartlar va kitoblarni ko'rib chiqish bo'yicha seminar bo'lib o'tdi. Unda Xalq ta'limi vazirligi, mahalliy ilmiy tadqiqot institutlari hamda maktablarning boshlang'ich sinf o'qituvchilari yangi o'quv-metodik majmualar asosida olib borilayotgan ishlar, yondashuv va tadqiqotlar haqida ma'lumotga ega bo'ldi. Keyinchalik mazkur standartlar asosida qiziqarli kontent hamda o'quvchilarning qiziqishiga yo'naltirilgan yuqori sifatli darsliklar va o'qituvchilar uchun qo'llanmalar ishlab chiqildi Ona tili — har bir elatning , xalqning , millatning o'z tili. Ona tili lug'at tarkibi, asosan, shu tilga mansub xalqning turmushi, madaniyati va an'analarini ifodalaydigan so'z va tushunchalardan iborat bo'ladi. Ona tili taraqqiyoti har bir elat, xalq va millatning ijtimoiy rivojlanishi bilan uzviy bog'liq. Ona tili - millatning ruhidir. Til — davlat timsoli, mulki. Tilni asrash, rivojlantirish - millatning yuksalishi demak. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo'yilgan. Shu tariqa o'zbek tili mustaqil davlatimizning Bayrog'i, Gerbi, Madhiyasi qatorida turadigan, qonun yo'li bilan himoya qilinadigan muqaddas davlat ramziga aylandi. Ona tili fanini o'qitishning bosh maqsadi yoshlarimizning ijodiy- mustaqil, o'z fikrini erkin va ta'sirli, mazmunli va mantiqli qilib yozma va og'zaki shaklda ifodalashga, o'zbek tili qonun- qoidalarini ongli o'zlashtirishga o'rgatish, shuningdek, ularning fikr doiralarini kengaytirishga, ona yurtimizga, avlod-ajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviyatimizga, milliy urf-odatlarimizga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Boshlang'ich ta'lim bosqichida yangi tahrirdagi DTS lari asosida o'quvchilarni ona tili ta'limi sohasi bo'yicha tayyorgarlik darajasiga qo'yilgan talablar standart me'zon orqali aks ettiriladi 1. O'qish texnikasi 2.O'zgalar fikrini va matn mazmunini anglash 3.Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. O'quvchilar shu parametrlar asosida bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo'lishi kerak. Ana shu maqsadlardan kelib chiqqan holda 1-4- sinf ona tili fanini o'qitishning oldiga bir qator vazifalar qo'yiladi: 1.O'quvchilarni erkin fikrlashga o'rgatish; 2. O'z fikrini o'zbek tilining qonun-qoidalariga muvofiq ravishda og'zaki va yozma ifodalay olish; 3. Bir ma'noni turli shakllarda bera olish ko'nikmalarini shakllantirish, so'zlardan o'rinli foydalanish; 4. Dunyoni bilishda ona tilining ahamiyatini singdirish kabi vazifalar shular jumlasidandir. Shuningdek boshlang'ich sinf ona tili ta'limi o'quvchilarga nutq faoliyatining asosiy turlarini o'stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim masalalarni ham hal etishni ko'zda tutadi. •Bolalarda ahloqiy va estetik tasavvurlarni shakllantirish; • Bolalarga atrof- muhit, kishilar, tabiat va jamiyat haqida tushuncha berish; • Nafosat hissini tarbiyalash; • Mantiqiy tafakkur yuritishga o'rgatish; • O'quv mashg'ulotlariga, bilim manbai bo'lgan kitobga qiziqish uyg'otish. Ona tili o'qitishning mazmuni va metodlari o'quvchilarga dastur ta'lab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko'nikma va malaka hosil qilishga ko'maklashish lozim. Mazkur maqsad va vazifalarni to'laqonli bajarish uchun o'qituvchi faqat dars bila n chegaralanib qolmasligi kerak. Darsdan tashqari paytlarda ham muntazam ish olib borishi yaxshi natija beradi. Tilni o'rganishga doir kechalar, to'garaklar, maktab ixtiyoridagi soatlar hisobidan qo'shimcha darslar, sinfdagi iqtidorli o'quvchilar bilan ishlash kabilardan foydalanish kerak. O'quvchilarga til ta'limini singdirishda ularning yosh va bilim darajalarini ham hisobga olish zarur. Chunki 2-sinf o'quvchisiga 4-sinf hajmdagi bilimni berilsa, o'quvchi buni hazm qila olmaydi, o'zlashtiraolmaydi ham. Aksincha 4-sinf o'quvchisiga 1-2-sinfdagi bilimlar berish bilan cheklanib qolinsa bu ham o'quvchi uchun zerikarli bo'ladi. Natijada o'quvchilarda tilni o'rganishga bo'lgan havas, qiziqish rivojlanish o'rniga susayadi. Boshlang'ich sinf o'quvchisi DTS larida berilgan me'yoriy majburiy ta'lablarni bilishlari kerak. 