1
KURS ISHI
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “SIFAT” MAVZUSINI O‘RGATISH
METODIKASI
MUNDARIJA:
KIRISH ............................................................................................................ 2
I BOB.BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “SIFAT” SO‘Z TURKUMI
USTIDA ISHLASHNING MAZMUNI
................................................................. 5
1.1.Sifat–so‘z turkumi va uning tavsifi
............................................................. 5
1.2.Sifatni o‘rgatish metodikasi ........................................................................ 8
1.3.O‘quvchilarning sifatning leksik ma'nosi haqidagi tushunchalarini
chuqurlashtirish ....................................................................................................... 14
II
BOB.BOSHLANG‘ICH
SINFLARDA
“SIFAT”
MAVZUSINI
O‘RGATISHDA
INNOVATSION
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH METODIKASI
........................................................................ 22
2.1.Boshlang‘ich sinflarda “Sifat” mavzusini o‘rgatishda innovatsion
texnologiyalaridan foydalanish ............................................................................... 22
2.2.Boshlang‘ich sinflarda “Sifat” mavzusini o‘rgatishning ahamiyati. ....... 27
XULOSA ........................................................................................................ 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
...................................................... 32
2
KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Oʻzbekiston Respublikasida umumiy oʻrta va
maktabdan tashqari ta’limni tizimli isloh qilishning ustuvor yoʻnalishlarini
belgilash, oʻsib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy-axloqiy va intellektual
rivojlantirishni sifat jihatidan yangi darajaga koʻtarish, oʻquv-tarbiya jarayoniga
ta’limning innovatsion shakllari va usullarini joriy etish maqsadida “Oʻzbekiston
respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi‟
toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni qabul qilindi.
Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Yoshlarimizning mustaqil
fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega boʻlib, dunyo
miqyosida oʻz tengdoshlariga hech qaysi sohada boʻsh kelmaydigan insonlar boʻlib
kamol topishi, baxtli boʻlishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va
imkoniyatlarini safarbar etamiz” degan da’vatlari ta’limning sifatli va samarali
tashkil etilishini, ayniqsa, boshlangʻich sinflardan boshlab oʻquvchilarni mustaqil
fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega shaxs sifatida
tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
Ma’lumki, Milliy oʻquv dasturi asosida 2021-2022-oʻquv yilidan boshlab
umumtaʼlim maktablarida Ona tili va Oʻqish fanlarining birlashuvi natijasi “Ona tili
va oʻqish savodxonligi” fani joriy etildi va hamda ushbu fanga "yashashni
oʻrgatadigan fan" deya ta’rif berilmoqda.. Ikki fanning birlashuviga asosiy sabab ona
tilini oʻqitishdagi yondashuvning oʻzgarishi boʻldi. Endilikda grammatika va
yodlashga asoslangan taʼlimdan tinglab tushunish, oʻqib tushunish, fikrni ogʻzaki va
yozma bayon qilishdan iborat til oʻrgatishning toʻrt koʻnikmasini rivojlantirishga
qaratilgan taʼlim shakliga oʻtildi.
Boshlangʻich maktabning muhim vazifalaridan biri kichik yoshdagi
oʻquvchilarning ogʻzaki va yozma nutqini oʻstirishdir. Shubhasiz, hamma fanlar
oʻquvchilarning lugʻat boyligini oʻstirishga, imlodan savodxonligini oshirish va
nutq malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
3
Ona tilini muvaffaqiyatli oʻqitishning muhim sharti ta'limni oʻquvchilarning
hayotiy tajribasi bilan, ularning bevosita koʻrganlari, kitoblardan oʻqib bilganlari
bilan bogʻlash hisoblanadi.
Ma'lumki, oʻqish darsliklaridagi matnlar turli manbalardan olinganligi aniq.
Ona tili darsini oʻqish bilan bogʻlansa, oʻquvchilarning oʻqish darsida oʻqiganlari
asosida olgan haqiqiy bilimlaridan foydalanishga imkon yaratiladi.
Buning uchun oʻquvchilarga mamlakatimizda, maktabda, oilada sodir
boʻlgan qiziq voqea-hodisalar haqida, tabiatdagi oʻzgarishlar haqida oʻqiganlaridan
foydalanib gap tuzish, ayrim parchalarni kitobdan koʻchirib yozish, grammatik tahlil
kabi topshiriqlarni bajartirish maqsadga muvofiqdir. Ona tilidan koʻzlangan
maqsadga erishish uchun:
birinchidan, ona tili darsida oʻqishdan beriladigan topshiriq oldindan
tayyorgarlik koʻrib, puxta oʻylab, soʻng berilishi;
ikkinchidan, ona tili darsida oʻtilgan mavzuni mustahkamlashga imkon
berishi hisobga olinishi;
uchinchidan, topshiriq (misol qaysi asardan olingan boʻlsa) berilgan asar
gʻoyasini yana ham mustahkamlashga yorlashishini hisobga olish kerak.
Ma'lumki, grammatik bilim tilni ongli egallashni va savodli yozish malakasini
shakllantirishning asosi hisoblanadi. Shuning uchun ham oʻquvchilarning
grammatikadan olgan bilimlari toʻgʻri yozuv malakalarini shakllantirish bilan birga
olib boriladi.
Toʻgʻri yozuv malakasini rivojlantirishda imloviy mashq turlari: grammatik
imloviy tahlil, matnni koʻchirib yozish, ta'limiy diktant va bayondan mashq sifatida
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Imloviy mashqlarni amalga oshirishda ona tili
darsligi sahifalarida berilgan mashqlardan foydalanish bilan birga boshqa
materiallardan foydalanish yaxshi natija beradi. Chunki oʻquvchilar yangi
materialga qiziqish bilan kirishadilar, oʻylashga, fikrlashga harakat qiladilar.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinflarda “Sifat” mavzusini o‘rgatish
metodikasi.
4
Kurs ishining obyekti: Boshlang‘ich sinflarda “Sifat” so‘z turkumi ustida
ishlashning mazmuni.
Kurs
ishningi
predmeti.Boshlang‘ich
sinflarda
“Sifat”
mavzusini
o‘rgatishda innovatsion texnologiyalaridan foydalanish metodikasi
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Sifat – so‘z turkumi va uning tavsifi.
2. Sifatni o‘rgatish metodikasi
3.O‘quvchilarning sifatning leksik ma'nosi haqidagi tushunchalarini
chuqurlashtirish
4.Boshlang‘ich sinflarda “Sifat”
mavzusini
o‘rgatishda innovatsion
texnologiyalaridan foydalanish
Kurs ishining metodlari. Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik
adabiyotlarni oʻrganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- soʻrovnomalar, ilgʻor
oʻqituvchilarning ish tajribalarini oʻrganish, pedagogik tajriba, taqqoslash.
Kurs
ishining
metodologik
asoslari.
Oʻzbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasi, “Talim togʻrisida” gi Qonun, “ Milliy oʻquv dasturi” Boshlangʻich
ta’lim konsepsiyasi, metodist psixolog, didakt olimlarning muammo yuzasidan
qayd etgan qarashlari, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim tarbiyaga oid
fikrlari.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, beshta
paragraf va qilingan xulosalardan iborat.Ishga qoʻyilgan maqsadga erishishi uchun
toʻplangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi.
5
I BOB.BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “SIFAT” SO‘Z TURKUMI
USTIDA ISHLASHNING MAZMUNI
1.1. Sifat – so‘z turkumi va uning tavsifi
So‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so‘zlarning
leksik-grammatik,morfologik va sintaktik belgilariga ko‘ra turli gruppalarga
ajratilishi — so‘z turkumlari haqidagi ilm hisoblanadi.So‘zlarni leksik-grammatik
turkumlarga ajratishda uch belgiga:
1) leksik ma`nosi (nimani ifodalashi, ya`ni shaxs, narsa harakat yoki holat,
belgi kabilarning umumlashtirilgan ma`nolari),
2) morfologik (so‘zning turli formalar sistemasi) va
3) sintaktik (turli morfologik formalarning snntaktik funktsiya bajarishi)
belgilariga asoslaniladi.1
Demak,so‘z turkumlari ustida ishlash o‘quvchilarning muayyan guruhdagi
so‘zlarning umumlashtirilgan ma`nolarini, kishilarning aloqa vositasi sifatidagi
rolini tushunib olishlariga qaratilishi zarur.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘z
turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe`l) bilan umumiy tanishtirilgandan so‘ng
har bir leksik-grammatik gruppa alohida o‘rganiladi.Bu so‘z turkumlarini
o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidayok ularni taqqoslashga qulay sharoit
yaratadi va bu bilan shakllantiriladigan grammatik tushunchaning asosiy
tomonlarini aniqroq ajratishga imkon beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot,
sifat, son, fe`lning quyidagi xususiyatlarini bilib oladilar:
1) so‘z nimani bildirishi (shaxs, narsa belgisi, shaxs, narsa sanog‘i va tartibi,
shaxs, narsa harakati yoki holati),
2) qanday so‘roqlarga javob bo‘lishi,
3) o‘zgarish - o‘zgarmasligi, qanday doimiy kategoriyalari mavjudligi,
4) gapda, asosan, qanday bo‘lak vazifasida kelishi. O‘quvchilar mana shu
o‘rgangan belgilari asosida so‘z turkumlarini taqqoslaydilar.1 Predmetning doimiy,
o‘zgarmas belgisini ifodalaydigan so‘zlar sifat deyiladi.Sifat mustaqil so‘z turkumi
sifatida uch xil belgiga ega: 1.Leksik-semantik belgi. Sifat belgi ma’nosini bildiradi.
1 Qosimova K. va boshq. Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent-2009.
6
2. Morfologik belgisi: Sifat qanday?, qanaqa?, qaysi? so‘roqlaridan biriga javob
bo‘ladi. Sifat ifodalaydigan belgi tushunchasi keng bo‘lib, ma’nosiga ko‘ra bir necha
guruhga ajratiladi: a) rang-tus ma’nosini bildiradigan sifatlar: oq, qizil, sariq, havo
rang, kul rang, yashil, zangori; b) hajmi ma’nosini bildiradi: keng, tor, baland, past,
uzun, chuqur, yirik, mayda; v) shakl va ko‘rinish ma’nosini bildiradi: dumaloq,
yassi, egri, qiyshiq, do‘ng; g) maza-ta’m ma’nosini bildiradi: shirin, achchiq,
nordon, sho‘r, taxir, chuchmal, bemaza; d) xarakter-xususiyat ma’nosini bildiradi:
muloyim, odobli, shirinso‘z, chaqqon, sho‘x, yalqov, dangasa, chechan, qo‘rs,
qaysar. Xarakter-xususiyat bildiruvchi sifatlar ijobiy yoki salbiy xususiyatlarni
ifodalaydi; e) hid ma’nosini bildiradi: sassiq, qo‘lansa, badbo‘y, xushbo‘y,
muattar; j) holat ma’nosini bildiradi. Holat bildiruvchi sifatlar ikki xil bo‘ladi: 1)
psixik holatni ifodalaydi: xursand, xafa, shod, kasal, injiq; 2) tabiiy holatni
ifodalaydi:
yosh,
qari,
keksa.
Sifat
belgini
bevosita
yoki
bavosita
ifodalaydi.Predmetning doimiy belgisini bildiradigan belgini bevosita ifodalaydigan
sifatlar asliy sifat deyiladi.Sifatning yuqoridagi ma’no turlari sifatni bevosita
ifodalaydi.Asliy sifatlar belgini darajalab ko‘rsata oladi: katta, kattaroq, eng katta
kabi. Juft sifatlar asosan asliy sifatlardan tarkib topadi: yosh-qari, yaxshi-yomon
kabi.
Belgini bavosita, ya’ni biror narsa va hodisaga nisbat berish, o‘xshatish orqali
ifodalaydigan sifatlar nisbiy sifat deyiladi. Nisbiy sifatlar boshqa so‘z turkumlaridan
yasaladi va xoslik, o‘xshashlik, o‘rin yoki paytga munosabat, mo‘ljal ma’nolarini
bildiradi: a) xoslik ma’nosini ifodalaydigan sifat ot turkumidagi so‘zga –iy, -viy
qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasaladi: zamonaviy, oilaviy, ma’naviy, siyosiy; b)
o‘xshashlik ma’nosini ifodalaydigan sifatlar ot turkumidagi so‘zga – simon, -sifat
affikslarini qo‘shish bilan yasaladi: odamsimon, hayvonsifat, devsifat; v) o‘rin va
payt ma’nolarini ifodalaydigan sifatlar ot turkumidagi so‘zlarga – gi, -qi, -ki, -dagi
affikslarini qo‘shish bilan yasaladi: qishki, yozgi, bahorgi, bulturgi, tushki, kechki;
g) mo‘ljallanganlik, xoslik, o‘lchov ma’nolarini ifodalovchi sifatlar ot turkumidagi
so‘zlarga –lik affiksini qo‘shish bilan yasaladi: ko‘rpalik, ko‘rpachalik, toshkentlik,
ko‘ylaklik. Sifat ba’zan ravish o‘rnida qo‘llanib, harakatning belgisini bildirishi
7
mumkin: ma’noli gapirmoq, chiroyli yozmoq, yaxshi o‘qimoq kabi. Sifatning
belgisini darajalab ko‘rsatishi (qizil, qizilroq, eng qizil, qip-qizil), yasalish
sistemasiga egaligi otlashishi uning morfologik belgilaridan hisoblanadi. 3.
