BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SINTAKSIS VA PUNKTUATSIYA ELEMENTLARINI O‘RGANISH 1. Kichik yoshdagi o‘quvchilami punktuatsiya bilan tanishtirish. 2. Gap ustida ishlash. 3. Boshlang’ich sinf o`quvchilarini tinish belgilarining ishlatilishi bilan tanishtirish. Tayanch so’zlar: sintaksis, punktuatsiya, gonetika, orfografiya, morfologiya, leksika. Kichik yoshdagi o‘quvchilami punktuatsiya bilan tanishtirish. Boshlang`ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar amaliy o`rganiladigan va nazariy o`rganiladigan bilimlarga bo'linadi. Sintaksisga oid bilimlarni amaliy o'rganish savod o`rgatish davridayoq boshlanadi va 4-sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang'ich sinfda ,,Gap", ,,Darak gap", ,,So'roq gap", ,,Buyruq gap", ,,His-hayajon gap", ,,Sodda gap", ,,Gap bo'lakLari", ,,Gapning uyiishiq boiaklari", ,,Undalma gaplar" mavzulari nazariy o`rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar balariladi. Boshlang`ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko'nikmasini shakl-lantirish hisoblanadi. Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida o'zlashtirilgani uchun tilni o'rganishda gap ustida ishlash markaziy o'rin egallaydi. Gap nutqning asosiy birligi bo'lib, boshlang'ich sinf o'quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe'l va ularning muhim kategori-yalarining tilimizdagi rolini gap asosida bilib oladilar. O'quvchilar ona tili leksikasini ham gap negizida egallaydilar. So'zning leksik ma'nosi va uning qo'llanish xususiyatlari so'z birikmasi yoki gapda ma'lum bo'ladi. So'z gapda bir ma'noli bo'ladi (gapdan tashqarida bir necha ma'no ifodalashi mumkin). Metodist olima T. G.Ramzayeva boshlang'ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo'nalishga bo'ladi: 1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo'lgan gapning muhim belgilarini o'rgatish). 2. Gap qurilishini o'rgatish (so'z birikmasida so'zlarning bog'lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo'laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig'iq gaplar ustida ishlash). 3. O'quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko'ra turlaridan foydalanish ko'nikmasini shakllantirish. 4. Gapda so'zlarni aniq qo'llash ko'nikmasini o'stirish. 5. Yozma nutqda gapni to'g'ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, finish belgilarini qo'yish) ko'nikmasini shakllantirish.1 Ishning bu besh yo'nalishi bir-biriga o'zaro ta'sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o'rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o'rganish va nutqda undan foydalanish ko'nikmasini shaklJantirish o'quvchiLarning aniq biiimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi. O'quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug'iladi. U o'z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi. ,,Gap" mavzusi barcha sinflarda o'rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O'quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi — gap haqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali boiaklari, gapda so'zlarning bogianishi, gapning uyushiq bo'laklarini o'rganishga o'tadilar. Gap ustida ishlashning boshlang'ich bosqichi savod