1-4-sinflarda o'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakasiga quyidagi asosiy talablar qo'yiladi: 1-sinf. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. Miqdoriy ko'rsatgich: 15-20 so'zdan iborat diktant yoza olish. Talablar:a) imlo xatolarga yo'l qo'ymaslik; b) ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi; Diktant turlari: Lug'at diktant, izohli diktant, nazorat diktanti. Miqdoriy ko'rsatgich: 2-3 gapdan iborat sodda matnni (fikr ehtiyoji bilan bog'liq mavzu asosida) yaratish Talablar:a) matndagi gaplarni mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi, ko'rsatilgan mavzu doirasida birlashish; b) harf va tinish belgilarini to'g'ri yozish; d) harflarni bir-biridan uzmay yoza olish; e) so'zlar orasidagi oraliqni to'g'ri belgilash; manzara, voqea-hodisalar tasviri. 2-sinf. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. Miqdoriy ko'rsatgich: 35-40 so'zdan iborat diktant yoza olish. Talablar: a) imlo xatolarga yo'l qo'ymaslik; b) ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi; Diktant turlari: lug'at diktant, yoddan yozuv diktanti, nazorat diktanti. Miqdoriy ko'rsatgich: 3-4 gapdan iborat bo'lgan kichik va sodda matn (Fikr ehtiyoji bilan bog'liq mavzu asosida) yaratish. Talablar: a) matndagi gaplarning mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi ko'rsatilgan mavzu doirasida birlashishi; b) harflar va tinish belgilarini to'g'ri yozishi d) so'z va gaplarni to'g'ri yozib, tinish belgilarini o'z o'rniga qo'ya olish. Matnning xarakteri: Rasm, manzara, joy, voqia-hodisalar tasviri, o'quvchiga tanish bo'lgan narsa, buyum tasviri. 3-sinf. Diktant turlari: saylanma diktant, lug'at diktanti, ta'kidiy diktant, yoddan yozuv diktanti, nazorat diktanti, izohli diktant, ko'rsatish diktant. Miqdoriy ko'rsatgich: 4-5 gapdan iborat bo'lgan matn (fikr ehtiyoji bilan bog'liq mavzu asosida) yaratish Talablar: a) matndagi gaplarni mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi, ko'rsatilgan mavzu doirasiga birlashish; b) so'z va iboralarni to'g'ri yozish, gap oxiriga kerakli tinish belgisini qo'ya olish; d) tasvirda tilning ifoda vositalaridan foydalanish darajasi; e) matnda so'zlarni takrorlashdan saqlanish va sinonimlarni qo'llay olish. Matnning xarakteri: Manzara. O'quvchi ko'z oldida sodir bo'lgan voqea-hodisa tasviri. 4-sinf. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. Miqdoriy ko'rsatgich -70-80 so'zdan iborat diktant yoza olish. Talablar: a) imlo-xatolarga yo'l qo'ymaslik; b) ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi; Diktant turlari: saylanma diktant, lug'at diktant, ta'kidiy diktant, yoddan yozuv diktanti, nazorat diktant, izohli diktant, ko'rsatish diktant. Miqdoriy ko'rsatgich: 5-6 gapdan iborat bo'lgan matn (Fikr ehtiyoji bilan bog'liq mavzu asosida) yaratish. Talablar: a) matndagi gaplarning mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi, mavzu doirasida birlashishi; b) matnda xatboshining yaxlitligi va fikr izchilligini taminlash; d) uyadosh so'zlardan (gul: atirgul, ranogul, binafsha, lola) foydalana olish. Matnning xarakteri: Xotira asosida manzara, voqea- hodisa, narsa-buyum, joy, kinofilm