1 BOSHLANG’ICH SINFLARDA ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA HARAKATNI BILDIRUVCHI SO’ZLARGA OID BILIMLARNI O’RGATISH METODIKASI KURS ISHI MUNDARIJA: Kirish 1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda interfaol usullardan foydalanish 2. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumi ustida ishlashning nazariy asoslari 3. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini o’rganish metodikasi 4. Maktabda morfologiya o'qitishning ahamiyati va vazifalari 5. «Fe’l» so'z turkumini o'rganishda gap ustida ishlash Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Ona tili darslari fan o’qituvchilari tomonidan puxta o’ylangan, ma’lum tizimga solingan, o’quvchilar aqliy bilimlarini charxlaydigan bo’lishi lozim. Zotan, “Milliy dastur”da ko’zda tutilgan asosiy masala - O’zbekistonning kelajagi bo’lgan barkamol avlod, komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish jamiyatning oldida turgan muhim vazifadir. “To’qqiz yillik (1-9- sinflar) o’qishdan iborat umumiy o’rta ta’lim majburiydir. Ta’limning bu turi boshlang’ich ta’limni (1-4-sinflar) qamrab oladi hamda o’quvchilarning fanlar asoslari bo’yicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim o’zlashtirish ehtiyojlari, asosiy o’quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma’naviy-axloqiy fazilatlarni mehnat ko’nikmalarini, ijodiy fikrlash va atrof-muhitga ongli munosabatda bo’lishni va kasb tanlashni shakllantiradi” Kelajagimiz bo‘lgan yosh avlod bilim egallashda boshlang‘ich ta,limda o‘tiladiga n fanlarni chuqur, ongli tarzda o’zlashtirishlari muhim sanaladi. Shunday ekan, bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda boshlang’ich ta’limdagi fanlarni o’tishda jahon andozalariga mos va xos bo’lgan o’qitish usullaridan foydalanish muhimdir. Kurs ishi uchun tanlangan mavzu ana shu jihati bilan ahamiyatlidir. Bugungi kunda o’qituvchilik kasbiga nihoyatda yuksak mas’uliyatlar qo’yilmoqda, chunki biz o’qituvchi-murabbiylar qo’liga farzandlarimiz taqdirini ishonib topshiramiz.Shu jihatdan tanlangan mavzu hozirgi vaqtda olib borilayotgan ta’lim-tarbiya ishlarining eng dolzarb mavzularidan sanaladi. Kurs ishining oldiga qo’ygan maqsad va vazifalari. Maktab o’quvchilari, ayniqsa, 4-sinf o’quvchilari ma’lum darajada ona tili va o’qish ko‘nikmasini egallaganliklari uchun ularni mashqlar,shuningdek matn ustida mustaqil ishlashga ko’proq e’tibor berish lozim. 3 O‘quvchilarning topshiriqni tez, to‘g‘ri bajarishi uchun qulay usullarni tanlay bilishi, ishga ijodiy yondashishi muhimdir. O’quvchilarni ishni bunday o’ylab, izchil bajarish ko’nikmalari o’z-o’zidan hosil bo’lmaydi, albatta. Bunday ko‘nikmalarni bolalar o‘qituvchining alohida o’tkaziladigan mashqlari orqali egallaydilar. Faqatgina o’qituvchi rahbarligida ishlagandagina, ular fikrlashga, amaliy mashg’ulotlarni ijodiy bajarishga, yo’l qo’yilgan xatolarni topish va uni tuzatishga o’rganadilar. Biz ushbu mavzuni yoritishda ,malakaviy amaliyotda o’tagan tajribamizga suyanib, 4-sinf maktab o’quvchilarga dars jarayonlarida fe’l so’z turkumini o’rgatishni ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va tajribada tekshirish. Kurs ishini yozishda asoslangan materiallar. Ushbu ishni yozishda Prezidentimiz I.A.Karimovning qator asarlari, xususan, “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch”, singari asarlaridan, shuningdek, Yusupov M., Mahmudova M., Rahmonbekova S., Qosimova K., Matchonov S., G’ulomov M., Solihov O. singari olim va metodistlarning asarlaridan, ilmiy tadqiqot, monografiya va maqollaridan foydalanib ish ko’rdik. Kursishning yozilishida qo’llanilgan metod. Albatta, ona tili darslari va mashg’ulotlar o’qituvchi tomonidan uning rahbarligida o’tkaziladi. Bu o’z navbatida, o’qituvchi tomonidan puxta o’ylangan, rejalashtirilgan, ma’lum tizimga solingan va mazmunli bo’lishi talab qilinadi. Biz mazkur bitiruv ishimizni olgan bilim va tajribamizga tayangan holda, shuningdek, pedagogik amaliyot o’tgan Samarqand tumanidagi 46-umumta’lim maktabidagi o’qituvchilarning ish tajribasiga suyangan holda yoritishga harakat qildik. Kursishning amaliy ahamiyati. Ushbu bitiruv malakaviy ishidan pedagogika va psixologiya, defektologiya bo’limlarining talablari kurs va bitiruv ishlarini yozishda, o’zbek adabiyoti tarixini o’rganishda, shuningdek, boshlang’ich 4 sinf o’qituvchilari fakultativ mashg’ulotlarda, sinf rahbarlari va adabiyot o’qituvchilari esa, turli lingvistik mashqlarni bajarishda foydalanishlari mumkin. Kursishning tuzilishi. kirish, 3 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishning mundarijasi.Kirish qismida, umuman, mavzuning dolzarbligi, uning oldiga qo’ygan maqsad va vazifalari, ishning ilmiy yangiligi, tahlil uslubi, ishning amaliy ahamiyati hamda shakily tuzilishi haqida fikr yuritilgan. 5 1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda interfaol usullardan foydalanish. Fe’l ustida ishlashda izchillik, bo’limlar orasidagi bog’lanish, dastur materialining hajmi, tini har bir sinfda o’rganish usullari va vositalari shu so’z turkumini o’rganish vazifasi, lining lingvistik xususiyatlari va kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qarab belgilanadi. ,,Fe’l" mavzusini o’rganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida fe’l haqida dastlabki tushunchani shakllantirish, o’quvchilar nutqini fe’llar bilan boyitish hamda og’zaki va yozma nutqda fe’ldan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini o’stirish, o’quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan bog’liq holda ayrim imloviy qoidalarni o’zlashtirish hisoblanadi. Bu vazifalar bir - biri bilan bog’liq holda hal etiladi. Fe’lning lingvistik xususiyatlari xiyla murakkab, shuning uchun boshlang’ich sinf o’quvchilari faqat lining muhim nazariyalari bilan tanishtiriladi. Material tanlashda shu materialning nutq va imloga oid vazifalarni hal qilishda qanchalik zarurligi hisobga olinadi. Fe’lni o’rganishda izchillik. 