Sifatning sintaktik belgisi. Sifat gapda otga, ba’zan fe’lga bitishuv usuli orqali
bog‘lanadi va o‘zi bog‘lanib kelayotgan so‘zga tobelanadi.Sifat otga bog‘lanib
kelganda, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi. Misol: Biz do‘stlarning eng
yaxshi do‘sti, dushmanlarning eng kuchli dushmani ekanligimizni ham oqil odamlar
tushunsin. (Y.Shukurov). Sifat fe’lga bog‘lanib kelganda vaziyat holi vazifasini
bajaradi. Misol: Yulduzlar odatdagidan ko‘ra toza, kattaroq, yorqinroq ko‘rinardi.
(P.Qodirov). Predmetlardagi bir xil belgini miqdorga ko‘ra nisbatlab farqlash
hodisasi sifat darajasi deyiladi.
8
1.2. Sifatni o‘rgatish metodikasi
Sifatni o‘rganish metodikasi uning lingvistik xususiyatlariga asoslanadi. Sifat
predmetning belgisi (rangi, hajmi, shakli va ko‘rinishi, maza-tami, xarakter-
xususiyati, hidi, vazni, o‘rin va paytga munosabati)ni bildiradi. Sifatning leksik
ma'nosi uni ot bilan bog‘liq holda o‘rganishni talab qiladi. Sifatni tushunish uchun
sinfdanoq bolalar e'tibori sifatning otga bog‘lanishini aniqlashga qaratiladi.
O‘quvchilar predmetning belgisini aytadilar, ularda so‘roq yordamida gapda
so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash ko‘nikmasi o‘stiriladi, ya'ni ular gapdagi sifat va
otdan tuzilgan so‘z birikmasini ajratadilar (atama aytilmaydi). Keyingi sinflarda bu
bog‘liqlik
aniqlashtiriladi.Shunday
qilib,
sifatning
semantik-grammatik
xususiyatlari sifat ustida ishlashni leksik va grammatik (morfologik va sintaktik)
rejada olib borishni talab etadi.Boshlang‘ich sinflarda «Sifat» mavzusi quyidagi
izchillikda o‘rganiladi:
1) sifat bilan dastlabki tanishtirish (I sinf);
2) sifat haqida tushuncha berishdi (II sinf);
3) shu grammatik mavzu bilan bog‘liq holda ayrim sifatlarning yozilishini
o‘zlashtirish (III, IV sinflar). 2
Sifat bilan (terminsiz) dastlabki tanishtirish (birinchi bosqich) sifatning leksik
ma'nosi va so‘roqlari ustida kuzatish o‘tkazishdan boshlanadi. Predmetning belgilari
xilma-xil bo‘lib, uni rangi, mazasi, shakli, xil xususiyatlari tomonidan tavsiflaydi.
Shunday ekan, sifattushunchasini shakllantirish uchun uning ma'nolarini aniqlash
talab etiladi. O‘qituvchi predmetni yoki uning rasmini ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning
belgilarini aytadilar va yozadilar. Masalan, (qanday?) olma - qizil, shirin, yumaloq
olma; (qanday?) lenta - uzun, keng, ko‘k lenta. Albatta, suhbat asosida o‘quvchilar
olma, lenta so‘zlari nima? so‘rog‘iga javob bo‘lib, predmet nomini bildirishi, qizil,
shirin, yumaloq kabi so‘zlar qanday? so‘rog‘iga javob bo‘lib, predmetning‘ belgisi
(rangi, mazasi, shakli)ni bildirishini aniqlaydilar. O‘qituvchi atrofimizni o‘rab olgan
predmetlarning o‘z belgilari borligini, ular bir-biridan shu belgilar bilan
2 G‘afforova T.Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar: O‘quv qo‘llanma. Toshkent.
Tafakkur, 2011
9
farqlanishini misol bilan tushuntiradi: (Qanday daraxt? - Katta, chiroyli, sershox,
ko‘mko‘k daraxt. Qanaqa shkaf? - Oynali, baland shkaf.) Xulosa chiqariladi:
qanday?, qanaqa? so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlar predmet belgisini
bildiradi.O‘quvchilar belgi bildirgan bunday so‘zlarning nutqimizdagi rolini
anglashlari uchun sifat ko‘p uchraydigan matn tanlanib, avval sifatlarini tushirib
qoldirib, so‘ngra sifatlari bilan o‘qib beriladi va mazmuni taqqoslab qo‘rsatiladi.
Predmetni aniq tasvirlash uchun uning belgisini bildiradigan so‘zlardan
foydalanilgani tushuntiriladi. Bu darslarda ko‘rgazma vositalar (predmetlar,
predmet rasmlari, syujetli rasmlar)dan keng foydalaniladi.
O‘quvchilar qanday?, qanaqa? so‘roqlariga javob bo‘lgan (predmet belgisini
bildirgan),so‘zlarni o‘zlashtirishlari uchun mashqning quyidagi turlari samarali
hisoblanadi:
1) so‘roq yordamida predmetning belgisini bildirgan so‘zlarni tanlash;
2) aralash berilgan so‘zlardan gap tuzish;
3) matndan kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zni va unga
bog‘langan qanday? qanaqa? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zni tanlab (so‘z
birikmasini topib) aytish va yozish;
4) tayanch so‘zlar va rasm asosida gap va hikoyacha tuzish.Ikkinchi bosqichda
asosan ikki vazifa: «sifat» tushunchasini shakllantirish hamda o‘quvchilar nutqini
yangi sifatlar bilan boyitib borish, fikrni aniq ifodalash uchun mazmunga mos
sifatlardan nutqda o‘rinli foydalanish ko‘nikmasini o‘stirish hal qilinadi.«Sifat»
tushunchasini
shakllantirish
o‘quvchilarning
«predmet
belgisi»
degan
umumlashtirilgan kategoriyani o‘zlashtirish darajasiga bevosita bog‘liq. SHu
maqsadda rang, maza, shakl-hajm, xil-xususiyat bildiradigan so‘zlar gruppalanadi
va shu so‘zlarking xususiyatlari umumlashtiriladi. Sifatning leksik ma'nosi bilan
birga untsng xarakterli grammatik xususiyatlari ham qayd etiladi. 3
Sifatlarning xususiyatlarini umumlashtirish asosida o‘quvchilar uning so‘z
turkumi sifatidagi o‘ziga xos ko‘rsatkichlarini ajratadilar: a) predmet belgisini
bildiradi, b) qanday? yoki qanaqa? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, v) gapda otga bog‘lanib,
3 9Sodiqov A. va boshqalar. Tilshunoslikka kirish. Toshkent, 1981. 72 87- betlar.