va hokazolarning tasviri, kichik insho, xat-xabar Boshlang'ich sinf ona tili darslariga qo 'yilgan talablar. Boshlang'ich sinf ona tili darslariga qo'yilgan muhim talablardan biri o'quvchilar bilimini shakllantirish borasida ularning qobiliyatlarini o'stirish ustida ishlash bilimlarni ongli bo'lishiga erishish, o'quvchilarga har bir ishni o'ylab bajarishga odatlantirishdir. Maktabda amaliy ishlarning ahamiyati o'quvchilar tomonidan to'g'ri baholansa-da, o'quvchilarning nazariy bilimlaridan amalda foydalanishga qiynaladilar. Yozma ishlarni bajarishda grammatika qoidalaridan kam foydalanadilar. Aslida esa imlo savodxonlikni oshirish uchun ko'chirib yozish va amaliy mashqlar muhim o'rin tutadi. Psixologik tadqiqodlardan ma'lum bo'lishicha, imlo savodxonlik asta-sekinlik bilan shakllanadi. Amaliy ishlardan qoidaga o'tishda ham o'zlashtirish jarayoni sekinlik bilan kechadi. Dastlab o'qituvchi rahbarligida og'zaki muhokama qilinadi. Asta- sekin o'quvchilar o'ylab, mulohaza qilib anglay boshlaydilar. Borcha yozuv darslarida o'quvchilarga to'g'ri yozish qoidalarini ta'kidlab turish va amaliy ishlarni bajarish orqali ularning imlo savodxonliklarini oshirish mumkin. Ona tili fanini o'qitishning bosh maqsadi yoshlarimizning ijodiy- mustaqil, o'z fikrini erkin va ta'sirli, mazmunli va mantiqli qilib yozma va og'zaki shaklda ifodalashga, o'zbek tili qonun- qoidalarini ongli o'zlashtirishga o'rgatish, shuningdek, ularning fikr doiralarini kengaytirishga, ona yurtimizga, avlod- ajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviyatimizga, milliy urf-odatlarimizga mehr- muhabbat ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Boshlang'ich ta'lim bosqichida yangi tahrirdagi DTS lari asosida o'quvchilarni ona tili ta'limi sohasi bo'yicha tayyorgarlik darajasiga qo'yilgan talablar standart me'zon orqali aks ettiriladi: 1. O'qish texnikasi 2. O'zgalar fikrini va matn mazmunini anglash 3. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. O'quvchilar shu parametrlar asosida bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo'lishi kerak. Ana shu maqsadlardan kelib chiqqan holda 1-4- sinf ona tili fanini o'qitishning oldiga bir qator vazifalar qo'yiladi: 1. O'quvchilarni erkin fikrlashga o'rgatish; 2. O'z fikrini o'zbek tilining qonun-qoidalariga muvofiq ravishda og'zaki va yozma ifodalay olish; 3. Bir ma'noni turli shakllarda bera olish ko'nikmalarini shakllantirish, so'zlardan o'rinli foydalanish; 4. Dunyoni bilishda ona tilining ahamiyatini singdirish kabi vazifalar shular jumlasidandir. Shuningdek boshlang'ich sinf ona tili ta'limi o'quvchilarga nutq faoliyatining asosiy turlarini o'stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim masalalarni ham hal etishni ko'zda tutadi. Bolalarda ahloqiy va estetik tasavvurlarni shakllantirish; Bolalarga atrof- muhit, kishilar, tabiat va jamiyat haqida tushuncha berish; Nafosat hissini tarbiyalash; Mantiqiy tafakkur yuritishga o'rgatish; O'quv mashg'ulotlariga, bilim manbai bo'lgan kitobga qiziqish uyg'otish. Ona tili o'qitishning mazmuni va metodlari o'quvchilarga dastur ta'lab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko'nikma va malaka hosil qilishga ko'maklashish lozim. Mazkur maqsad va vazifalarni to'laqonli bajarish uchun o'qituvchi faqat dar s bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Darsdan tashqari paytlarda ham muntazam ish olib borishi yaxshi natija beradi. Tilni o'rganishga doir kechalar, to'garaklar, maktab ixtiyoridagi soatlar hisobidan qo'shimcha darslar, sinfdagi iqtidorli o'quvchilar bilan ishlash kabilardan foydalanish kerak. O'quvchilarga til ta'limini singdirishda ularning yosh va bilim darajalarini ham hisobga olish zarur. Chunki 2-sinf o'quvchisiga 4-sinf hajmdagi bilimni berilsa o'quvchi buni hazm qila olmaydi, o'zlashtiraolmaydi ham. Aksincha 4-sinf o'quvchisiga 1-2-sinfdagi bilimlar berish bilan cheklanib qolinsa bu ham o'quvchi uchun zerikarli bo'ladi. Natijada o'quvchilarda tilni o'rganishga bo'lgan havas, qiziqish rivojlanish o'rniga susayadi. 