1-sinfda fe’l ustida ishlash. Fe’l ustida ishlashga tayyorgarlik savodga o’rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l tichun tipik hisoblangan leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan leksik- grammatik ma’noni, ya’ni predmetning harakatini bildirishni umumlashtirish imkonini beradigan aniq material yig’iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini ,,Alifbe"dagi so’z va mashqlarni o’qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog’lab o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe’lni topishga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashga yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmunga mos so’zlar bilan to’ldiradilar: Kuzda mevalarmma 6 qiladi?... (pishadi), sabzavotlar nima qiladi?... (yetiladi), daraxl barglari nima qiladi?... (sarg’ayadi). Bolalar nima qilyaptilar?... (dam olyaptilar), ...(o’ynayaptilar), (ishlayaptilar). Fe’lni o’rganishda maqsadga qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so’zlar mavzusini o’rganishdan boshlanadi (1-sinf, o’quv yilining 2-yarmi). Fe’l leksik ma’nosi bilan grammatik ma’nosi (harakat bildirishi) mos keladigan (nima qilyapti?) yugurayapti, arralayapti, sakrayapti, (nima qildi?) yugurdi, arraladi, sakradi, (nima qiiadi?) yuguradi, arralaydi, sakraydi kabi misollardan foydalanish bilan, o’quvchilar o’zlari bajargan harakatlarni aytishni so’rab, ular bergan javobini (fe’lni) so’roqlari bilan xattaxtaga yozib, suhbat o’tkazish bilan tushuntiriladi. O’quvchilarni so’roq berish bilan holat bildiradigan uxlayapti, o'ynayapti, faxrlanadi kabi fe’llarni ham tanlashga o’rgatib borish muhim ahamiyatga ega. Bunday mashqlar o’quvchilarda pred-met harakatini keng ma’noda tushunish ko’nikmasining shakllana borishiga yordam beradi. Dastur o’quvchilarda so’zlarga so’roq berib, ularni bir-biridan farqlash ko’nikmasini shakllantirishni talab etadi. Buning uchun o’qituvchi fe’lning har xil shakllaridan foydalanib, maxsus mashqlar o’tkazadi. mwm? so’rog’iga javob bo’lgan so’z bilan nima qildi? (nima qilyapti?, nima qiladi?) so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar taqqoslanadi: nima? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar guruhi predmetni bildirishi, nima qildi? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar esa predmet harakatini bildirishi aniqlanadi. Taqqoslash ot va fe’lni ajratishga o’rgatadi, ular- ning nutqda bir-biriga ta’sir etishini aniqlashga imkon beradi. Fe’lga so’roq berishga o’rgatish yuzaki bo’lmasligi, o’quvchilar harakat bir kishi tomonidan bajarilsa, nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi?so'roqg'arim, ikki va undan ortiq kishi tomonidan bajarilsa, nima qildilar?, nima qilyaptilar?, nima qilmoqchilar? so’roqlarini berishni bilishlari zarur. Bunday so’roqlarga javob berishga o’rgatish o’z navbatida, fe’l zarnonlarini o’rganishga tayyorlash demakdir. sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishini aniqbsh maqsadida beriladi. O’quvchilarni so’zga so’roq berishga, o’qituvchi bergan so’rog’iga javob 7 bo’ladigan so’zlarni tanlashga, so’zni so’roi;-la mos ravishda o’zgartirishga (nima qildi? — o’qidi, nima qilamiz? o’qiymiz, nima qilmoqchi?— o’qimoqchi kabi) o’rgatiladi. 3-sinflarda fe’lni o’rganish. Bu bosqichning asosiy vazifasi Fe’l - so’z turkumi degan tushunchani shakllantirish, bo’lishli va b’o’lishsiz fe’llarning ma’nosi va shakliga qarab farqlash ko’nikmasini hosil qilish, bo’lishsizlik qo’shimchasi (-ma) ning talaffuzi va imlosini o’rgatish hisoblanadi. Fe’lning harakat bildirishi yuzasidan o’quvchilarda aniq tasawur hosil qilish uchun o’qituvchi ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni, ya’ni o’quvchilarning o’zlari bajarayotgan ish-harakatni aytishni so’raydi, suhbat o’tkazadi. Suhbatda ,,O’qituvchi nima qildi? O’quvchilar nima qildilar? Hozir o’qituvchi nima qilyapti? O’quvchilar nima qilyaptilar? Endi o’quvchilar nima qiladilar? O’qituvchi nima qiladi?" kabi savollardan ham foydalanadi. Suhbat jarayonida o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida fe’llarni so’rog’i bilan yozib bo- radilar. Masalan, nima qildi? - so’zladi, tushuntirdi; nima qildilar? - tingladilar, yozdilar; nima qilyapti? - tushuntirayapti, so’rayapti, tinglayapti; nima qilyaptilar? • javob berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar; nima qiladi? - tekshiradi, ko’radi; nima qiladilar? ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar. Suhbatdagi yoki o’quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo’lagi jihatdan tahlil qilish asosida xulosa chiqariladi: nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? kabi so’roqlarga javob bo’lib, predmet harakatini bildirgan so’zlar fe’l deyiladi. Fe’l gapda kesim vazifasida keladi. Mavzu yuzasidan o’quvchilarda ko’nikma hosil qilish uchun so’roq berib fe’lni aniqlash, gap mazmuniga mos fe’lni tanlab qo’yish, aralash berilgan so’zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi. Dasturga ko’ra 3-sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar o’rganiladi. Mavzu suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun ,,O’qish darsida kimlar o’qidi? Shokir ham o’qidimi? Kim so’zladi? Alisher so’zladimi? Barno kutubxonaga boradimi? Abdulla-chi?, U qachon bormoqchi? Hozir kim tushuntirayapti? Hozir Tohir gapiryaptimi?" kabi savollardan ham foydalaniladi. O’quvchilar so’roq berib 8 fe’llarni topadilar, ma’nosini qiyoslaydilar va o’qituvchi rahbarligida tushuntiradilar. Xulosa chiqariladi: fe’l harakatning yuzaga chiqqanini, ya’ni bajarilganligini (o’qidi, so’zladi), hozir bajarilayotganini (tushuntiryapti), endi bajarilishini (boradi, o ‘qiydi) bildiradi. Bu fe’llar bo’lishli fe’llar deyiladi. Ayrim fe’llar harakatning bajarilmaganligini (o’qimadi, so’zlamadi), hozir bajarilmayotganini (o ’qimayapti), keyin ham bajarilmasligini (bormaydi) bildiradi. Bunday fe’llar bo’lishsiz fe’llar deyiladi. O’quvchilar bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni so’roqlari bilan ikki ustun shaklida yozadilar va so’roqlarini bo’lishsiz fe’l qanday hosil bo’lganini aytadilar. O’quvchilar bilimi mashqlar bilan mustahkam-lanadi, bo’lishsizlik qo’shimchasi - ma -mi shaklida talaffuz qilinsa ham, doim aslicha -ma shaklida yozilishi tushuntiriladi. O’quvchilarda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni ma’nolariga qarab farqlash ko’nikmasini o’stirish uchun bo’lishli fe’ldan bo’lishsiz fe’l hosil qilish, bo’lishsiz fe’llarning talaffuzi va yozilishini qiyoslash, bo’lishsiz fe’llar bilan gaplar tuzish mashqlaridan foydalaniladi. Bu sinfda fe’lni o’rganishning vazifalari quyidagilar: Fe’lning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi, zamon qo’shimchasi bilan o’zgarishi haqidagi tushunchani berish va dast-labki ko’nikma hosil qilish; fe’lning leksik ma’nolari, bo’lishli va bo’lishsizligi, gapdagi vazifasi haqidagi bilimni chuqurlashtirish. Nutqda fe’ldan ongli foydalanish malakasini rivojlantirish. Shu maqsadda nutqda ma’nodosh va zid ma’noli fe’llardan matn bilan bog’liq holda o’z va ko’chma ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan ta-nishtirib borishga qaratilgan mashqlardan foydalanish. Zamon qo’shimchalarining talaffuzi va yozilishi haqidagi ko’nik-mani hosil qilish. Qo’shma fe’llar va ularning doim alohida yozilishi haqidagi tushunchani berish va dastlabki ko’nikmani hosil qilish hisoblanadi. Fe’l zamoni shaklining mohiyati ish-harakat qachon bajarilishini, ya’ni ish- harakatning nutq so’zlanib turgan paytda, undan oldin va keyin bajarilishini 9 taqqoslash asosida ochiladi. O’quvchilar o’zlari ba-jargan yoki bajarayotgan harakatlarini kuzatadilar, shuningdek, keyin nima qilishlarini muhokama qiladilar. Xuddi shunga o’xshash kuza-tishni tabiatda bo’layotgan o’zgarishlar yuzasidan ham o’tkazadilar. Bu mavzu bahorda o’tiladi. Shuning uchun o’quvchilar kuzatish asosida ,,Bahor keldi. O'rik, olcha gulladi. Gullar ochilyapti. Endi gilos pishadi. Bahordan so ‘ng yoz keladi. Yozda bolalar oromgohga bormoqchi" kabi gaplar tuzadilar. Gapdagi fe’llarga so’roq berib, ish-harakatning bajariHsh payti, ya’ni ish-harakat bajarilayotganini (nima qilyapti? -o’qiyapti, ochilyapti), oldin bajarilganini (nima qildi? ~ o’qidi, keldi, gulladi) va keyin bajarilishi (nima qilmoqchi?— yodlamoqchi, bormoqchi) aniqlanadi. Aniq kuzatish asosida yig’ilgan bu leksik materiallar o’qituvchi rahbarligida umumlashtiriladi va xulosa chiqariladi: Fe’llar zamon bilan o’zgaradi. Fe’l uch zamonni bildiradi: hozirgi zamon, o’tgan zamon, kelasi zamon. Hozirgi zamon fe’llari nima qilyapti? so’rog’iga javob. bo’ladi, hozirning o’zida, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtda bajarilayotgan harakatni bildiradi. O’tgan zamon fe’li nima qildi? so’rog’iga javob bo’ladi, harakat-ning oldin, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtdan oldin bajarilganini bildiradi. Kelasi zamon fe’li nima qilmoqchi? so’rog’iga javob bo’ladi, harakatning keyin, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtdan keyin bajarilishini bildiradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari fe’l zamonlarini unga beriladigan savoldan bilib oladilar. So’roqdan lining leksik ma’nosi ham bilinib turadi. 10 2. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumi ustida ishlashning nazariy asoslari Fe’lning zamon shaklini yasash va bilib olish uchun o’quvchilarni so’roqlardan to’g’ri foydalanishga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadga erishish uchun awal jamoaviy ravishda ishlanadi va o’quvchilar e’tibori so’roq bilan fe’l zamonining bog’lanishini aniq-lashga qaratiladi. Zamon shaklini hosil qilish uchun fe’lning II shaxs birlik shakli asos qilib olinadi (Boshlang’ich sinflarda fe’lning bosh shakli o’rganilmaydi). Fe’lga so’roq berish bilan fe’l zamoni hosil qilinadi. Bir fe’ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi fe’lning zamon kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun ,,Fe’l" mavzusini o’rganish jarayonida fe’lni zamon qo’shimchasi bilan o’zgartirish mashqi muntazam o’tkazib boriladi. O’quvchilarni fe’l zamonlarini ongli qo’llashga o’rgatish maq-sadida matnlardan foydalaniladi. Bunda fe’l zamonini aniqlash va biror fe’l shaklidan foydalanishni asoslash, shuningdek, fe’l zamonini o’zgartirish, fe’llarni muayyan bir zamonda ishlatib hikoya tuzish topshiriladi. Dasturga ko’ra, bu sinfda fe’llarda shaxs-son haqida tushuncha beriladi. O’quvchilarda