o'rgatish davriga to'g'ri keladi. Bu davrda o'quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan turib, so'zlardan gap tuzib bo'lmaydi. Agar o'quvchilar gapning bosh 1 Paмзаeвa T.F., JIьвов M.P. Merтодика обучения русскому язқку в начальнқх классах. — M.: 1979. c.291-292. bo'laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim gapning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o'rgatish davrida gapning bosh bo'laklari ustida kuzatish o'tkazgan ma'qul. Gapning bosh bo'laklarini kuzatish bilan o'quvchilar o'z fikrlarini aniq ifodalashga o'rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko'nikmasi shakllanadi. Gapni o'rganish me'yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so'z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang'ich sinflarda o'rganiladigan sintaktik material kam bo'lsa ham, butun o'quv yili davomida, boshqa mavzuiarga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. Dasturga ko'ra, 1-sinfda o'quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so'zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma'lum tinish belgilari qo'yilishi haqida arnaliy ma'lumotlar beriladi. 2-sinfda esa o'quvchilar gap haqida nazariy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so'zni ajratishga o'rganadilar. Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh boiaklarni o'rganishga muqaddima bo'ladi. 3-sinf gap ustida ishlashda yangi bosqichdir. O'quvchilar gapni amaliy o'rganishdan tushuncha sifatida o'rganishga o'tadilar. Ular gapning muhim belgjlarni bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va ikkinchi darajali bo'laklarning ta'rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi. Bu sinfda gapda so'zlarning bog'lanishiga katta e'tibor beriladi. O'quvchilar gapning asosi (ega va kesim)ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo'laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so'z (hokim va tobe so'z)ni, so'zlarning grammatik jihatdan, ya'ni qo'shimchalar orqaJi bog'lanishini bilib oladilar. 4-sinfda gapning uyushiq bo'laklarini o'rganish bilan gap bo'laklari haqidagi bilim kengaytiriladi. Shunday qilib, o'quvchilarda gap bo'laklari haqidagi tasavvгrni o'stirish gapni o'zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birinchidan, boshlang'ich sinf o'quvchilari gap bo'laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo'laklarga) bo'linishini o'zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo'laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o'zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo'laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo'laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo'laklar esa bosh bo'laklarni aniqlovchilik va to'ldiruvchilik vazifasini balaradi. Ikkinchi darajali bo'laklarning mohiyatini ochish uchun o'quvchilar gapni tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo'lagiga bog'lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo'laklarning xususiyatlari gapni yoyish (yig'iq gapni yoyiq gapga aylantirish) оarayonida yaqqol ko'rinadi. Masalan, o'quvchilar ,,Qaldirg'ochlar uchib keldi" gapini yozadilar. Fikrni to'liq ifodalash uchun gapga qayerga? va qachon? so'roqlariga