2.2.Boshlang'ich sinf o'quvchisi DTS larida berilgan me'yoriy majburiy ta'lablarni bilishlari kerak. 1-4-sinflarda o'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakasiga quyidagi asosiy talablar qo'yiladi: 1-sinf. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. Miqdoriy ko'rsatgich: 15-20 so'zdan iborat diktant yoza olish. Talablar: a) imlo xatolarga yo'l qo'ymaslik; b) ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi; Diktant turlari: Lug'at diktant, izohli diktant, nazorat diktanti. Miqdoriy ko'rsatgich: 2-3 gapdan iborat sodda matnni (fikr ehtiyoji bilan bog'liq mavzu asosida) yaratish. Talablar: a) matndagi gaplarni mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi, ko'rsatilgan mavzu doirasida birlashish; b) harf va tinish belgilarini to'g'ri yozish; d) harflarni bir-biridan uzmay yoza olish; e) so'zlar orasidagi oraliqni to'g'ri belgilash; Matnni xarakteri: O'quvchiga tanish bo'lgan va ko'z oldiga keltira oladigan buyum, manzara, voqea–hodisalar tasviri. 2-sinf. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. Miqdoriy ko'rsatgich: 35-40 so'zdan iborat diktant yoza olish. Talablar: a) imlo xatolarga yo'l qo'ymaslik; b) ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi; Diktant turlari: lug'at diktant, yoddan yozuv diktanti, nazorat diktanti. Miqdoriy ko'rsatgich: 3-4 gapdan iborat bo'lgan kichik va sodda matn (Fikr ehtiyoji bilan bog'liq mavzu asosida) yaratish. Talablar: a) matndagi gaplarning mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi, ko'rsatilgan mavzu doirasida birlashishi; b) harflar va tinish belgilarini to'g'ri yozish; d) so'z va gaplarni to'g'ri yozib, tinish belgilarini o'z o'rniga qo'ya olish. Matnning xarakteri: Rasm, manzara, joy, voqia-hodisalar tasviri, o'quvchiga tanish bo'lgan narsa, buyum tasviri. 3-sinf. Diktant turlari: saylanma diktant, lug'at diktanti, ta’kidiy diktant, yoddan yozuv diktanti, nazorat diktanti, izohli diktant, ko'rsatish diktant. Miqdoriy ko'rsatgich: 4-5 gapdan iborat bo'lgan matn (fikr ehtiyoji bilan bog'liq mavzu asosida) yaratish Talablar: a) matndagi gaplarni mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi, ko'rsatilgan mavzu doirasiga birlashish; b) so'z va iboralarni to'g'ri yozish, gap oxiriga kerakli tinish belgisini qo'ya olish; d) tasvirda tilning ifoda vositalaridan foydalanish darajasi; e) matnda so'zlarni takrorlashdan saqlanish va sinonimlarni qo'llay olish. Matnning xarakteri: Manzara. O'quvchi ko'z oldida sodir bo'lgan voqea-hodisa tasviri. 4-sinf. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. Miqdoriy ko'rsatgich –70-80 so'zdan iborat diktant yoza olish. Talablar: a) imlo-xatolarga yo'l qo'ymaslik; b) ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi; Diktant turlari: saylanma diktant, lug'at diktant, ta’kidiy diktant, yoddan yozuv diktanti, nazorat diktant, izohli diktant, ko'rsatish diktant. Miqdoriy ko'rsatgich: 5-6 gapdan iborat bo'lgan matn (Fikr ehtiyoji bilan bog'liq mavzu asosida) yaratish. Talablar: a) matndagi gaplarning mazmunan o'zaro bog'liqligi va aloqadorligi, mavzu doirasida birlashishi; b) matnda xatboshining yaxlitligi va fikr