o’zbek tilida III shaxs: so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o’zga (III shaxs) mavjudligi haqidagi dastlabki ko’nikma ,,Otlarning egalik qo’shimchalari bilan o’zgarishi" va ,,Kishi-lik olmoshlari" mavzulari o’rganilayotganda hosil qilingan. „Fe’llarda shaxs-son" mavzusi shu ko’nikmaga asoslangan holda tushuntiriladi. Suhbat asosida kishilik olmoshlari III shaxsni, birlik va ko’plikni bildirishi eslatilgach, o’quvchilarga men olmoshini qatnashtirib gap tuzish topshiriladi. Ular tuzgan gap o’qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi ‘(Men kitobni o’qidim). O’quvchilar men I shaxs birlikdagi kishilik olmoshi ekanini avtadilar; o’qidim fe’lini so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilib, o’qi — o’zak, -di — o’tgan zamon 11 qo’shimchasi, -m ham qo’shimcha ekanini aniqlaydilar. O’qituvchi quyidagi mazmunda tushuntiradi: ish-harakat so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o’zga (III shaxs) tomonidan bajarilishi mumkin; ikkinchidan, ish-harakat yakka (bir) yoki bir necha shaxs tomonidan bajarilishi ham mumkin. Fe’llarga qo’shilib, ish-harakatni bajargan shaxsni va sonni (ko’plik va birlikni) ham bildiradigan qo’shimchalar bor. Masalan, o’qidim fe’lidagi -m qo’shimchasi shunday ma’noni bildiradi, u shaxs-son qo’shimchasidir. Chunki -m o’qish harakatini bajargan shaxsni (I shaxsni) va sonini (bir kishi bajarganini) bildiryapti, ya’ni ham shaxsni, ham sonni ifodalayapti. O’qituvchi (xattaxtaga yozilgan gaplarni ko’rsatib) ,,Nuqtalar o’rniga gapning mazmuniga mos bo’lgan fe’llarning shaxs-son qo’shimchasini topib qo’yib, gaplarni o’qish" vazifasini beradi. Mashq o’qituvchi rahbarligida birgalikda bajariladi. Suhbat asosida xulosa chiqariladi: Fe’llar shaxs-son qo’shimchalari bilan o’zgaradi. Shaxs-son qo’shimchalari zamon qo’shimchalaridan keyin qo’shiladi. Fe’llarda shaxs-son haqidagi ko’nikmani shakllantirish uchun mazmunga mos shaxs-son qo’shimchalarini qo’yish, berilgan fe’llarni hozirgi, o’tgan, kelasi zamonda shaxs-son qo’shimchasi bilan tuslash, fe’llarni so’z turkumi jihatdan tahlil qilish mashqlaridan foydalaniladi. Bu sinfda fe’llarning yozilishi haqida ham ko’nikma hosil qilinadi. Mavzuni tushuntirish uchun fe’llar ko’proq bo’lgan matn tanlanib, matnni o’qish, so’roq berib fe’llarni topish va qanday yozilganini aytish topshiriladi. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida vazifani bajaradilar. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’zturkumini o’rgatishda texnologik yondashuv Boshlang’ich ta’lim juda murakkab jarayon bo’lib, bu davrda bola bevosita o’yin faoliyatidan ta’limiy faoliyatga kirishadi. Bu jarayonni hozirgi kun davr talabi asosida tashkil etish, ya’ni uzluksiz ta’lim tizimida uzviylikni ta’minlash boshlang’ich sinf o’qituvchisidan katta mas’uliyat, bilim, mahoratni talab etadi. 12 Bugungi kun o’qituvchisi o’quvchilarini chuqur bilimli, zukko va mustaqil fikr egasi etib tarbiyalashi uchun pedagogik texnologiya asoslari, o’qitishning zamonaviy va interfaol usullaridan unumli foydalanmog’i lozim. Yuqorida keltirilgan muammolarning echimi respublika DTSlari talablaridan kelib Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish maqsadida ta’lim jarayonida turli interfaol usullarni qo’llagan holda ish olib borishni taqozo etmoqda. Quyida biz o’z pedagogik faoliyatimizda fe’l so’z turkumini pedagogik texnologiya elementlari asosida tashkil etib ta’limda samarali bo’lib kelgan o’qitish metodlaridan namunalar keltiramiz. Bu usullaridan boshlang’ich sinf o’qituvchilari o’z ish faoliyatlarida foydalanishlari mumkin. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida, xususan, boshlang’ich ta’limda samarali o’qitish usullari asosida o’tiladigan darslarda har bir o’quvchi o’zining ichki imkoniyati, qobiliyatini namoyon qiladi. Maktab ostonasiga ilk qadam qo’yib boshlang’ich sinfga qabul qilingan bolaning faoliyatida o’yin asosiy o’rinni egallaydi. O’yin ularning eng sevimli mashg’uloti bo’lib, ular har qanday mashg’ulotni o’yin bilan uyg’unlashtirishga harakat qiladilar. Shunday ekan, o’qituvchi o’quvchi faoliyatidan ularning sevimli mashg’uloti - o’yinni siqib chiqarmasdan, undan maqsadga muvofiq foydalanish bilan talim jarayonining samaradorligini oshirishga imkon beradi. Talim jarayonida qo’llaniladigan o’qitish usullarini biz mazmuniga va amalga oshirish shakliga ko’ra ikki xil tasnif qilamiz: Mazmuniga ko’ra. Amalga oshirish shakliga ko’ra. Mazmuniga ko’ra o’qitish usullari quyidagi turlarga bo’linadi: Tinch o’yinli usullar; Harakatli o’yinli usullar; Aralash turdagi o’yinli usullar. Shakliga ko’ra o’qitish usullari quyidagi turlarga bo’linadi. 13 Musobaqa shaklidagi usullar; Sahna o’yini shaklidagi usullar. Shuni eslatib o’tish joizki, ona tilidarslarida fe’l so’z turkumini o’rgatish uchun tavsiya qilinayotgan o’qitish usullaridan foydalanishda qatiy chegara mavjud bo’lmay, boshqa yuqori sinflarga ham moslashtirib foydalanish mumkin. Tinch o’yinlarga quyidagilarni kiritish mumkin: ”O’zim tekshiraman”, ”Hikoya,” «U kim, bu nima?”, ”Topag’on”, ”Noto’g’ri jumla”, ”Bo’lishi mumkin emas”, “Harflarni top”, ”O’qib ko’r-chi”, ”Davom ettir”, ”Safar”, ”Sirli so’z”, ”Zanjir”, ”O’yin-topishmoq”, ”Bu meniki”, ”Tez javob”, ”Rebus”, ”Krossvord». Pedagogik amaliyot jarayonida qo’llanilgan ushbu o’yinlarning ayrimlaridan misollar keltiramiz. “Hikoya” o’yinida, o’qituvchi doskaga fe’l so’z turkumi ifodalagan bir nechta so’z yozib qo’yadi.