10
shu ot bilan so‘z birikmasi hosil qiladi, ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida keladi.Bu
sinfda og‘zaki va yozma ijodiy ishlar (maktab bog‘i yoki parkka sayohat vaqtida
kuzatilgan daraxt, qushlar, hayvonlarni tasvirlab kichik hikoyacha tuzish kabilar)ga
katta
o‘rin
beriladi.O‘quvchilarning
sifatning
leksik
ma'nosi
haqidagi
tushunchalarini chuqurlashtirish va predmetni har tomonlama tasvirlash malakasini
o‘stirish uchun:
1) berilgan predmetlarning rangi, mazasi, shakli, xususiyatini ifodalaydigan
sifatlar tanlash va yozish: Qanday shaftoli? SHirin, suvli, tuksiz shaftoli. Qanday
bino? Baland, g‘ishtli, chiroyli bino;
2) berilgan belgilariga qarab qaysi hayvon ekanini aniqlash: Tikanli, kichkina,
foydali... (tipratikan). Ehtiyotkor, ayyor, yovvoyi..., (tulki);
3) predmetlarning belgisiga qarab topishmoqlarning javobini ayting kabi
mashqlardan foydalanish mumkin.4
Sifatning nutqimizdagi, fikrni aniq va tushunarli ifolashdagi rolini puxta
o‘zlashtirishga erishish uchun sinonim va antonim sifatlar ustida ishlash, o‘qish
darslarida sifatning o‘z va ko‘chma ma'noda ishlatilishini kuzatish maqsadga
muvofiq. Sifatni o‘rganish jarayonida so‘z yasashga oid mashqlarni muntazam
o‘tkazib borish o‘quvchilarda u yoki bu so‘z turkumini yasash uchun so‘z yasovchi
qo‘shimchalardan ongli foydalanish malakasini shakllantiradi.Uchinchi bosqichda
sifat haqidagi bilimlarni takomillashtirish, og‘zaki va yozma nutqda sifatlardan aniq,
o‘rinli foydalanish ko‘nikmasini o‘stirish bilan bog‘liq holda -roq qo‘shimchasi
bilan qo‘llangan sifatlarni va ko‘mko‘k, yamyashil kabi sifatlarni to‘g‘ri yozish
malakasi shakllantiriladi. Ish mazmuni shu vazifalarni bajarishga qarab belgilanadi
va o‘quvchilarning nutqini o‘stirishga qaratiladi.
Nazariy ma'lumotlarga asoslanib matnda berilgan otlarning belgilarini
ifodalaydigan sifatlarni tanlab qo‘yish, gapda sifat bog‘langan otni (so‘z
birikmasini) aniqlab yozish; otga mos sifatlar tanlab predmetni tasvirlash, berilgan
sifatlar yoki so‘z birikmasi bilan gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi. Mashq
4G‘afforova T.Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar: O‘quv qo‘llanma. Toshkent.
Tafakkur, 2011
11
materialini tanlashda -roq qo‘shimchasi bilan qo‘llangan yaxshiroq, aqlliroq kabi,
shunigdek, tiptiniq, sapsariq kabi sifatlar ko‘proq bo‘lishiga e'tibor beriladi.
O‘quvchilarning mustaqilligi osha borgan sayin, mashq topshiriqlari ham astasekin
murakkablashtira boriladi. SHunday qilib, sifatni o‘zlashtirishda uni ot bilan o‘zaro
bog‘liq holda o‘rganishga asoslaniladi.Boshlang‘ich sinflarda "Sifat" mavzusini
o‘rgatish metodikasi katta o‘rin tutadi. Sababi, 1-sinfdan boshlab o‘quvchilarga
narsa-buyum belgisini bildiruvchi so‘zlar bu sifat-so‘z turkumi ekanligi haqidagi
tushuncha shakllantirib borilishi natijasida ular bu haqda to‘liq ma'lumotga ega
bo‘ladilar.Shakl-ko‘rinish bildiruvchi sifatlar.5
Bunday sifatlar orqali predmetning turlishakl-ko‘rinishlari, ichki va tashqi
forma-lari ifodalanadi dumaloq, yassi,o‘zunchoq, qiyshiq, to‘garak, do‘ng va
b.Shakl-ko‘rinish bildiruvchi sifatlar bilan holat bildiruvchi sifatlar ba’zan
moskelishi mumkin: semiz, ozg‘in, pachoq, bukir kabi. U oriqqina bo‘lsa ham
qo‘li,boldirlari tiqmachoq, uzunchoqroq yonoqlari ham yapaloqroq, «8»
rakamigao‘xshab ketadigan lablari ham etuk qizlarga xos bo‘liq tirsillama
O‘quvchilarga nazariy ma’lumot tushuntirilgach sinov tariqasida bir nechasavol
beriladi. Qoniqarli javob olingach, ularning buni qay darajadao‘zlashtirganligini
aniqlash hamda uni mustahkamlash maqsadida mashq bajartiramiz. Gaplarni o‘qing.
Sifatlarni topib, ularni izohlang. Ushbu mashqni bajarishda 6 x 6 x 6 metodidan
foydalaniladi. Bu guruhning har bir a’zosini faollik,o‘z fikrini ifoda etish,
guruhdoshlarining fikrini tinglash va tanlay olish, o‘rtaga tashlangan bir necha fikrni
umumlashtira olish, shuningdek, o‘z fikrini himoya qilishga o‘rgatadi. Ushbu
metodda 5,6,7,8 nafar o‘quvchidan iborat bo‘lishi mumkin. 6 tadan qo‘yilgan stulga
o‘quvchilar joylashib olib, bo‘linadi. Mashqdagi gap o‘qiladi. Shakl-ko‘rinish
sifatlarni topib, ular izohlanadi guruh a’zolarimaslahatlashib javoblarini guruh
sardori yozib, javobini eshittiradi. Birinchi vato‘g‘ri, chiroyli yozib bo‘lgan guruh
har bir a’zosi rag‘batlantirilib, baholanadi.
1. Kasbning katta-kichigi bo‘lmaydi. (M.Oripova). Katta-kichik zid ma’noli,
ma’no umumlashgan.
5 Qosimova K. va boshq. Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent-2009.
12
2. Shu payt toshdan tushib kelayotgan sarg‘ish-qo‘ng‘ir ayiqning bahaybat
gavdasi ko‘rinib qoldi. (P.Qodirov). Sarg‘ish-qo‘ng‘ir o‘zaro yaqin ma’noli,
ikkiasosning juft kelishidan hosil bo‘lgan sifat
3. G‘ir-g‘ir shaboda turli-tuman giyohlarning hidlarini olib keldi. Turlituman
o‘zaro yaqin,ikki asosning juft kelishidan hosil bo‘lgan sifat.
4. Baland-past devorlar orasidagi mevalarning oq, pushti, qizil guliga tabassum
bilan qaraysan. (O‘.Umarbekov). Baland-past o‘zaro zid ma’noli ikki asosning
juftkelishidan hosil bo‘lgan.6
Yuqoridagi mashqda shakl-ko‘rinish sifat topib izohlash bilimlari tekshirilib
ko‘rilsa quyidagi mashqda esa nuqtalar o‘rniga berilgan so‘zlarning mosini
qo‘yibjuft sifat yasash bilimi tekshiriladi. Dastlab orqa partada o‘tirgan o‘quvchilar
bittabitta gaplarni ifodali o‘qib berishadi. Mashqni yana guruh bo‘lib bajariladi.