izchilligini taminlash; d) uyadosh so'zlardan (gul: atirgul, ranogul, binafsha, lola) foydalana olish. Matnning xarakteri: Xotira asosida manzara, voqea- hodisa, narsa-buyum, joy, kinofilm va hokazolarning tasviri, kichik insho, xat-xabar Boshlang'ich sinf ona tili darslariga qo’yilgan talablar. Boshlang'ich sinf ona tili darslariga qo’yilgan muhim talablardan biri o'quvchilar bilimini shakllantirish borasida ularning qobiliyatlarini o'stirish ustida ishlash bilimlarni ongli bo'lishiga erishish, o'quvchilarga har bir ishni o'ylab bajarishga odatlantirishdir. Maktabda amaliy ishlarning ahamiyati o'quvchilar tomonidan to'g'ri baholansa-da, o'quvchilarning nazariy bilimlaridan amalda foydalanishga qiynaladilar. Yozma ishlarni bajarishda grammatika qoidalaridan kam foydalanadilar. Aslida esa imlo savodxonlikni oshirish uchun ko'chirib yozish va amaliy mashqlar muhim o'rin tutadi. Psixologik tadqiqodlardan ma'lum bo'lishicha, imlo savodxonlik asta- sekinlik bilan shakllanadi. Amaliy ishlardan qoidaga o'tishda ham o'zlashtirish jarayoni sekinlik bilan kechadi. Dastlab o'qituvchi rahbarligida og'zaki muhokama qilinadi. Asta-sekin o'quvchilar o'ylab, mulohaza qilib anglay boshlaydilar. Borcha yozuv darslarida o'quvchilarga to'g'ri yozish qoidalarini ta'kidlab turish va amaliy ishlarni bajarish orqali ularning imlo savodxonliklarini oshirish mumkin. Barcha ona tili darslarida o'quvchilar bilishini va malaka qobiliyatlarini takomillashtirish maqsadida oldin o'tilgan darslarni takrorlashga vaqt ajratiladi. Takrorlash bilimlarni aniqlashga, hisobga olish va shu bilan bir vaqtda mustahkamlashga yordam beradi. Boshlang'ich sinflarda oldin o'tilganlarni takrorlash bilan bir vaqtda va takrorlash jarayonida oz-ozdan yangi bilimlar berib boriladi. Takrorlash orqali o'quvchilar o'z bilimlarini tartibga soladilar, mustahkamlaydilar. Ilg'or tajribali o'qituvchilar darslarni tashkil etishda oldin o'tilganlarni mustahkamlash, yangi bilimlarni o'zlashtirish bilan bir vaqtda keyingi darsda o'rganiladigan mavzu uchun zamin tayyorlaydilar. Xozirgi zamon darsi shundan iboratki, o'quvchi, tinglovchi, o'qituvchi esa ma'ruzachi bo'lib qolmasligi kerak. Balki o'qituvchi darsni kuzatib tartibga soluvchi rejissyorga aylanmog'i lozim. O'qituvchi darsni shunday tashkil etishi kerakki hamma o'quvchi shu mavzu yuzasidan mustaqil fikr yuritsin, o'z fikrini ayta olsin, kamchiligi bo'lsa o'rtoqlari va o'qituvchi javobidan kelib chiqib to'g'rilay olsin. Darsning xarakter xususiyatiga qarab dars interfaol usulda bo'lishiga erishishi lozim. Darslarda testlardan va tarqatmali materiallardan foydalanish ham yahshi natija beradi. 1-4-sinf ona tili darslari bilan tanishtirish va ularning bir-biridan farqi. Ma'lumki, boshlang'ich sinf ona tili darsligining adabiy til meyorida amaliy o'zlashtirishlarga yordam berishdir. Darslikning asosiy qismini xilma-xil mashqlar tashkil etadi. Masalan:K.Qosimova, S.Fuzailov va A.Ne'matova muallifligidagi 2-sinf ona tili darsligi 1-sinfda o'tilganlarni takrorlashdan boshlanadi. Bunda gap va so'z haqidagi bilimlar takrorlanib mustahkamlanadi. Va asta sekin navbatdagi bilimlar berib boriladi. 