(Masalan, yozdi-yozib, keldi-kelib, uchdi-uchib, sarg’aydi-sarg’ayib kabi). O’quvchilar mustaqil ravishda shu so’zlar ishtirokida gap yoki hikoya tuzadilar. Tuzilgan matndan fe’l izohlangan so’zlarni topib, tahlil qilishadi. Qanday harakatdagi fe’l (bo’lishli yoki bo’lishsiz), u gapning ichida qaysi so’zga bog’lanib kelgan, qaysi qo’shimchalar bilan tuslangan, qaysi zamondagi fe’l kabi savollarga javob topishadi. Masalan: Biz mustaqil yurt ulg’aymoqdamiz. Bizning vatanda iste’dodli, iqtidorli yoshlar juda ko’p o’qishadi, intilishadi. Biz ularga qiziqamiz, ulardan o’rnak olamiz. Matnda ko’plikdagi fe’llar ishtirok etib, ular gapning kesimi, hozirgi zamon fe’llari vazifalarida kelgan. Matnning ega va kesimi shaxs-sonda moslashgan. (ulg’aymoqdamiz, o’qishadi, intilishadi, qiziqamiz, o’rnak olamiz). Hikoya yoki matn tuzish jarayonida o’quvchilarning lug’at boyligi ortishi bilan birgalikda, gaplarni to’g’ri tuzish, tovushlarni to’g’ri tashkil qilish va mustaqil fikrlash malakasi shakllanadi. O’quvchilarning vaqt-vaqti bilan rag’batlantirish ularning o’ziga bo’lgan ishonchini orttiradi. Bu o’yindan ona tili darslarida yoki darsdan tashqari mashg’ulotlarda, to’garaklarda foydalanish mumkin. 14 “U kim, bu nima?” o’yinida, stol ustiga bir qancha predmetlar terib qo’yiladi. O’qituvchi shu predmetlardan birortasini tariflaydi.O’quvchilar shu belgilar asosida gap nima haqida borayotganligini topadilar. Bu metodning afzallik tomoni shundaki, undan dars davomida o’quvchilar diqqatini jamlash, qo’llarga dam berish maqsadida yoki yangi tovushlar bilan tanishtirish, yangi mavzuni bayon qilish jarayonida ham foydalanish mumkin. Bu metod o’quvchilarda, ziyraklik, sinchkovlik sifatlarini va mustaqil fikrlash malakalarini shakllantirishga yordam beradi. Bundan tashqari, bu o’yindan dam olish daqiqalarida ham unumli foydalanish mumkin. Bu metod shakli fe’l so’z turkumini o’rganishda quyidagicha bo’lishi mumkin. O’quvchidan so’ralishi mumkin bo’lgan savol-topshiriqlarda fe’l so’z turkumi ifodalangan bo’ladi. Bo’lishli harakatni ifodalab gap tuzing? (4-sinflar uchun). U bugun maktabga bordi. Ukam xatini chiroyli yozdi. Akram uyga berilgan hikoyani o’qidi. variant: Bo’lishsiz harakatni ifodalab gap tuzing? U bugun maktabga bormadi. Ukam xatini chiroyli yozmadi. Akram uyga berilgan hikoyani o’qimadi. Shu tarzda 4-sinflarda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar izohlab, tushuntiriladi. O’quvchilarga fe’lning bo’lishsiz shakli - ma orqali hosil bo’lishi aytib o’tiladi. “Davom ettir” o’yinida, o’qituvchi hikoyani boshlab beradi. O’quvchilar yangi mavzuga moslab uni davom ettiradilar. Bunda o’quvchilarda ijodkorlik qobiliyati rivojlanib, bayon yoki insho kabi ijodiy ishlar yozish malakasi rivojlanadi va so’z boyligi ortadi. Bundan tashqari, ularda mustaqillik, o’z kuchiga ishonch hissi rivojlanadi. “Davom ettir” o’yinida ona tili va o’qish darslarida yoki darsdan tashqari mashg’ulotlarda hamfoydalanish mumkin. Bunda yangi mavzu bo’yicha fe’l ishtirok etgan gaplarni hosil qiladi. Qolganlari ham shu tartibda davom ettiriladi. variant: “U barvaqt maktabga kelayotganida yo’lda...” variant: “Men havo ilib, qorlar erib boshlaganda tug’ilganman...” variant: “Biz sinfimizdagi barcha o’quvchilar, hayvonot bog’iga bordik...” Harakatli metodlarga quyidagilar kiradi: “U nima qilyapti?”, ”Jonli hikoya” va “Quruvchi”. 15 “U nima qilyapti” o’yinida, o’quvchilardan biri bolalar oldiga chiqib harakat qiladi.O’quvchilar jamoasi birgalikda uning harakatlarini izohlab berishlari lozim. Bunday o’yin ona tili darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish, ziyraklik va zeriktirmaslik uchun o’tkaziladi. “Jonli hikoya” usulida, o’qituvchi so’zlar yozilgan qog’ozlarni o’quvchilarga tarqatib beradi. Shundan so’ng o’qituvchi o’quvchilarga hikoya qilib beradi. (Qog’ozlarda yozilgan so’zlar birgalikda shu hikoyani hosil qiladi.) Hosil qilingan hikoyalarida yangi mavzu bo’yicha fe’l ishtirok etishi lozim. O’qituvchi hikoyani ikkinchi marta o’qib berganda o’quvchilar qo’llaridagi qog’ozlarni shunday ketma- ketlikda joylashtirishlari kerakki, qog’ozlarga yozilgan so’zlar bir butun hikoyani hosil qilishi lozim. Bu usulni qo’llashda darslikdagi mashqlar yoki darslikdan tashqari hikoya va ertaklardan foydalanishlari mumkin. variant: Bahor kelishi bilan havo iliy boshlaydi. Biz ekkan daraxtlar gullab, maysalar ko’kara boshlaydi. Olimjon ko’chada yig’layotgan bolani ko’rib qoldi.U koptogini ariqqa tushirib yuboribdi.Olimjon uning koptogini olib berdi. variant: O’rmon shohi sher yig’in o’tkazdi.Ular tulkixonning ishlarini muhokama qildilar.Tulkixon aybini bo’yniga oldi. O’yin so’ngida o’quvchilar hosil qilgan hikoyalarida fe’lga xos so’zlarni topib, uni tahlil qilib beradi. Hosil qilgan hikoyalarida fe’l so’z turkumiga oid so’z qatnashib, ular fe’lning vazifa shakllari bilan izohlanib kelayotganligini aytishadi. Shu o’rinda boshlang’ich sinf (4-sinf) o’quvchilariga sof fe’llar bilan birgalikda fe’lning vazifa shakllari bir butunlikda fe’llarning tarkibiy qismini tashkil etayotganligini uqtirib o’tishadi. “Quruvchi” usuli o’quvchilarni guruhlarga bo’lib, darsda o’tilgan mavzuni yoki yangi mavzuni mustahkamlash qismida yoki darsdan tashqari vaqtda o’tkazilishi mumkin. O’qituvchi avvaldan darsga tayyorgarlik ko’rib, qog’ozdan yoki penoplast bo’lakchalaridan “g’ishtchalar” yasaydi va bu “g’ishtchalarga” savol yozilgan qog’ozchalarni yopishtirib chiqadi. “G’ishtchalar” soni o’quvchilar soniga teng yoki ko’p bo’lishi kerak, guruhlarga “minora” yoki “devor” qurishlari 16 uchun joy ajratiladi. Har bir guruhdan bittadan bola chiqadi va “g’ishtcha” ni olib savolni o’qiydi. Agar savolga bolalar to’g’ri javob topsalar o’zlarining “maydoncha” lariga “g’isht” ni teradilar. Agar noto’g’ri javob bersalar, o’qituvchi “g’ishtcha”ni olib qo’yadi. O’yin shu tahlidda barcha o’quvchilar bittadan “g’ishtcha” olib bo’lgunlarga qadar davom etadi.