1 KURS ISHI BOSHLANGʻICH SINFLARDA "SOʻZ TARKIBI" MAVZUSINI O’RGATISHDA SAMARALI USULLARDAN FOYDALANISH. M U N D A R I J A KIRISH ................................................ Ошибка! Закладка не определена. I BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA SO’Z TARKIBI VA YASALISHINI O’RGANISH METODIKASI……………………………………..……………………………... Ошибка! Закладка не определена. 1.1. Boshlang’ich sinfda so’zning morfemik tarkibini o’rganishning metodik ahamiyati…………………………………………………………………………... Ошибка! Закладка не определена. 1.2. Ona tili darslarida so'z yasalishi ustida ishlash…………………….....…11 II BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA SO’Z YASOVCHI QO’SHIMCHALAR USTIDA ISHLASH…………..........14 2.1. Ona tili darslarida so`z tarkibini o’rganishda dars samaradorligini oshirish ................................................................................................................................. 14 2.2. Boshlangʻich sinflarga ona tili darslarida shakl yasovchi qo’shimchalarini o’rgatish ustida ishlash……………………………….…………………………...21 XULOSA ........................................................................................................ 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLARОшибка! Закладка не определена.8 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda boshlang’ich sinflarda ot so’z turkumi mavzusini o’rgatishda o’quvchilarda yetarli bilim ,malaka ko’nikmalarni shakllantirishda zamonaviy ta’lim jarayoni tatbiq etish va uni amalga oshirishda ta’limning ustuvor yo’nalishlarida boshlang’ich sinf o’quvchilarini ot so’z turkumi bilan tanishtirish,tanishtirishda ko’rgazmalilik izchillik tamoyillariga amal qilishda qo’llaniladigan metodlar va tavsiyalarni yoritib berish. Yoshlarimizning mustaqil va erkin fikrlay olishi, albatta, ularning maktabda qanday taʼlim-tarbiya olishiga bogʻliq. Oʻquvchilarning mustaqil faoliyatini taʼlim jarayonida mustaqil ishlarni bajarish jarayoni shakllantirib beradi. Shu sababli, avvalo, taʼlim sifatini yaxshilashning yoʻli birinchi navbatda kasbini sevuvchi, hamda mahoratli oʻqituvchi tayyorlashdadir. Oʻqituvchi mahoratli boʻlsa, albatta, oʻquvchilar bilimli va har tomonlama yetuk boʻladi. Buning uchun, birinchi navbatda oʻqituvchining oʻzi har tomonlama barkamol boʻlishi talab etiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Yangi Oʻzbekiston strategiyasi” kitobida shunday soʻzlarni taʼkidlab oʻtgan: “Jonajon Vatanimiz – Oʻzbekistonni eng rivojlangan davlatlar, qatoriga olib chiqish sharafli va ayni paytda nihoyatda masʼuliyatli vazifa”. Biz rivojlangan davlatlar qatoriga chiqishimiz uchun taʼlim tizimiga katta eʼtibor berilmoqda. Buning dalili sifatida Oʻzbekiston hududining har bir viloyatida “Prezident maktablari” mavjud. Kurs ishining o’rganish darajasi:Boshlang;ich sinflarda ot so’z turkumini o’rgatishda quyidagi metodik qo’llanmalardan va darsliklardan foydalanilgan holda o’ganildi. Kurs ishining maqsadi:Boshlang’ich sinflarda ot so’z turkumini o’rgatish metodikasi tasnifi va o’rgatish izchilligi. Kurs ishining predmeti: Boshlangʻich sinf ona tili darslari, darsligi va ot so’z turkumi. Kurs ishining obyekti. Kurs ishining asosiy obyekti boshqa yondosh turkumlar tizimida otning o‘rnini belgilash hamda mazkur turkumning linvistik tabiatini muayyanlashtirishdan iborat. 