javob bo'lgan so'zlarni qo'yish topshiriladi. O'quvchilar bu vazifani balarib, qaysi gap bo'lagi (ikkinchi darajali bo'lak) fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar. O'quvchilarda gapda so'zlarning bog'lanishini aniqlashko'nikmasini shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko'nikmalar qatoriga kiradi. So'z birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlang'ich sinflarda uning muhim belgilari idrok qilinadi. ,,So'z birikmasi" atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta'rifi berilmaydi. Ammo kichik yoshdagi o'quvchilar uning quyidagi muhim belgilarini amaliy bilib olishlari zarur: 1. So'z birikmasi mazmun va grammatik tomondan bog'langan ikki qism bo'ladi. Masalan, ,,Dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar" gapida ikkita so'z birikmasi bor: 1) dunyo xalqlari; 2) tinchlik uchun kurashadilar. 2. So'z birikmasida bir so'z hokim ikkinchi so'z tobe bo'ladi. Ho-kim so'zdan tobe so'zga so'roq beriladi, tobe so'z shu so'roqqa javob bo'lgan so'zdir. Masalan, (Qanday?) Iqtidorli o`quvchilar (nimaga?) to'garakka a'zo bo'ldilar. Ega va kesim so'z birikmasini emas, gapni hosil qiladi. Gap tarkibidagi so'z birikmalarini ajratish ko'nikmasi uzoq mashq davomida shakllantirilib boriladi. Buning uchun o`quvchilarning so'z birikmasidan bir so'zning boshqa so'zga tobeligini tushunishga qara-tilgan mashqlar tizimidan foydalaniladi: 1. Gaplarni yoyish. Buning uchun gapning qaysi bo'lagi yoyishni talab qilishi aniqlanadi. Masalan, ,,Daraxtlar gullaydi"gapini tahlil qilish uchun berilgan ega va kesim (gapning asosi) ajratiladi. —Daraxtlar qachon gullashini aytish uchun gapga qaysi so'zni qo'shish kerak? —Qachon gullaydi? (bahorda gullaydi) —Bu so'z gapning qaysi bo'lagi bo'ladi? (Ikkinchi darajali bo'lak) —U gapning qaysi bo'lagiga bog'Ianadi, ya'ni tobelanadi? (Kesimga bog'lanadi) —Gapga egani izohlaydigan yana bitta so'z qo'ying. Qanday gap hosil bo'ldi? (Mevali daraxtlar bahorda gullaydi). 2. So'zlari aralash berilgan gapni qayta tiklash. Avval gapning asoslari (ega va kesim) tiklanadi (aniqlanadi), so'ng so'roqlar yordamida ikkinchi darajali bo'laklar (so'z birikmalari) ,,topiladi", tiklanadi. Masalan, Mashinada, teradi, terimchi, paxtani. — Gap kirn haqida aytilgan? (Terimchi haqida, kirn ? — terimchi) — U haqda nima deyilgan? (Teradi. Terimchi teradi — bosh bo'laklar). — So'roqlar yordamida so'z birikmasini toping. Nimani? Teradi (Paxtani teradi), nimada? teradi (Mashinada teradi). Keyin gapda so'zlarning qulay tartibi aniqlanadi (Terimchi paxtani mashinada teradi). Gap ohanggi ustida ishlanadi. 3. Uzluksiz (tinish belgilarisiz) matndan gaplarni ajratish. Mashqning bu turi ongli bo'lishi uchun har bir gapning bosh bo'laklarini va so'z birikmalarini ajratish lozim. 4. Gapni tahlil qilish va chizmasini chizish. Gap tahlil qilinayotganda dastlab uning asosi ajratiladi, keyin egani izohlovchi ikkinchi darajali bo'lak, kesimni izohlovchi ikkinchi darajali bo'lak, boshqa ikkinchi darajali bo'lakni izohlovchi ikkinchi darajali bo'lak ajratiladi. Shunday qilib, asta-sekin so'z birikmalari ham aniqlanadi. 