“Qurilish maydonchasi” da eng ko’p g’isht tergan o’quvchilar guruhi g’olib hisoblanadi. Aralash tipdagi o’qitish usullariga quyidagilar kiradi: ”Nima yo’qolib qoldi”, ”Pochtachi”, ”Kun va tun”, ”Qarmoq”, ”Meni tushun”, “Iztopar”, ”So’z o’yini”, ”Xat kimniki”, ”Izma-iz”. “Qarmoq” metodi: Bu o’yindan barcha darslarda qo’shimcha savollar berish yoki turli matn va mashqlarda foydalanish mumkin. Baliqchalar shaklidagi qog’ozchalarga savollar yoziladi va bir chetiga temir qistirg’ichlar qistiriladi. Qarmoq shaklidagi tayoqchalarning uchiga ip va ipning uchiga magnit bo’lakchasi bog’lab qo’yiladi. O’quvchilar bu “qarmoqlar” vositasida “baliqchalar” dan birini tutib olishlari va undagi savolga javob berishlari lozim bo’ladi. So’z o’yini metodi: o’quvchilar guruhlarga yoki qatorlarga ajratiladi. Har bir guruh boshidagi o’quvchiga har xil harf yozilgan qog’oz tarqatiladi. Bunda guruh ishtirokchilari qog’ozga qanday harf yozilganligini ko’rmasliklari lozim. O’qituvchi buyruq berishi bilanoq, boshlovchi o’quvchilar qog’ozni o’nglab qarab, unda yozilgan harfni ko’radilar va shu harf bilan boshlanadigan so’z topib turgan o’quvchiga uzatadilar. Guruh yoki qator oxiridagi o’quvchi oxiri tugagach, qog’ozni o’qituvchiga keltirib topshiradi. O’yinni birinchi bo’lib tugatgan va so’zlarni to’g’ri yozgan o’quvchilar guruhi g’olib sanaladi. Bu metoddan dars jarayonida yoki darsdan tashqari mashg’ulotlarda foydalanish mumkin. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda interfaol usullardan foydalanish Jamiyatimiz hayotini jahon talablari darajasiga olib chiqish uchun barcha sohalarda - iqtisodiy, siyosiy sohalarda, jumladan, ta’lim tizimida ham islohatlar amalga oshirilib tubdan o’zgartirilmoqda, ta’lim berishning zamonaviy va 17 yangicha usullari joriy etilmoqda. Agar ta’lim tizimi islohatlarini kengroq yoritadigan bo’lsak, ta’limni yangicha isloh qilish maqsadida Kadrlar tayyorlash milliy darsturi, «Ta’lim to’g’risida»gi qonun qabul qilindi, bir necha qaror va farmoyishlar, nizomlar kuchga kirmoqda. Bularning barchasi ta’lim tizimini rivojlantirish maqsadida amalga oshirilayotgan ishlardir. (1, 2, 3, 4) Ta’lim tizimini rivojlantirishning asosiy maqsadi bugungi kunda o’sib kelayotgan yosh avlodni komil inson etib tarkib toptirishdi. Bizga ma’lumki, ta’lim berish orqali tarbiya va tarbiyalash orqali ta’lim beriladi. Ya’ni, ta’lim berishning asosiy qismi o’quvchilarni har tomonlama komillikka etaklashdir. Ta’limning yangi mazmuni boshlang’ich sinf o’quvchilarini ona tili darslarida savodxon, bilimli, nazariyani amaliy ishlarda tushuntira oladigan, o’quvchi o’z ehtiyoji talab qilgan darajadagi o’quv materialini o’zlashtiradigan darajada tarbiyalab berishni nazarda tutmoqda. O’quvchilarni faollikka undashda darsda interfaol usullardan samarali foydalanish yaxshi natija beradi. O’qituvchi nuqtai-nazardan turib yondashish o’quvchilarda o’quv-biluv faoliyati mustaqilligini ta’minlashga xizmat qiladi. O’quvchilar boshlang’ich sinflarda o’zlashtirgan bilim, ko’nikmalardan amaliy faoliyatlarida foydalanadilar. Mashqlarni aniq bajarish usulari va texnikalarning chuqurroq o’zlashtirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. O’quvchilar bilan o’qituvchi o’rtasida yo’l qo’yilishi lozim bo’lgan amaliy mashq usullaridan bir bu yozma bahs usulidir.Bunday usulda muloqat o’rnatish natijasida o’quvchilarning erkin tarzda mustaqil fikrni ifodalash imkoniyati kengayadi, yozma nutqi rivojlanadi.Og’zaki muloqat jarayonida bayon qila olmagan fikrlar bemalol yozma shaklda bildirish uchun sharoit yaratiladi. Ona tili darslarida fe’l so’z turkumlarini chuqur o’zlashtirishda hamkorlikda o’qitish usullari bizga yaqindan yordam beradi. O’qituvchi o’quv dasturidan o’rin olgan «Fe’l» so’z turkumini o’tishda o’quvchilar guruhi uchun materialini mustaqil ishlab o’rganishlariga imkon beradigan o’quv topshiriqlarini tuzadi. 18 3. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini o’rganish metodikasi “Fe’l” so’z turkumimavzusini boshlashdan oldin o’quvchilarni bir necha guruhga ajratib, mavzu bo’yicha tuzilgan o’quv topshiriqlari asosida ularning mustaqil va ijodiy ishlarini tashkil qilish mmkin. Har bir topshiriq bo’yicha savol- javob o’tkazilib, o’quvchilarning javoblari tegishli ballar bilan baholab boriladi. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining guruhlarda o’qitish usulidan foydalanib, o’tiladigan darsning borishini quyidagicha loyihalash tavsiya etiladi: Tashkiliy qism: O’tgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash: O’quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish. Yangi mavzuni o’rganish: o’quvchilarni guruhlarga ajratib, guruh a’zolari tomonidan belgilangan o’quv topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish: o’quv materialini yaxlit holda qayta ishlab chiqilishini amalga oshirish. Yangi mavzu yuzasidan guruhlar o’rtasida savol-javob, o’quv bahsi o’tkazish. Mavzu matnida berilgan o’quv mashg’ulotini uyushtirish. Test savollari yordamida o’quvchilar bilimini nazorat qilishva baholash. Yangi mavzuni qayta ishlash va yakunlash. Uyga vazifa berish. Guruhlar o’rtasidagi o’quv bahsi, munozara o’quvchilar jamoasining hamkorlikda bajargan mustaqil faoliyatining natijasi, yakuni sanaladi. Fe’l - so’z turkumi Maqsad: O’quvchilarni erkin fikrlashga o’rgatish, og’zaki va yozma nutqini o’stirish, mustaqil ish bajarish qobiliyatini shakllantirish, o’rtoqlari fikrini hurmat qilishga o’rgatish, ot haqidagi tushunchalarni boyitish. Kutilayotgan natija: O’quvchilarni mustaqil, erkin fikrlashga o’rgatish orqali ular faolligini oshirish, fe’l mavzusiga doir tushunchalarni singdirish, bilim berish bilan birga aqliy faoliyatini oshirish va tashkilotchilik qobiliyatlarini o’stirishga erishish. 19 Uslub: Aqliy hujum, savol-javob, musobaqa tarzida. Jihoz: Darslik, tarqatma, ko’rgazma, oddiy va rasmli testlar, magnit tasma. Darsning borishi: O’quvchilar bilan salomlashilgach, magnit tasma orqali O’zbekiston davlat madhiyasi eshittiriladi.O’quvchilar qo’llari ko’ksida tik turgan xolda birlashib aytadilar.So’ng o’rnilariga o’tiradilar. O’qituvchi: - Hozir qanday dars o’tamiz? O’quvchi: Sen onam tilisan, otam tilisan, Sen bobom tilisan, asrlar oshgan. O, ona tilginam, muqaddas tilim, Bunchalar shirinsan, bunchalar so’lim. O’qituvchi: - Barakalla, o’g’lim. Aziz o’quvchilar, o’rtog’ingiz yozuvchi Shuhratning til haqidagi she’ridan to’rtlik keltirdi. Demak, hozir biz sevib, ardoqlab o’rganadigan tilimiz bo’lgan ona tili mashg’ulotini ko’ramiz. Qani, o’quvchilar, qo’limdagi patnisda turgan shakllardan ixtiyoriy tanlab oling-chi. (patnisda o’quvchi soniga qarab 30 ta to’rtburchak shakllar bo’lib, uning bir tomoni moviy rang, orqa-oq tomonidan esa 3 guruhga bo’lish uchun 10 tadan shaklga qaldirg’och, kabutar va burgut rasmi chizilgan bo’ladi). Qani bolalar, qo’lingizdagi shaklga nomi yozilgan qatorga o’tib o’tiringchi. Mana, guruhlarga ham bo’linib oldik. Endi bilimlarimizni o’zaro sinab, musobaqalashib ko’ramiz. Musobaqa asosan 5 tur bo’yicha bo’ladi. Marhamat boshladik. tur: «Ona tilim-joni dilim», «Qaldirg’och», «Kabutar», «Burugut». Guruhlar a’zolaridan vakil chiqib, ko’rgazmaga o’rnatilgan savollardan olib javob beradi. Savollar: O’zbek tiliga davlat maqomi qachon berilgan: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining nechanchi moddasida til haqida ko’rsatilgan? 20 . . . Undagi har fikr, har qoida idrokingizga qudrat beradi. Binobarin, siz ham bu sahifalarga ixlos ko’zi ila qarang. Bu iboralar qaerga berilgan va nima haqida fikr yuritilgan? tur: «Bilimingizni sinab ko’ring» har bir guruhda 2 tadan oddiy va rasmli test tarqatib, o’tgan mavzular bo’yicha bilimlari mustahkamlanadi. Harakatni bildiruvchi so’zlar qatorini aniqlang. A) keldi, yozdi, chizdi V) qorbobo, qizcha, o’qituvchi. Bo’lishsiz harakatni bildirgan so’zlar qatorini aniqlang. A) ikkitadan, uchtadan. to’rttadan V) aytmadi, kelmadi, bermadi Gapni to’ldirib o’qing va fe’lni aniqlang. o’quvchi maydonda sayr qilishdi. A) sayr V) sayr qilishdi S)o’quvchi Gapni to’ldirib o’qing va fe’l zamonini aniqlang. Momiqqina olmaxon daraxt shoxida o’tiribdi. A) Bir, hozirgi zamon V) Daraxt, kelasi zamon S) Momiqqina, o’tgan zamon Ko’plikdagi fe’llar qatorini aniqlang. A) keldi, yoydi, ishladi V) kelishdi, yoyishdi, ishlashdi tur: «Muzyorar» yozma bahs o’yini. Har bir guruhda qaldirg’och, kabutar, burgut rasmi chizilgan oq qog’oz taraqatiladi. Bolalar berilgan savollarga javobni yozma ravishda topshiradilar. Bu «Muzyorar» o’yini orqali o’quvchilar narsa, uning harakati va bularga beriladigan so’roqlarni hamda bosh bo’laklarini bir vaqtda o’rganish imkoniga ega bo’ladilar. O’yin o’quvchilarni mustaqil fikrlab, xulosa chiqarishga o’rgatadi. tur: «Meni tushun» o’yini Bevosita yangi mavzuga kirib boriladi.Bunga guruhlardan bir nafardan o’quvchi chiqadi.O’quvchilar so’zsiz harakat bajarishadi, qolgan guruh azolari bir- birini 21 izohlaydilar, bajarilgan harakatlarga so’roqlar belgisi orqali fe’lning qoidasini keltirib chiqaramiz. Qoida: Fe’l ish-harakatni bildirib, nima qildi?, nima qilyapti?, nima qiladi?, nima qilmoqchi kabi so’roqlariga javob bo’ladi. So’ngra fe’l so’z turkumiga oid mashq sharti asosida bajariladi, yozuv taxtasiga yoziladi.Gapdagi fe’lga oid so’zlarni toping? O’quvchilar daftarga yozadilar. Shifokor ikkita bemorni davoladi. (nima qildi?) Karim bugun besh baho oldi. (nima qildi?) O’quvchilar bugun maktab bog’ida ishladi. (nima qildi?) Yangi mavzuni mustahkamlash maqsadida o’quvchilarga fe’l ishtirok etgan bittadan gap tuzish va daftarga yozishni mustaqil ish tariqasida beriladi. tur: «Moychechakda yashiringan so’zni top» o’yini. Ko’rgazmada so’zlarga mos «Fe’lli maqollar aytish» topshirig’i bajariladi. ) yiqar; 2) o’lchamoq; 3) sanamoq; 4) haydamoq va hokazo. Bilagi zo’r birni yiqar, bilimi zo’r- mingni. Etti o’lchab bir kes. Sanamay, sakkiz dema. Er haydasang, kuz hayda, Kuz haydamasang, yuz hayda kabi. Barcha turda qatnashgan, fikr bildirgan o’quvchilarni tarqatma ball berib rag’batlantirib boriladi. Dars nihoyasida olingan tarqatma baholar asosida g’olib guruh aniqlanadi. qizil rang- 3 ball, moviy rang- 2 ball, oq rang - 1 ball. Shu gaplarga qarab ballar jamlanadi, g’olib guruh rag’batlantiriladi. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda quyidagi didaktik o’yinlardan samarali foydalanish mumkin. «Zinapoya» usuli O’quvchilar ikki guruhga bo’linadi. So’ng xattaxtaga ma’lum bir shaklda «zinapoya» chiziladi. 