Uchtaqatorda joylashgan partalarga qarab o‘quvchilarni 3-guruhga bo‘lib
olamiz.Hamma bir kishi uchun, bir kishi hamma uchun tamoyiliga amal qilib, qaysi
qatorto‘lib
mashq
topshiriq
asosida
jamoada
hamjihatlik
o‘quvchilarda
inoqlikbilganlarini tortinmasdan aytish ko‘nikmasi shakllana boradi.
Bexato va to‘g‘ri, tez bajargan guruh a’zosi taqdirlanadi.
1.Shoshilish, yengil –yelpi ishlarga havas, jahldorlik-nodonlar ishi.
2.Goho-goho keladigan uzuq –yuluq xabardan boshqa aloqa yo‘q.
3.Sehrli
qalpoq
axtarib
eski-tuski
kiyim-boshlar
tashlanadigan
burchaksurchaklarni tintuv qilib yurgan edim.
4.Mayda-chuyda narsalar tugilgan ro‘molni ko‘tarib qorovulxonaga kirdi.
5.Mahallaning qora-qura bolalari shoxdan-shoxga tirmashadi.Uyga vazifa.
Gaplarni o‘qing.Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga izoh bering. Ular ishtirokida gaplar
tuzing.
Namuna:
1.Esli-hushli yoshlar yurtimiz ravnaqiga hissasi beqiyosdir.
2.G‘adir-budir past-balandliklar tekislanib ulkan binolar qad ko‘tarmoqda.
6 G‘afforova T.Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar: O‘quv qo‘llanma. Toshkent.
Tafakkur, 2011
13
3.Arzon-garov o‘yinchoqlar o‘zimizda ishlab chiqiladi.
4.Bu yilgi yog‘ingarchilik o‘ydim-chuqur yo‘llarni ko‘payishiga sabab bo‘ldi.
5.Alg‘ov-dalg‘ov ishlar chek-chegarasi yo‘q edi.
6.Kech kirib, yakkam-dukkam quyoshning nuri qolgan edi.
Uyga berilgan topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchilarning juft sifatlar
haqida bilimi boyishi bilan birga ularning ham og‘zaki ham yozma nutqning rivojiga
katta hissasini qo‘shiladi. 7
7 G‘afforova T.Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar: O‘quv qo‘llanma. Toshkent.
Tafakkur, 2011
14
1.3.O‘quvchilarning sifatning leksik ma'nosi haqidagi tushunchalarini
chuqurlashtirish
O‘quvchilarning
sifatning
leksik
ma'nosi
haqidagi
tushunchalarini
chuqurlashtirish va predmetni bar tomonlama tasvirlash malakasini o‘stirish uchun:
1.berilgan predmetlarning rangi, mazasi, shakli, xususiyatini ifodalaydigan
sifatlar tanlash va yozish: Qanday? shaftoli — Shirin, suvli, tuksiz shaftoli. Qanday?
kitob Qalin, qiziqarli kitob;
2.berilgan belgilariga qarab qaysi hayvon ekanini aniqlash: Tikanli, kichkina,
foydali ... (tipratikan). Ehtiyolkor, ayyor, yovvoyi ... (tulki);
3.predmetlarning belgisiga qarab topishmoqlarning javobini aytish kabi
mashqlardan foydalanish mumkin.
Sifatning nutqimizdagi, fikrni aniq va tushunarli ifolashdagi o‘rnini puxta
o‘zlashtirishga erishish uchun ma'nodosh va zid ma'noli sifatlar ustida ishlash,
o‘qish darslarida sifatning o‘z va ko‘chma ma'noda ishlatilishini kuzatish maqsadga
muvofiq. Sifatni o‘rganish jarayonida so‘z yasashga oid mashqlarni muntazam
o‘tkazib borish o‘quvchilarda u yoki bu so‘z turkumini yasash uchun so‘z yasovchi
qo‘shimchalardan ongli foydalanish malakasini shakllantiradi.
Uchinchi bosqichda sifat haqidagi bilimlarni takomillashtirish, og‘zaki va
yozma nutqda sifatlardan aniq, o‘rinli foydalanish ko‘nik-masini o‘stirish bilan
bog‘liq holda -roq qo‘shimchasi bilan qo‘llangan sifatlarni va ko‘mko‘k, yam-
yashilkabi sifatlarni to‘g‘ri yozish malakasi shakllantiriladi. Tsh mazmuni shu
vazifalarni bajarishga qarab belgilanadi va o‘quvchilar nutqini o‘stirishga
qaratiladi.Nazariy ma'lumotlarga asoslanib: matnda berilgan otlarning belgilarini
ifodalaydigan sifatlarni tanlab qo‘yish, gapda sifat bog‘langan otni (so‘z
birikmasini) aniqlab yozish; otga mos sifatlar tanlab predmetni tasvirlash, berilgan
sifatlar yoki so‘z birikmasi bilan gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi. Mashq
mate-rialini tanlashda -roq qo‘shimchasi bilan qo‘llangan yaxshiroq, aqlliroq kabi,
shuningdek, tip-liniq, sap-sariq kabi sifatlar ko‘proq bo‘lishiga e'tibor beriladi.
O‘quvchilarning mustaqilligi osha borgan sayin mashq topshiriqlari ham asta-sekin
murakkablashtira boriladi. Shunday qilib, sifatni o‘zlashtirishda uni ot bilan o‘zaro
15
holda o‘rganishga asoslaniladi. Predmetning doimiy, o‘zgarmas belgisini
ifodalaydigan so‘zlar sifat deyiladi.
Sifat mustaqil so‘z turkumi sifatida uch xil belgiga ega:
1.Leksik-semantik belgi. Sifat belgi ma'nosini bildiradi.
2.Morfologik
belgisi:Sifat
qanday?,qanaqa?,qaysi?
so‘roqlaridan
biriga javob bo‘ladi. Sifat ifodalaydigan belgi tushunchasi keng bo‘lib, ma'nosiga
ko‘ra bir necha guruhga ajratiladi:
a) rang-tus ma'nosini bildiradigan sifatlar: oq, qizil, sariq, havorang, kulrang,
yashil,zangori;
b) hajmi ma'nosini bildiradi: keng, tor, baland, past, uzun, chuqur, yirik,
mayda;
v)shakl va ko‘rinish ma'nosini bildiradi: dumaloq, yassi, egri, qiyshiq, do‘ng;
g)maza-ta'm ma'nosini bildiradi: shirin, achchiq, nordon, sho‘r, taxir,
chuchmal, bemaza;
d)xarakter-xususiyat ma'nosini bildiradi: muloyim, odobli, shirinso‘z, chaqqon,
sho‘x, yalqov ar nisbiy sifat deyiladi.