5. o`qituvchi bergan chizma yoki so'roqlar asosida gap tuzish: Kim? nimalarni? nima qildi? (Bola olmalarni terdi). So`z birikmasi ustida ikki yo'nalishda ish olib boriladi: 1) so'z birikmasiga gap ichida gapning tarkibiy qismi sifatida qaraladi; 2) so'z birikmasiga predmetning yoyiq nomi sifatida qaraladi, masalan, soat — so'z, oltin soat, qo'1 soat, osma soat, elektron soat —so'z birikmalari. Quyida 2-sinfda gapning bosh bo'laklarini o`rganishga oid dars namunasini keltiramiz: Mavzu: Gap (gap asosini aniqlash). Darsning maqsadi: 1. o`quvchilarda gap kim yoki nima haqida aytilganini (egani) va u haqda nima deyilganini bildirgan so'zni (kesimni) gapdantopish ko'nikmasini shakllantirish. 2. Nutqdan gapni ajratish ko'nikmasini o'stirish. 3. O'quvchilarni o'z fikrini aniq, tushunarli va ravon ifodalashga o'rgatish. Darsning turi: yangi bilim beruvchi dars Darsning metodi: suhbat, izlanish metodi Darsning borishi 1. Uy vazifasi tekshiriladi. 2. ,,Gap" mavzusi esga tushiriladi. O'quvchilar diqqatiga quyidagi gaplar havola qilinadi: 1. O'qituvchi bolalarni o'qitadi. 2. Kuzda har xil mevalar pishadi. 3. Tikuvchi kiyimlarni tikadi. 4. O'quvchilar kitoblarni sevib o'qiydilar. —Gap nimalardan tashkil topadi? —Og'zaki nutqda biz bir gapni ikkinchisidan qanday ajratamiz? —Yozuvda gapning boshi va oxiri qanday belgilanadi? O'qituvchi yuqoridagi savol-javobdan so'ng, o'quvchilar javobini umumlashtiradi: — Demak, gap tugallangan mazmun bildiradi. Gap oxiriga uning mazmuniga qarab nuqta, so'roq va undov belgisi qo'yiladi. Gap so'zlardan tuzilib, uning birinchi so'zi bosh harf bilanyoziladi. 3. O'qituvchi o'quvchilar diqqatini jadvaiga qaratadi. Har bir «ap quyidagicha tahlil qilinadi: - Birinchi gapda kim haqida aytilgan? - O'qituvchi so'ziga savoi bering? (Kim?) Uning tagiga bir chiziq chizamiz (O'qituvchi jadvaiga chizadi). - O'qituvchi haqida nima deyilgan? - O'qitadi so'ziga savol bering (nima qiladi?). Uning tagiga ikki chiziq chizamiz (O'qituvchi jadvaiga chizadi). - Ikkinchi gap nima haqida aytilganligini qaysi so'z bildiryapti? (Mevalar) Bu so'zga savol bering (nimalar?). Tagiga chizamiz. - Mevalar haqida nima deyilgan? (pishadi) Tagiga chiziladi. Shu tariqa keyingi gaplar ham tahlil qilinadi. Shundan so'ng o'qituvchi tagiga chizilgan so'zlar gapning asosiy mazmunini bildirishini, yana shunday so'zlar ishtirokisiz gap hosil bo'lmasligini, agar gapning asosini bildinivchi so'zlardan loaqal bittasi ham gapda ishtirok etmasa, gap mazmun jihatdan yakunlanmay qolishi yoki noaniq bo'lib qolishi tushuntiriladi. Bu holatlar misollar bilan ko'rsatiladi. Masalan, O'quvchilar maktabga boradilar gapida gapning asoslaridan biri - o'quvchilar so'zi tushib qolsa, gapimiz noaniq bo'lib qoladi o'quvchilar haqida nima deyilgan so'z (boradilar) tushib qolsa gap mazmun ifodalamaydi. So'ng darslikdagi qoida o'qitiladi. 4. Darslik bilan ishlash. 261-mashq yozma balariladi. O'quvchi lar matnda nechta gap mavjudligini, gapning grammatik asoslarini o qituvchi yordamida topadilar va ularning tagiga chizadilar. 262-mashq yuqoridagi mashq asosida o'quvchilar tomonidan mustaqil balariladi (Bunda o'quvchilar ushbu mashqni maxsus mustaqil ish daftarlariga yozib o'qituvchiga topshiradilar). 