22 Ma’lumki, antonimlar o’z juftliklariga ega.Shundan kelib chiqib, ushbu juftlikning bittasi «zinapoya» ga yozib qo’yiladi, ikkinchisini esa guruhlardagi o’quvchilarning o’zlari topadi, ular zinalardan bosh zinaga chiqib borishadi.Bunda o’quvchilarda tezkorlik talab etiladi.Chunki qaysi guruh o’quvchilari birinchi bo’lib bosh zinaga chiqsa, ular g’olib bo’ladi.Sinfda nechta o’quvchi bo’lsa, zinalar soni shuncha bo’ladi. Masalan, keldi - kelmadi yozdi - yozmadi berdi - bermadi chizdi - chizmadi «Izohli lug’at» Buning uchun o’quvchilar ikki guruhga bo’linadilar. 1-guruh ishtirokchilari so’z birikmasi, frazeologik birikma yoki tasviriy ifodalarni aytadilar. 2-guruhdagi o’quvchilar esa 1- guruhdagilar aytgan so’z va birikmalar ma’nosini tezkorlik bilan izohlab beradilar. Shartni bajara olmagan guruh mag’lub hisoblanadi. Bu o’yinda o’quvchilar fe’l yuzasidan o’rganiladigan zamonlarni o’rganishi mumkin. O’yin quyidagicha amalga oshiriladi: Hozirgi zamon: keldi, aytdi, qurdi, yasadi, chizdi, berdi O’tgan zamon: kelgan, aytgan, qurgan, yasagan, chizgan, bergan Kelasi zamon: kelmoqchi, aytmoqchi, qurmoqchi, yasamoqchi, chizmoqchi, bermoqchi Bu o’yinlarni ona tili darslarida 4-sinflarda o’tkazish maqsadga muvofiq. Bunday o’yinlar faqat bir mavzu doirasida cheklanib qolmay bir qancha mavzularda, ko’proq takrorlash darslarida o’tkazilishi mumkin. Izohli lug’at o’yinlarini sinfdan tashqari jarayonlarda ham o’tkazish maqsadga muvofiq. «Klaster» usuli Bu usulda biror mavzu yoki matn tanlanib, o’quvchining diqqati aynan shu mavzuga qaratish yuzasidan markazga yoziladi. O’quvchilar mavzuga oid barcha fikrlarini markazning atrofiga joylashtirib yozadilar. Fikrlar bayon etilgandan so’ng har bir fikr yoki so’zni toifalarga ajratib chiqadilar. Usulning maqsadi: o’quvchilar so’z boyligini oshirish; yozma nutqni takomillashtirish; fikrlash qobiliyatini shakllantirish; 23 toifalarga ajrata olish qobiliyatini rivojlantirish. «Klaster» usuli-bu pedagogik strategiya bo’lib, o’quvchilarning u yoki bu mavzu bo’yicha erkin va bemalol o’ylashga yordam beradi. U faqat g’oyalar orasidagi bog’lanishlarni fikrlashni ta’minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani aniqlab olishni talab qiladi.«Klaster» usulidan axborotlarni chorlash bosqichida ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi.U muayyan mavzu sinchiklab o’rganilguncha fikrlash faoliyatini ta’minlashda foydalanish mumkin. O’quvchilarga fe’lning ma’no turlari o’rgatilayotganda juda qo’l keladi. Bu usul orqali fe’lning ma’no turlari aytib o’tiladi va o’quvchilarga tushuntirib, izohlanadi. Masalan: Darsga besh nafar o’quvchi keldi. Mening ukam gapira boshladi. Do’stim kurashda yiqildi. Barcha birdek kulishdi. «Klaster» larga bo’lish quyidagi usullarda amalga oshiriladi: Hushingizga kelgan barcha fikrlarni yozib oling. Bu fikrlarni muhokama qilmang, shunchaki yozib olavering. Matnni kechiktiradigan imlo va boshqa omillarga ham parvo qilmang. Sizga berilgan vaqt nihoyasiga etmaguniga qadar yozishdan to’xtamang. Miyangizga fikr kelish to’xtab qolsa, toki yangi fikrlar kelguncha qog’ozga nimalarni chizib o’tiring. Imkoni boricha, bog’lanish mumkin bo’lgan bog’lanishlarni chizib chiqing. «Klaster» usuli Stilning ta’biricha, bu juda moslashuvchan strategiyadir.Uni individual tarzda ham guruhda qo’llash mumkin.Guruh faoliyatida u guruh g’oyalarining tirgovichi sifatida xizmat qiladi. «Kubik» usuli 24 4. Maktabda morfologiya o'qitishning ahamiyati va vazifalari. Maktabda morfologiya o'qitishning ahamiyati va vazifalari. Morfologiya grammatikaning bir qismi bo'lib, so'zning shakllari, bu shakllarning hosil bo'lish yo'llari va so'zlarning ma’lum belgilar asosida guruhlarga, ya’ni so'z turkumlariga bo'linishini o'rganadi. Shu bois, morfologiyani o'qitishda asosiy e’tibor so'zning tuzilishi, yasalishi, so'z turkumlariga bo'linishiga qaratiladi. Ma’lumki, o'quvchilar morfologiyaga oid dastlabki ma’lumotlar bilan boshlang'ich sinflarda tanishadilar. So'zlarni otlar, sifatlar, sonlar, fe’llar, olmoshlar, yordamchi so'zlar kabi guruhlarga ajratish boshlang'ich sinfdan ularga ma’lum. Ona tilining izchil kursidan beriladigan bilim, malaka, ko'nikmalar avvalo boshlang'ich sinflarda egallangan bilimlar, malaka va ko'nikmalarning mantiqiy davomi sanaladi. Maktabda morfologiyani o' qitishning ham ilmiy, ham amaliy zaruriyati bor. Uning ilmiy zaruriyati shundaki keyingi bosqichda o'rganiladigan «Sintaksis» bo'limi bevosita morfologiya bilan bog'langan. Chunki kelishik, egalik va shaxs- son qo'shimchalar garchand morfologiya ob’ekti sanalsa-da, ammo ular gap qurilishida so'z va so'z birikmalari orasidagi sintaktik aloqani ta’minlovchi vosita sanaladi. Qo'shma gap sintaksisini o'rganishning bevosita yordamchi so'zlar bajaradigan vazifalar bilan aloqadorligi hisobga olinsa, morfologiya yanada muhimrok ahamiyat kasb etadi. Maktabda morfologiyani o'qitishning amaliy ahamiyati shundaki, leksikologiyadan egallangan zaruriy bilimlar mazkur o'rganishda o'z amaliy ifodasini topadi. O'quvchi mustaqil va yordamchi so'z turkumlarini o'rganishda so'zning o'z va ko'chma ma’nosi, uyadosh, shakldosh, qarama-qarshi ma’noli so'zlarga yana murojaat qiladi va so'z boyligini oshirish, so'zdan to'g'ri xam o'rinli foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi. Orfografiyaning morfologiya bilan aloqadorligi ham maktabda bu bo'limni urganishni zururiyatga aylantiradi. Chunki morfologik prinsip orfografiyaning etakchi prinsipi sanaladi.