Nisbiy sifatlar boshqa so‘z turkumlaridan yasaladi va xoslik, o‘xshashlik,o‘rin
yoki paytga munosabat,mo‘ljal ma'nolarini bildiradi:
a) xoslik ma'nosini ifodalaydigan sifat ot turkumidagi so‘zga -iy, -viy
qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasaladi: zamonaviy, oilaviy, ma'naviy, siyosiy;
b) o‘xshashlik ma'nosini ifodalaydigan sifatlar ot turkumidagi so‘zga - simon,
-sifat affikslarini qo‘shish bilan yasaladi:odamsimon, hayvonsifat, devsifat;
v) o‘rin va payt ma'nolarini ifodalaydigan sifatlar ot turkumidagi so‘zlarga -
gi,-qi, -ki, -dagi affikslarini qo‘shish bilan yasaladi: qishki, yozgi, bahorgi, bulturgi,
tushki,kechki; 8
g)mo‘ljallanganlik, xoslik, o‘lchov ma'nolarini ifodalovchi sifatlar ot
turkumidagi so‘zlarga -lik affiksini qo‘shish bilan yasaladi:ko‘rpalik, ko‘rpachalik,
toshkentlik, ko‘ylaklik.Sifat ba'zan ravish o‘rnida qo‘llanib,harakatning belgisini
8 G‘afforova T.Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar: O‘quv qo‘llanma. Toshkent.
Tafakkur, 2011
16
bildirishi
mumkin:
ma'noli
gapirmoq,
chiroyli
yozmoq,yaxshi
o‘qimoq
kabi.Sifatning belgisini darajalab ko‘rsatishi (qizil, qizilroq, eng qizil, qip-qizil),
yasalish sistemasiga egaligi otlashishi uning morfologik belgilaridan hisoblanadi.
3.Sifatning sintaktik belgisi.Sifat gapda otga, ba'zan fe'lga bitishuv usuli orqali
bog‘lanadi va o‘zi bog‘lanib kelayotgan so‘zga tobelanadi.Sifat otga bog‘lanib
kelganda, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi. Misol: Biz do‘stlarning eng
yaxshi do‘sti, dushmanlarning eng kuchli dushmani ekanligimizni ham oqil odamlar
tushunsin.
Sifat
fe'lga
bog‘lanib
kelganda
vaziyat
holi
vazifasini
bajaradi.
Misol: Yulduzlar odatdagidan ko‘ra toza, kattaroq, yorqinroq ko‘rinardi.
Predmetlardagi bir xil belgini miqdorga ko‘ra nisbatlab farqlash hodisasi sifat
darajasi deyiladi.
Sifatlarda uch xil daraja bor:
1) oddiy daraja;
2) qiyosiy daraja;
3) orttirma daraja
Predmetning belgisi boshqa predmetdagi xudi shunday belgiga qiyos
qilinmasa, oddiy darajadagi sifat deyiladi. Oddiy darajadagi sifat belgining
me'yorida ekanini ko‘rsatadi va u maxsus ko‘rsatkichga ega bo‘lmaydi: go‘zal
tabiat, shirin qovun, keng hovli.2)qiyosiy daraja.Predmet belgisining boshqa
predmetdagi xudi shunday belgidan ortiq yoki kam ekanligining ifodalaydigan
sifatlar qiyosiy darajadagi sifat deyiladi.Qiyosiy daraja leksik-morfologik usul bilan
hosil qilinadi.Oddiy darajadagi sifatga -roq affiksini qo‘shish yordamida yasaladi.
Bunda gap mazmunidan chog‘ishtirish, qiyoslash ma'nosi anglashilib turadi. Misol:
SHu lahzada unga Farhod har vaqtdagidan donoroq va hatto savlatliroq ko‘rinib
ketdi. Donoroq,savlatliroq sifatlaridan oldin kelgan chiqish kelishigidagi so‘z (har
vaqtdagidan) qiyoslash mazmun munosabatini ifodalayapti.O‘shandan buyon halol
dehqonchilik qiladi; o‘rtadan ko‘ra pastroq... xo‘jaligi bor.Bu misolda pastroq
belgini
kamligi
bildiryapti,qiyoslash
ma'nosini
o‘rtadan
ko‘ra
so‘zlari
ifodalayapti.Qiyosiy darajadagi sifat oldidan sal, picha, och, bir oz, xiyol, aytarli
17
so‘zlarini keltirish bilan hosil qilinadi: sal baland, bir oz baland, picha kattaroq, xiyol
achchiqroq.
Sifatlar quyidagicha yasaladi:
1. Sifat yasovchi qo‘shimchalar bilan.
2. So‘zlarni qo‘shish bilan.
3. So‘zlarni takrorlash bilan.
1.Sifat yasovchi qo‘shimchalar quyidagilardir: 1) otdan sifat yasovchi
qo‘shimchalar:
-li: rasmli kitob, kuchli shamol
-dor: aybdor, vafodor
ba-: badavlat, baquvvat
ser-: serhosil olma.
-mand: kasalmand, davlatmand
Yuqoridagi qo‘shimchalar asosdan anglashilgan belgiga egalikni bildiradi.
-siz:tuzsiz ovqat
be-:beg‘ubor, bexabar
Bu qo‘shimchalar esa (no- qo‘shimchasi bilan birgalikda: noaniq, notinch.)
asosdan anglashilgan belgiga ega emaslikni ifodalaydi.
-lik:toshkentlik (bola)
-iy,-viy:tarbiyaviy soat, devoriy soat.
-gi,-ki,-qi: bahorgi ishlar, qishki kiyim(paytga xos belgini bildiradi).
-aki,-oqi: jizzaki, jirttaki, pistoqi
-yi: havoyi.
-chan.:ishchan bola.
-simon:odamsimon maymun(o‘xshashlik ma'nosini bildiradi).
-kor,-gar: isyonkor, zulmkor, _ javobgar, ig‘ vogar.
-i:qishloqi, qozoqi, jannati
-cha:farg‘ onacha, erkakcha, arabcha (o‘yin)
-namo:avliyonamo, darveshnamo
-parvar:xalqparvar,adolatparvar
19
-q(-uq,-iq,-aG‘oq):iliq siniq, buzuq, qoloq.
-oq:qochoq, qo‘rqoq, baqiroq
-qi: sayrogi qush,
-qoq, -g‘ oq: tirishqoq, uyushqoq, toyg‘ oq
-ag‘on: bilag‘ on, chopag‘ on
-mon: bilarmon, qirarmon
-kun, -qin, -g‘in,tushkun, ozg‘in, jo‘shqin,
-g‘un, -qun: turg‘un, tutqun
-(a)rli: etarli, zerikarli
-ch tinch, jirkanch
-g‘ich: ong‘ich: yulg‘ich (odam)tepong‘ich,
-ovuch: hurkovuch, iskovuch
-mas: o‘tmas(pichoq),indamas(odam)
-(i)ndi: asrandi (bola)
-a: ko‘tara (savdo)
-msiq: qarimsiq, achimsiq
3) Boshqa turkumlardan sifat yasovchi qo‘shimchalar :
Ravishdan: -gi: kechagi, dastlabki Sifatdan:
no-: noma’lum, noto‘g‘ ri.