5. Jadval asosida og'zaki mashq. Kim? bemorlarni davolaydi. Nima? sichqonlarni tutadi. Nima? yukni tashiydi. O'qituvchi gapdagi so'roqlar o'rniga qo'yish uchun kerakli bo'lgan so zlarning rasmlarini ko'rsatadi (shifokor, mushuk, tuya). O'quvchilar tayanch so'zlar yordamida gaplarni o'qiydilar va gaplar og'zaki tahlil qilinadi. 6. Taxminiy tayyorgarlik ko'rib, bog'lanishli gap tuzish va uni Texnik vosita orqali ,,Bog'bonlarga yordam" lavhalari ko'rsatiladi va hikoya yozish topshiriladi. Gap tuzishda har bir so'zni takroriy ishlatishning oldini olish uchun ma'nosi yaqin so'zlardan foydalanish tushuntiriladi (masalan: bolalar, qizlar, o'quvchilar, o'rtoqlar). Bu so'zlar xattaxtaga yozib qo'yiladi. 7. Uyga vazifa qilib 263-mashq beriladi. O'qituvchi uyga vazifani qanday balarishni tushuntiradi. Boshlang’ich sinf o`quvchilarini tinish belgilarining ishlatilishi bilan tanishtirish. Ma'lumki, punktuatsiya tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi qoidalar yig'indisidir. ,,Punktuatsiya ham yozuv kabi kishilar orasidagi aloqaning muhim vositalaridan bin sanaladi"21. Boshlang'ich sinflarda to'rtta tinish belgisi: gap oxirida nuqta, so'roq, undov belgisi hamda uyushiq bo'lakli, undalmali gapLarda vergulning ishlatilishi haqidagi qoidalar o'rgatiladi. Boshlang'ich sinflarda o'rgatiladigan tinish belgilari kam bo'lishiga qaramay, o'qituvchi har bir sinfda tinish belgilari ustida muntazam ish olib borishi zarur. Kichik yoshdagi o'quvchilarni tinish belgilari bilan tanishtirishda o'qituvchi, avvalo, ularning yozma nutqda ishlatilishi va o'rnini ko'rsatadi. Tinish belgisi fikrni to'g'ri, boshqalarga tushunarli qilib ifodalash uchun muhim ekanini tushuntiradi. Masalan, nuqtaning roli bilan eiementar tarzda tanishtirish uchun gaplarga ajratilmagan (tinish belgilari qo'yilmagan) yaxlit matn o'qitiladi; o'quvchilar bunday matnni o'qish va mazmuniga tushunish qiyin ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Punktuatsiya semantik, sintaktik va intonatsion qoidaga asosla-nadi. Bu uch asos bir-biriga o'zaro ta'sir qiladi. Xat yozuvchi tinish belgisini qo'yishda, avvalo, bayon etadigan fikrining mazmuniga asoslanadi. Nutqning mazmun tomoni gapning qurilishiga ham ta'sir qiladi. Shuning uchun o'quvchilarga tinish belgilarining qo'Ilanilishini o'rgatishda biror gapda tinish belgilarini qo'llashni belgilaydigan semantik-sintaktik tamoyilga asoslaniladi. 1-sinf o'quvchilari savod o'rgatish davridayoq nuqta, so'roq va undov belgilari bilan amaliy tanishtiriladi. Bolalar ,,Alifbe" o'qimasalar ham, rasmga qarab gap tuzadilar. O'qituvchi ularga talaffuzda bir gap boshqasidan to'xtam (pauza) bilan ajratilishini, gapning oxirida ovoz pasayishini tushuntiradi. Bolalar, o'qituvchi topshirig'iga ko'ra, 3—5 gapli kichik matnni gaplarga ajratadilar va ular o'rtasidagi to'xtam (pauza) qilish hikoya mazmunini yaxshi tushunishga yordam berishiga ishonch hosil qiladilar. Ular gapni to'g'ri talaffuz qilishni o'rgana boshlaydilar. Bu gap oxiriga nuqta qo'yilishi bilan tanishtirish uchun mazmuniy va intonatsion asos yaratadi. Bolalarni gapni o'qishga oldindan tayyorlash uchun chiz-madan foydalaniladi. Masalan, bolalar gap tuzadilar, undagi so'zlarni sanaydilar va o'qituvchi rahbarligida chiziqlar bilan belgilaydilar: Biz ertakni sevamiz. ___ _____ _______ Ovqat pishdi. _____ _____ O'qituvchi quyidagi mazmunda tushuntiradi: — Og'zaki nutqda bir gapni ikkinchisidan pauza (to'xtam) bilan ajratamiz (Har bir gapni talaffuz qilib ko'rsatadi). Kitoblarda, ga-zetalarda gapning tugaganini, ovozni pasaytirish va pauza qilish kerakligini ko'rsatish uchun alohida belgi — nuqta ishlatiladi. Bir necha darsdan so'ng o'quvchilar gaplarni o'qiy boshlaydilar. Ular nuqta pasaytirish, pauza qilishga belgi ekanini tushunadilar. Kesma harflardan gap tuzishda albatta nuqtali kartochkalardan foydalaniladi. O'quvchilar gapni yozganda o'qituvchi nuqta qo'yishni eslatadi, ishni tekshiradi. Gapning oxiriga nuqta qo'yilmasa, xato hisoblanadi. O'quvchilar o'qituvchi yordamida nima uchun nuqta qo'yish lozimligini tushuntiradilar. Shunday yo'l bilan gapning oxiriga nuqta qo'yish ko'nikmasi shakllantiriiadi. So'roq va undov belgilari bilan ham savod o'rgatish davridayoq tanishtiriladi. Bolalar so'rash mazmunini bildirgan gaplarni o'qiydilar. O'quvchilar bunday gaplarni ohangga rioya qilgan holda, ya'ni gapning oxirida ovozni ko'tarish bilan o'qishga o'rgatiladi. Gapning mazmuni va intonatsiyasi so'roq belgisini qo'yishni talab etadi. Undov belgisini qo'yishni o'quvchilar gapning his-hayajon ifodalashi va alohida ohangda o'qilishi bilan bog'laydilar. O'quvchilar 2-sinfda ,,Gap" bo'limi mavzularini o'rganish jarayonida nuqta, so'roq va undov belgisi haqida nazariy tushunchalar oladilar. 3-sinfda esa tinish belgilari haqidagi nazariy tushunchalar chuqurlashtiriladi. Shu vaqtdan boshlab o'quvchilar gap oxiriga tinish belgilari sintaktik asosda qo'yilishini anglay boshlaydilar. ,,Darak gap" mavzusini o'rganish bilan bogiiq holda nuqta qo'yilishi, ,,So'roq gap" mavzusi bilan bog'liq holda so'roq belgisi va ,,Undov gap" mavzusini o'rganish bilan bog'liq holda undov belgisi-ning qo'yilishi o'rgatiladi. 4-sinfda o'quvchilar ,,Gapning uyushiq bo'laklari" mavzusi o'rganilganda sanash ohangi bilan bogiangan bo'laklarda vergulning vazifasi bilan tanishadilar.O'qituvchi ikki gapni o'qib taqqoslash bilan nuqta va vergulda ohangning qanday berilishini ko'rsatadi. Masalan, Biz ona tilimizni sevib o'rganamiz (Gap oxirida ovoz pasayadi, pauza qilinadi). Men, Ra'no, Alisher boshqa tillarni ham sevib o'rganyapmiz (Men, Ra'no, Alisher so'zlaridan so'ng ovoz bir oz pasayadi, xabarning davom etishi seziladi). O'quvchilar uyushiq bo'lakli gap tarkibidagi uyushiq bo'laklarning ammo, lekin, biroq so'zlari bilan bog'langanda vergulning ishlatilishini ham amaliy o'rganadilar. Boshlang'ich sinflarda o'quvchilar har xil mashqlarni ishlash orqali tire va ikki nuqtaning ishlatilishi bilan amaliy tanishadilar. Savod o'rgatish davridayoq o'qituvchi o'quvchilar e'tiborini vergul, tire, ikki nuqtaning ishlatilishiga qaratadi, matnni o'qiganda bu tinish belgilariga rioya qilishni o'rgatadi. Masalan, Olma, olcha, nok ~- meva. Kitob — bilim bulog'i. Ona tili darslarida so'zlarni guruhlash mashqlarini balarganda, o'qituvchi I sinf o'quvchilarini tire va ikki nuqtaning qo'yilishi bilan amaliy tanishtiradi. O'qituvchi aniq misollar bilan sanab ko'rsatilgan so'zlardan oldin ikki nuqta qo'yilishini, har bir so'zning