2004-yilda to'ldirilgan nashrning muqovasida ikkita o'quvchining maktab tomon ketayotgan rami berilgan. Bu rasm o'quvchilarning shu darslikka qiziqishini oshiradi. Mashqlarda uyga vazifa va o'ylab ko'rish uchun berilgan mashqlarga alohida belgi qo'yilgani juda ma'qul. Ayniqsa kitobning sahifalari did bilan jihozlangan. Berilgan rasmlar aniq, chiroyli qilib chizilgan. Qoidalar aniq, tushunarli qilib chiziqlar ichida berilgan. Darslik ohirida lug'at berilgan bo'lib jarangli va jarrangsiz undoshlar aniq ajratib ko'rsatilgan. Darslik foydalanishga loyiq. S.Fuzailov va M.Xudayberganovalar tomonidan 2004-yilda nashr etilgan 7 nashri ham 3-sinf o'quvchilari uchun juda mos tayyorlangan. Muqovadagi tanlangan rasmlar va bobomiz A.Navoiyning yodgorliklari va o'gitlari juda o'rinli berilgan. Darslik sahifalari ham sifatli qog'oz va ranglar asosida yaratilgan. Darslikning 3- sahifasida Mustaqillik maydoni rasmini berilishi o'quvchilarni o'z vataniga, xalqiga, prezidentiga sadoqat ruhida tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Shuningdek, darslik sahifalariga ishlangan rasmlar ham juda o'rinli, aniq qilib berilgan Qoidalar ham chiziqlar ichida alohida rang bilan berilgan. Bu ham o'quvchilarni ona tilidan grammatik qoidalarni tez va puxta o'zlashtirib olishlarida alohida ahamiyat kasb etadi. 3-sinf ona tili darsligi asosan 4 ta bo'limdan iborat. 1. Takrorlash 2. Gap 3. So'z tarkibi 4. So'z turkumlari Shuningdek o'quv yili oxirida yil davomida o'tilganlarni takrorlash berilgan. Bu bo'limlar uchun berilgan mashqlar asosan o'quvchilarni 4 ta bo'lim yuzasidan puxta bilim olishlari uchun asos bo'laoladi. 2004- yilda nashr etilgan ona tili darsligida 2001- yildagi darslikdan farqlari bor. Masalan 2001- yildagi darslikda 43-mashqdagi “Turnalar” she'riga rasm berilmagan 2004-yildagi shu mashqqa rasm ishlangan. 53-mashqqa ham rasm ishlangan. 130-mashq eski darslikda gap shunday tahlil qilingan. Yoqimli kuy odamni allalaydi… Nima? Kuy - ega nima qiladi? Allalaydi- kesim Qanday kuy? Yoqimli. Kimni allaladi?-odomni. Shu mashqni yangi daslikda quyidagicha belgilangan. Yoqimli kuy odomni allalaydi. Bu belgilash ancha tushunarli va qulay. 250-mashq. Eski darslikda: Yangi darslikda: Gul-gulli. Gul-gulli; Maza-Maza-mazali; Shira-Shira; Yog'-Yog'. Umuman yangi darslik eski darslikdan birmuncha mukammal ishlangan. 4- sinf ona tili darsligi R.Ikromova, X.G'ulomova, Sh.Yo'ldosheva, D.Shodmonovalar muallifligidagi darslik asosan sakkista katta bo'limni o'z ichiga olgan bo'lib, o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini o'stirish, bilish faolligini oshirishga qaratilgan. Bu darslikda oltita asosiy bo'lim bo'lib har bir bo'limda o'rganilishi zarur bo'lgan reja-mavzular berilgan. Yangi darslikdagi so'z turkumlari bo'limida berilgan mashqlar, eski darslikdagi mashqlardan tubdan farq qiladi yangi darslikdagi berilgan qoida va mashqlar o'quvchilarning o'zlashtirishlari uchun juda qulay berilgan. 3.1. O'qish va yozuv darslariga qo'yiladigan talablar. Dars ta’limning asosiy shakli hisoblanadi. Analitik-sintetik tovush m etodi asosida olib boriladigan savod o'rgatish darslari xilma-xil bo'lishi, o'quvchilarni zeriktirmasligi va charchatib qo'ymasligi kerak. Savod o'rgatish davridagi o'qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim turlari uchun um umiy bo'lgan asosiy talablar mavjud: 1. Umumdidaktik talablar: a) har bir darsning tarbiyaviy maqsadi bo'lib, unda bironta axloqiy sifat o'stirilishi lozim; b)darsning ta ’limiy maqsadi, ya’ni o ‘quvchilar darsda qanday yangilikni bilishi, nim ani o ‘rganishi, qanday ko‘nikma va malakalar o‘stirilishi, o ‘quvchilarning mustaqil flkrlashi va faolligining qanday bo'lishi aniq belgilab olinishi kerak; d) darsning izchilligi va istiqboli, uning oldingi va keyingi darslar bilan bog‘liqligi aniq belgilab olinishi zarur; e) o'tiladigan materialning xarakteri va ta ’lim m aqsadidan kelib chiqib dars uchun xilma-xil va qiziqarli m etodik usullar va vositalar tanlanishi lozim; f) dars davomida o'quvchilarga differensial va individual yondashish, ishni barcha o'quvchilam ing imkoniyati, bilimi, ko'nikm a va malakasi ham da fikrlash faoliyatini hisobga olgan holda uyushtirish kerak; g) o'quvchilarni aqliy m ehnat (o'qish) usullariga o'rgatish, ularda m aktabda o'qish uchun kerakli ko'nikm alarni hosil qilish zarur; i) beriladigan material ilmiy, o'quvchilar yoshiga mos va muvofiq bo'lsin va hokazo. 