-lom: sog‘lom
Taqlid so‘zdan: -ildoq: bijildoq, likildoq
2.So‘zlarni qo‘shish, bog‘lash va juftlash bilan quyidagi turdagi
sifatlar yasaladi:
1) qo‘shma sifatlar quyidagicha yasaladi va yoziladi:
a) ot va otdan. Bular qo‘shib yoziladi: bodomqovoq, sheryurak;
b) sifat va otdan. Bular qo‘shib yoziladi: qimmatbaho;
v) ot yoki ravishga -ar qo‘shimchali fe'lni qo‘shish bilan yasaladi. Bular qo‘shib
yoziladi: tezoqar daryo, ertapishar (o‘rik)
20
g) otga aro, umum, yarim, g‘ayri, nim, rang so‘zlarini qo‘shish bilan.
Bular qo‘shib yoziladi: xalqaro, umumkomanda, yarimavtomat, g‘ayridin,
nimpushti.
Qo‘shma sifatlar a) ikki tub so‘zdan tashkil topadi: sovuqqon, xom semiz,
kamgap; b) biri tub, ikkinchisi yasama so‘zdan iborat bo‘ladi: ishyoqmas, erksevar,
tilbilmas, o‘zbilarmon.9
2) birikmali sifatlar tarkibi ikki va undan ortiq so‘zdan iborat bo‘ladi va ular
orasidagi munosabatlar aniq sezilib turgan bo‘ladi, bunday sifatlar aralash, yo‘q,
ko‘p, oliy, och, to‘q, to‘la, chala, yarim, bir, ikki kabi so‘zlar ishtirokida hosil
qilinadi: qum aralash (loy), tengi yo‘q, ko‘p tarmoqli, oliy -ovuch: hurkovuch,
iskovuchma’lumotli, och qizil, qorni to‘q, to‘q qizil, to‘la huquqli, chala mulla, bir
tomonlama, ikki qavatli, yuqori hosilli (dala), uzun tolali (paxta), yoshi ulug‘
(inson), gapga usta (odam), oqishdan kelgan (yigit)
3) juft sifatlar quyidagicha yasaladi:
1) qarama-qarshi ma'noli so‘zlardan: katta- kichik, uzun-qisqa, maza-bemaza,
sezilar-sezilmas, bilinarbilinmas, kirdi- chiqdi;
2) sinonim ko‘rinishdagi so‘zlardan: erkaarzanda, boy-badavlat, sog‘ - salomat,
uzuq-yuluq, ola-chipor, soyasalqin, mo‘min-qobil, xor-zor;
3) yaqin ma'noli so‘zlardan: och-nahor, shaldir-shuldir, o‘ydim-chuqur, och-
nochor, nozik- nihol, ola-quroq, kuydi-pishdi. Juft sifatlar chiziqcha bilan yoziladi,
-u, -yu yuklamalari bilan bog‘lansa, chiziqcha qo‘yilmaydi: yakkayu yagona
farzand.
3. So‘zlarni takrorlash bilan ham sifatlar yasaladi: Bu usul yordamida sanoqli
miqdordagi sifatlargina yasaladi: yo‘l-yo‘l (ko‘ylak), manman (odam), shiqshiq
(tugma), liplip (chiroq), chaqchaq (odam),
Sifatlar tuzilishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
1.Sodda sifatlar bir o‘zakdan iborat bo‘ladi: aqlli, yaxshi.
9 G‘afforova T.Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar: O‘quv qo‘llanma. Toshkent.
Tafakkur, 2011
21
2.Qo‘shma sifatlar - rahmdil, ertapishar, havo rang. Bunday sifatlar:
1) ikki tub so‘zdan tashkil topib, otQot (kulcha yuz bola), otQsifat, sifatQot
(sovuqqon), ravishQot ko‘rinishlarida bo‘ladi: ommabop, xom semiz (yigit),
kamgap;
2) biri tub, ikkinchisi yasama so‘zdan iborat bo‘ladi: sovuqqon, ishyoqmas,
erksevar, tilbilmas.
3.Birikmali sifatlar: uzun tolali (paxta), yoshi ulug‘ (inson), gapga usta (odam),
oqishdan kelgan (yigit).
4.Juft sifatlar - o‘ydim-chuqur, och-nochor, nozik-nihol, ola-quroq.
5.Takroriy sifatlar - baland-baland, uzun-uzun, yo‘l-yo‘l (ko‘ylak).
Sifatni o‘rganish mavzusi materialni leksik va grammatik tomondan izchillik
bilan boyitib, murakkablashtirib borishni ko‘zda tutadi. O‘quvchilar sinfda sifatning
leksik ma'nosini kuzatadilar, sifatga qanday?, qanaqa? so‘rog‘ini berishga
o‘rganadilar; sinfda sifat-so‘z turkumi sifatida o‘rganiladi; sinfda ilgari
o‘rganilganlar takrorlanib, grammatik materialga bog‘liq holda qo‘shimchasi bilan
yasalgan qiyosiy va qip-qizil, yamyashil kabi orttirma darajadagi (atama aytilmaydi)
sifatlarning yozilishi o‘rgatiladi. Ona tili va o‘qish darslarida o‘quvchilar nutqi
yangi-yangi sifatlar bilan boyitiladi, ularga oldindan ma'lum bo‘lgan sifatlarning
ma'nosiga aniqlik kiritiladi.
22
II BOB.BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “SIFAT” MAVZUSINI
O‘RGATISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH METODIKASI
2.1.Boshlang‘ich sinflarda “Sifat” mavzusini o‘rgatishda innovatsion
texnologiyalaridan foydalanish
Ta’lim jarayonida ilg‘or pedagogik texnologiyalarni faol qo‘llash, ta’lim
samaradorligini oshirish, tahlil qilish va amaliyotga joriy etish bugungi kunning
muhim vazifalaridan biridir.O‘quvchilarning fikr doirasi, ongi, dunyoqarashlarini
o‘stirish, ularni erkin tinglovchidan erkin ishtirokchiga aylantirmoq nihoyatda
muhimdir.O‘qituvchi
darsda
boshqaruvchi
o‘quvchilar
esa,
ishtirokchiga
aylanmog‘i lozim. Ana shu vazifani uddalashda innovatsion faoliyat ustunligi ko‘p
qirrali samara keltiradi. Boshlang‘ich ta’lim umumta’lim maktablarining bosh
bo‘g‘ini bo‘lgani sababli ana shu jarayonda o‘quvchi shaxsining mukammal
rivojlanib
borishiga
ko‘proq
e’tibor
berish
lozim.