vergul bilan ajratilishini ko'rsatadi. Bunda o'quvchilar tinish belgining nomini aytadilar, o'qituvchi eslatmasa ham, ulardan asta-sekin foydalana boshlaydilar. Matnni yozishdan oldin punktuatsion xatoning ham oldi olinadi. Shunday qilib, o'qituvchi o'quvchilarda punktuatsion ziyraklikni o'stirib boradi. O'quvchilarga tinish belgilarini ishlatish qoidalarini to'la singdirish, ularni tinish belgilarini o'z o'rnida ongli ishlatishga o'rgatish maqsadida sintaktik- punktuatsion tahlil, tinish belgilari tushirib berilgan matnning tegishli tinish belgilarini qo'yish, ta'kidiy eslatish diktanti, bayon va inshoda tinish belgilarining ishlatilishini izohlash kabi mashqlardan foydalaniladi. Ona tili darslarini o'qish darslari bilan bog'lash sintaksis va punktuatsiya elementlari ustida ishlashning metodik shartlaridan biri hisoblanadi. O'quvchilar bu darslarda sintaksis sohasidagi bilimlariga asoslangan holda ifodali o'qish, so'zni aniq ishJatish, o'z fikrlarini grammatik to'g'ri shakllantirishga o'rganadilar. Shunday qilib, boshlang'ich sinf o'quvchilarining gap haqidagi elementar bilimlari og'zaki va yozma nutqda gapdan ongli foydalanishni ta'minlaydi. ORFOGRAFIYANI O‘RGANISH METODIKASI O'qituvchi imloviy malakaning psixologik tabiatidan kelib chiqib, kichik yoshdagi o'quvchilarda imloga oid malakani shakllantirish ustida ishlash metodikasini belgilaydi. Imloviy malaka maxsus nutq malakasidir. To'g'ri yozuv — maxsus nutq faoliyati; yozuv ham murakkab harakat bo'lib, uning asosida nutq yotadi. Imloviy malaka nutq faoliyatining komponenti sifatida gapni sintaktik jihatdan to'g'ri tuzish, so'zni uslubiy aniq qo'llaslini ham o'z ichiga oladi. Imloviy malaka murakkab malaka bo'lib, uzoq davom etadigan mashqlar jarayonida yaratiladi va so'zni fonetik tomondan tahlil qilish, uning morfemik tarkibini aniqlash ko'nikmasi kabilarga asoslanadi. Psixologiya malakani avtomatik harakat, ya'ni mashqlar natijasida asta-sekin avtomatlashgan ongli harakat deb belgilaydi. Avtomatlashish o'rganilgan imlo qoidasining oson yoki qiyinligiga bog'liq. Imloviy malaka o'z tabiati bilan avtomatik hisoblanmaydi. Malaka asosiga qo'yilgan ko'nikma mustahkamlanadi, takomillashadi, yaxshilanadi (harakat tezlashadi, aniq va to'g'ri bo'la boshlaydi, ishonarli va tejamli balariladi); shuning bilan birga, faoliyatning tuzilmasi qayta quriladi: mayda birlik bilan ishlash kengroq, butun, qo'shilgan birliklar bilan ishlashga o'tadi (masalan, so'zni harflab ko'chirish, bo'g'inlab ko'chirish bilan, keyin so'zni yaxlit ko'chirish bilan, so'ngra u gapni ko'chirish bilan almashadi). Bir imlo malakasi avtomatlashadi, imloga oid boshqa hodisa o'rganiladi va asta-sekin so'zni to'g'ri yozish malakasi hosil bo'ladi. Umuman olganda, yozuv murakkab harakat sifatida ongli jarayonligicha qoladi. To'g'ri yozuv malakasining shakllanishi uchun o'quvchidan fikrlash faoliyati talab etiladi. Biror to'g'ri yozuv hodisasini o'zlashtirish uchun o'quv va yodda saqlashgina emas, balki analiz va sintez ham tatbiq etiladi. Bunda grammatik va imloviy hodisalarning o'xshash va farqli tomonlarini aniqlash uchiin taqqoslash usuiidan foydalanish hamda so'z va so'z shakllarini ma'Ium grammatik yoki grafik