2. Maxsus metodik talablar: a) o'quvchilar nutqi uchun qayg'urish, darsda adabiy til nuqtai nazaridan to 'g 'ri, ifodali, obrazli, aniq nutqqa erishish lozim; b) o'qish darsida ham, yozuv darsida ham o'quvchilar nutqini o'stirishga, lug'atini boyitishga, gap tuzish va uni tahlil qilishga, og'zaki hikoyalash va shu kabi ish turlariga alohida aham iyat qaratish kerak; d) maktab va sinf devorlariga osilgan, xattaxtaga yozilgan har qanday yozuv m azm unan va imlo jihatdan savodli bo'lishi zarur; e) darsda nutq madaniyati hukm ron bo'lishi, o'qituvchi va o'quvchilar adabiy tilda so'zlashishlari kerak; 0 o'qish va yozuv ko'nikm a-m alakalarini shakllantirish mashqlari darsda yetakchi o'rinni egallab, taxm inan, darsning uchdan ikki qismiga to'g'ri kelishi lozim; g) har bir o'qish va yozuv darsida ,,Alifbe“dagi m atnlar bilan bir qatorda Q. M uham m adiy, P. M o'm in, Z .D iyor, A.Obidjon kabi sevimli bolalar shoiri va yozuvchilari asarlaridan nam unalar tanlab olinishi va sinfda o'qish sinfdan tashqari o'qish hamda o'qib berilgan m atnni eshitish bilan bog'lanishi zarur. i) o'qish va yozuv darslari bir-biri bilan uzviy bog'lanishli, ya’ni o'qish darsi o'quvchilarni yozuv darsiga tayyorlashi, yozuv darsi oldingi o'qish darsining davomi sifatida xizmat qilishi kerak va hokazo. Boshlang'ich sinflarda ona tili darslarining turlari va ularga qo‘yiladigan talablar Darsning umumiy tasnifi. M aktabda dars o'quv-tarbiya jarayonini tashkil qilishning asosiy shakli hisoblanadi. Dars ta ’lim-tarbiyani amalga oshirishning eng qulay va eng zarur omilidir. Darsga qo'yiladigan umumiy talablar quyidagilar: 1. Ta’limiy talab. Har bir dars o'quvchiga qandaydir bilim berishi lozim. Har bir darsning asosiy maqsadi ham shu. 2. Tarbiyaviy talab. Bu har jihatdan komil shaxsni tarbiyalash demakdir. 3. Didaktik talablar. Bu o'qituvchiga darsni to'g'ri tashkil qilish: dars maqsadlarini, turini to'g'ri belgilash, darsdagi u yoki bu materialni o'quvchilarga yetkazib berish usullarini to'g'ri tanlash, o'quvchilar bilimini tekshirish va baholash shakllarini aniqlab olish demakdir. 4. Psixologik talablar. Bu talab shuni nazarda tutadiki, o'qituvchi o'z o'quvchilarining xarakter-xususiyatini qanchalik darajada yaxshi bilishi juda katta ahamiyatga ega. O 'z o'quvchilarining psixologik xususiyatlarini yaxshi bilgan o'qituvchigina to'laqonli dars uyushtirishi mumkin. 5. Gigiyenik talablar. Bu o ‘quvchilar salomatligi haqida qayg‘urish demakdir. Sinfda yorug‘lik, toza havo har doim yetarli bo‘lishi lozim. Boshqa fanlar kabi, ona tili o'qitishning samaraliligi darsning sifatiga bevosita bog‘liqdir. Darsga qo‘yilgan umumdidaktik talablar pedagogik adabiyotlarda keng yoritilgan. Ulami ona tili o'rgatishga tatbiq qilib, metodik aniqliklar kiritilsa, ona tili darslariga qo'yilgan talablar quyidagicha bo'ladi: I. Yangi bilim berish, ularni nutq amaliyotiga tatbiq etish va o'quvchilarni tarbiyalash bir butun jarayondir. Darsda o'quvchilaming o'quv faoliyatini tashkil etishga, foydalaniladigan til materialining g'oyaviy-siyosiy, estetik va badiiy qimmatli bo'lishiga, tilni o'rganish jarayonida bolalarda dunyoqarash elementlarini shakllantirishga alohida ahamiyat berish zarur. Ijodiy izlanish muhiti yaratilgan