Boshlang‘ich
sinf
o‘qituvchilarining mas’uliyatlari cheksizdir.Ular maktab ostonasiga endigina qadam
qo‘ygan o‘quvchilarni maktab hayotiga ko‘niktirib, zamonaviy bilim olishlariga yo‘l
ochib beradilar.10
Bolalarning o‘qishga munosabatlari, aqliy salohiyatlari ana shu davrda
shakllanadi. Bu ham boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining vazifasi mas’uliyatli
ekanligini ko‘rsatadi. Pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilgan darslar
tashkiliy usullari, o‘tkazish metodlariga ko‘ra o‘quvchi ehtiyojiga mos tushishi
kerakChunki bunday darslar bola ruhiyatiga yaqinroq bo‘ladi. O‘quvchilarning
o‘quv materiallarini o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqish, xohish va istaklarini
qo‘zg‘otish asosida maqsadga erishish motivatsiya bo‘lib, bu o‘qituvchi va
o‘quvchilarning o‘zaro ichki yaqinlashuvidir. Boshlang‘ich sinfda ta’lim jarayonida
o‘quvchilarning o‘qish motivini rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Chunki motiv
o‘quvchilarni ta’lim jarayoniga qiziqtiradi,darsga faol qatnashishga, bilimlarni
egallashga undaydi. Interfaol metodlar o‘qish motivini rivojlantirishga katta yordam
beradi.Boshlang‘ich sinflarda ko‘proq bolalarning yoshini, bilim saviyasini hisobga
10 Qosimova K. va boshq. Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent-2009.
23
olish lozimligini unutmaslik kerak. Ularga oddiy, oson va vaqt kam sarflanadigan
o‘yin mashqlardan foydalanib, darslar o‘tish yaxshi samara beradi. Ko‘proq atrof-
muhit bilan bog‘lab o‘tilgan mashg‘ulotlar bolalar ongini, dunyoqarashini, erkin
fikrlash, bayon etish qobiliyatini, mustaqil ishlash ko‘nikmasini rivojlantiradi.
Innovatsion texnologiyalardan dars jarayonida foydalanishning o‘ziga xosligi
shundaki, ular o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyati orqali amalga
oshiriladi. O‘qitish jarayoni o‘qituvchi hamda o‘quvchilar faoliyatini o‘z ichiga
oladi. O‘qituvchining faoliyati o‘quv materialini bayon qilish, o‘quvchilarning fanga
bo‘lgan qiziqishini orttirish, fikrini teranlashtirish va e’tiqodini shakllantirish,
o‘quvchilarning mustaqil mashg‘ulotlariga rahbarlik qilish, ularning bilim,
ko‘nikma va malakalarini tekshirish hamda baholashdan iborat. “Baliq skeleti”
texnologiyasi Ushbu texnologiya baliq model chizmasi orqali namoyish etilib,
bunda o‘quvchilar o‘rtaga tashlangan muammoni har tomonlama ochib berishga
harakat qiladilar.
Baliq skeleti chizmasi vatmanga chizilib uning tepa qismiga yechilishi kerak
bo‘lgan muammo yoziladi. Pastki qismiga muammoni hal etilish yo‘llari yozib
boriladi.Masalan, yo‘l harakati darslarida “Yo‘l qoidalari” mavzusida “Svetofor
nima uchun kerak?” muammosi qo‘yilsa, bolalar o‘z fikrlari bilan baliq sklitini
boyitib boradilar.11
Boshlangʻich sinflar dasturi oʻquvchilarni soʻz turkumlari mustaqil va
yordamchi soʻz turkumlariga boʻlinishi bilan maxsus tanishtirishni koʻzda tutmaydi,
ammo oʻqituvchi bolalarni soʻz turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi.
Soʻz turkumlarini oʻrganishdagi asosiy vazifa oʻquvchilarning ogʻzaki va yozma
nutqini oʻstirish, lugʻatini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish,oʻquvchilar shu
vaqtgacha foydalanib kelayotgan soʻzlarning ma’nosini aniq tushunishiga erishish,
bogʻlanishli nutqda u yoki bu soʻzdan oʻrinli foydalanish malakasini oʻstirish
hisoblanadi.Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun soʻz turkumlarini
oʻrganish jarayonida sinonim, antonimlar ustida muntazam ish olib boriladi,
oʻquvchilar koʻp ma’noli soʻzlar, ularning oʻz va koʻchma ma’noda ishlatilishi bilan
11 Saidaxmеdov N. Yangi pеdagogik tеxnologiyalar. Toshkеnt, 2003
24
tanishtiriladi.
Bunda
ta’limni
oʻquvchilarning
shaxsiy
tajribalari,bevosita
koʻrganlari, rdiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bogʻlash muhim
ahamiyatga ega.Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limida sо‘z turkumlarini о‘rganish katta
va salmoqli о‘rin egallaydi. Sо‘z turkumlarini о‘rganish jarayonida о‘quvchilarning
lug‘at boyligi oshiriladi.Ular adabiy-orfoepik talaffuz me’yorlarini egallaydi,
imloviy savodxonlik shakllanadi.Og‘zaki va yozma bog‘lanishli nutqi о‘sadi.
О‘zgalar fikrini anglay olish, о‘qiganlarini о‘zlashtirish,о‘z fikrlarini boshqalarga,
tinglovchiga erkin, tushunarli qilib yetkaza olish imkoniyatiga ega bо‘ladi. Bunda
boshlang‘ich sinflarda sо‘z turkumlarini о‘rgatishning amaliy ahamiyati nazarda
tutilgan bо‘lsa, uni о‘rgatishning samarador metod va vositalarini ishlab chiqish
zarurligini anglash qiyin emas. Jumladan, ona tili darslarida о‘quvchilarni mavzuni
о‘rganishga doir badiiy asar materiallaridan foydalanishga о‘rgatish ham о‘zining
samarali natijalarini beradi. Shuni hisobga olgan holda,4 sinflarda ot, sifat sо‘z
turkumlarining murakkab grammatik xususiyatlarini о‘rganishda ona tili darsi bilan
о‘qish darslarini integratsiyalash bо‘yicha olib borish ham samarali natija beradi.
“Ot” mavzusini о‘rganish jarayonida uning barcha xususiyatlarini qamrab oladigan
matnlardan unumli foydalanish lozim.Bunda soddadan murakkabga qarab borish
tamoyiliga amal qilish talab etiladi.О‘quvchilarga otning sо‘rog‘i asosida asar
matnidagi otlarni topish topshirig‘i beriladi.Bunda o‘quvchilarga 4 sinf “O‘qish
kitobi”dagi Sh.Sa’dullaning “Laqma it” asari matnidan Kim? Nima?so‘rog‘iga
javob bo‘ladigan otlarni aniqlab, jadvalga joylash topshirig‘i beriladi. Bunda
o‘quvchilar topshiriqni quyidagi ko‘rinishda bajarishlari lozim:
Asar nomi Kim?Nima?
“Laqma it” asari Sh. Sa’dulla
It, mushuk, Moshxon, echki, sigir, Govmush, Olaqashqa, xo‘roz, tovuq, kurka,
o‘rdak Boshlang‘ich sinflarda “Sifat” tushunchasini shakllantirish о‘quvchilarning
“predmet belgisi” degan umumlashtirilgan kategoriyani о‘zlashtirish darajasiga
bevosita bog‘liq. Shu maqsadda rang, maza, shaklh ajm, xilx ususiyat bildiradigan
sо‘zlar aniqlanadi va shu sо‘zlarning xususiyatlari umumlashtiriladi. Sifatning
lug‘aviy ma’nosi bilan birga uning xarakterli grammatik xususiyatlari ham qayd