darslardagina zarur axloqiy sifatlar tarbiyalanadi. Ona tili darslarida o'zbek tiliga muhabbat va so'zga ehtiyotlik bilan munosabatni tarbiyalashga alohida e ’tibor beriladi. Buning uchun matn puxta tanlanadi. Tilni o'rganish jarayonida leksik-uslubiy ishlarga katta o'rin beriladi. Darsda she’r, soddalashtirilgan m atnlar bilan birga, yuksak badiiy m atnlardan ham foydalaniladi. Ona tili o'qitish jarayoni o'quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishga qaratiladi. Ona tili darslari har bir kishi uchun zarur bo'lgan saranjom-sarishtalik, mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini ham tarbiyalaydi. II. Darsning aniqligi va ichki mantiqiyligi, uning maqsadga yo‘naltirilganligi juda muhim. Yangi material o'rgatiladigan darsning mazmuni va mantiqiy o'rganiladigan til hodisasi hamda lining lingvistik mohiyatining bir-biriga ta’sir qilishiga m a’lum darajada sabab bo'ladi. O'qituvchi bu o'zaro bog'lanishni bilishi va uni o'quvchilar bilan birga topshiriqlami bajarish davomida asta ocha borishi muhimdir. Agar dars grammatik bilimlarni mustahkamlash, orfografik ko'nikm alarni shakllantirish maqsadini o'z oldiga qo'ysa, darsning mantiqiy shartlari asta murakkablashtirib borilgan mashqlar tizimini aks ettiradi. Bolalar biror imlo qoidasini yaxshilab bilib, o'rganib olishlari uchun bir- ikki mashq jamoaviy ravishda bajariladi. O 'quvchilar mustaqilligi oshgach, mashqni mustaqil ishlaydilar. Darsda bajarilgan mashqlar o'rtasidagi bog'lanishni shakllantiradigan ko'nikmaning xususiyati ham sabab bo'ladi. O 'quv materialining mavzuga va darsning maqsadiga mos bo'lishi uning maqsadga yo'naltirilishini ta ’minlaydi. Darsda foydalaniladigan barcha o'quv materiallari (shu jum ladan, til dalillarini kuzatish, imlo va nutqqa oid mashqlarni bajarish uchun tanlanadigan materiallar ham) darsning maqsadiga juda mos bo'lishi zarur. III. Ona tili darsi, awalo, o'quvchilar nutq va tafakkurini o'stirish darsidir. O na tili darslari ijtimoiy-foydali bo'lishi uchun o'quvchilarda o'z fikrini gram m atik to'g'ri, uslubiy aniq, izchil ifodalash va boshqalar fikrini bera olish ko'nikmasini shakllantirishga qaratilishi lozim. Ona tili darslarida nutq o'stirish ko'rsatmasi grammatik materialni o'rgatishda o'quvchilam ing tilimizdagi har bir so'z turkumi yoki so'z qismining rolini bilib olishlariga erishtiradigan m etodik usullarni qo'llashni talab etadi, ya’ni grammatik nazariya gram m atik to'g'ri va aniq nutq malakalarini shakllantirishga, anglab, tushunib yozish malakalarini o'stirishga amalda tatbiq etish uchun o'rgatiladi. Darsda bolalar nutqini o'stirish darsning mazm unida va qo'llanilgan vazifalar turlarida o 'z aksini topadi. Grammatik, so'z yasalishiga oid, imloviy materiallarni o'rganishni nutq o'stirish bilan bog'lash o'quvchilar aqliy faoliyatini boshqarish hisoblanadi. Bolalar nutqini o'stirish jarayoni ularning tafakkurini o'stirish bilan bog'liq. Ona tili darsi o'quvchilar taffakurini o'stirish ustida ishlash maqsadiga yo'naltirilganligiga qarab baholanadi. Bunda muayyan gram m atik va imloviy materialni o'rganish jarayonida shu materialni yaxshiroq o'zlashtirishni taminlaydigan, aqliy faoliyatni talab qiladigan mashqlarni o'tkazish tushuniladi. M asalan, ,,0'zakdosh so'zlar" tushunchasini shakllantirish uchun so'zlam ing leksik m a’nosi va m orfemik tarkibini taqqoslashni (ularning ma’nolarida umumiylikni va ularda bir xil o'zakning mavjudligini) bilish lozim. O 'quvchilar tafakkurini o'stirish uchun o'qituvchi darsga tayyorlanganda, vazifa tu rlarini tanlaydi, darsning materialini va uni o'zlashtirishda o'quvchilar