3 Kurs ishining maqsadi: Boshlangʻich sinf ona tili darslarida oʻquvchilarning bilimini tekshirish usullarini o'rganish va tahlil qilish hamda xalqaro baholash dasturlari testlaridan foydalanish metodikasi va uning afzalliklarini oʻrganish, tahlil qilish va muammolarini bartaraf etish usullarini oʻrganish. Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni hal qilish bilan bog‘liq sifatda kechadi: - so‘z turkumlarini ajratishning mantiqiy- mezonlarini belgilash; tilshunoslikda ot turkumi tasnifiga asos bo‘luvchi mezonlarga munosabat bildirish; - o‘zgarmaslik omiliga qat’iy rioya qilgan holda ushbu turkumning aniq tabiatini ochish hamda o‘zbek tilining lingvistik tabiatiga moye sifatga tasnifini berish; - otning tarkibidagi turli-tuman asos va qo‘shimchalarning morfem tahlilini amalga oshirish - otning semantik-funksional guruhlarini, uslubiy qo‘llanishini sharhlash; - mustaqil ma’noli o‘zgaruvchan so‘zlarning bir-biriga ta’sir doirasini yoritish. Kurs ishining metodlari. Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlarni oʻrganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- soʻrovnomalar, ilgʻor oʻqituvchilarning ish tajribalarini oʻrganish, pedagogik tajriba, taqqoslash. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan, 4 ta paragraf va qilingan xulosalardan iborat. Ishga qoʻyilgan maqsadga erishishi uchun toʻplangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. I BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA SO’Z TARKIBI VA YASALISHINI O’RGANISH METODIKASI 4 1.1. Boshlang’ich sinfda so’zning morfemik tarkibini o’rganishning metodik ahamiyati Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq ona tili o’qitishga katta ahamiyat berila boshlandi. Bunda 1989 yil 21 oktyabrda «O’zbek tiliga Davlat tili maqomini berish haqida”gi qaror alohida o’rin tutadi. Ta’lim sohasidagi bu o’zgarishlar ona tili o’qitish metodikasida ham bir qator imkoniyatlarni yuzaga keltirdi. Bu yangiliklardan ko’plari maktablarda amaliyotga tatbiq qilinmoqda, ba’zilari hozircha sinovdan o’tkazilmoqda. SHunday qilib, fan sifatida ona tili o’qitish metodikasining o’z predmeti, vazifasi, nazariy va ilmiy sohasi bo’lib, bir qator fanlar o’rtasida uning ma’lum o’rni bor. Bu fan ham boshqa fanlar kabi rivojlanib, taraqqiy etib bormoqda. Keyinchalik 1931 yil 5-sentyabrda qabul qilingan “Boshlang’ich va o’rta maktab haqida”gi, 1932 yil 25-avgust qabul qilingan «Boshlang’ich va o’rta maktab o’quv dasturlari rejimi haqida»gi qarorlar yuqoridagi kabi yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklarni bartaraf qilishda va o’quv mashg’ulotlari tizimini ishlab chiqishda maktabga va o’qituvchilarga yordam berdi. O’quvchilarga ta’lim-tarbiya berish vazifalaridan biri ularda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirishdir. Bu vazifani hal qilishda maqsadga muvofiq ishlashning yetakchi sharti − o’quvchini shaxs sifatida muvaffaqiyatli kamol toptirishdir. Quyidagi ko’rsatilgan omillar tilni o’rgatish bilan bog’liq holda o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirish usulini belgilaydi: Mustaqillgimizning dastlabki yillaridanoq butun mamalakat miqyosida talim tarbiya, ilm -fan, kasb hunar o`rgatish sohalarini isloh qilishga nihoyatda katta zarurat sezila boshlandi.Busiz jamiyatimizning biror bir sohasini o`zgartirishga erishib bo`lmaydi.1 1. Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyati uning aloqa (kommunikativ) vazifasini ifodalashdan iboratdir. Maktabda, shu jumladan, boshlang’ich sinflarda 1 Karimov I.A. “Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz” Toshkent “O`zbekiston” 1999 y 412 bet 5 tilni o’rgatishning yetakchi yo’nalishi o’quvchilar tomonidan tilning aloqa vazifasini bajarishini tushunishlariga erishish hisoblanadi. 2. Til bilan tafakkur uzviy bog’liq bo’lib, tafakkur so’z vositasida yuzaga chiqadi. Til tafakkurnipg mahsuli hisoblanib, ongdan tashqarida o’zicha yashamaydi. Maktabda tilning barcha tomonlari (talaffuzi, fonetikasi, leksikasi, grammatikasi, so’z yasalishi)ni o’zaro bog’liq holda o’rganish ona tilini o’rgatishdagi yetakchi tamoyil bo’lib, uni amalga oshirish o’quvchilarning tilni murakkab, rivojlanuvchan, o’zaro bog’langan muhim tomonlarga ega bo’lgan hodisa sifatida anglab yetishlari uchun ilmiy asos yaratadi. Tilning mohiyatini bunday idrok etish hodisalarning rivojlanuvchanligi va o’zaro bog’langan qismlardan tuzilishini tushunishga zamin hozirlaydi. Maktab tajribasi va maxsus tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, yuqorida qayd etilgan dastlabki qoidalarni o’quv jarayonida amalga oshirishda ijtimoiy hodisa sifatida til haqidagi bilimlar majmuasini to’g’ri tanlash, asosiy til hodisalarini va turlarini tushuntirishda o’qituvchining tutgan metodologik yo’lining aniqligi, o’quvchilar fikrlashini faollashtirish, til nazariyasini o’rgatishga asos bo’ladigan til materialining yuqori sifatli bo’lishi kabi dalillar hal qiluvchi ta’sir etadi. Shubhasiz, har bir omil maktab tajribasida bir-biridan ajralgan holda bo’lmaydi. Aksincha, ularning bir-biriga to’g’ri, maqsadga muvofiq ta’siri ijobiy natija beradi. Tilning rivojlanishi, ayrim so’zlarning ma’nolari haqidagi bilimni boshlang’ich sinf o’quvchilari ot, sifat, son, fe’lni o’rganish jarayonida asta-sekin bilib oladilar. Bu o’rinda «So’zning tarkibi» bo’limi katta imkoniyatga ega. O’quvchilar bu bo’lim materiallarini o’rganish jarayonida tilimizning yangi so’zlar bilan boyib borishi haqidagi muhim manbalar bilan, so’z yasalishi bilan tanishadilar. Ma’lumki, ko’pgina yangi so’zlar tilda mavjud bo’lgan so’zlar zaminida yaratiladi, tilda bor qoliplar kabi yasaladi: limon tipida limonzor, suvchi tipida bo’zchi kabi. Tilda yangi so’zning paydo bo’lishi o’zidan keyin bir xil o’zakli so’zlar guruhining hosil bo’lishiga sabab bo’ladi: ishli, ishsiz, ishchi kabi. 6 Boshlang’ich sinflarda tilning rivojlanishi haqidagi masala maxsus o’rganilmaydi. Tilga jamiyatning rivojlanishi bilan bog’liq holda rivojlanadigan hodisa sifatida ilmiy qarashga zamin yaratish muhim ahamiyatga ega. Tilning leksik tomoni boshqalariga nisbatan xarakatchan, tez rivojlanadigan bo’lgani uchun, til leksikasi misolida boshlang’ich sinf o’quvchilari saviyasiga mos ravishda jamiyatning rivojlanishi bilan bog’liq holda tilning ham rivojlanishi tushuntiriladi. Tilning leksik tarkibida yuz berayotgan o’zgarishlar yuzasidan o’qituvchi va o’quvchilarning kuzatishlari bolalarda dunyoni bilish haqidagi tasavvurini shakllantirishga mos material beradi. Tildan bilim berishda o’quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish muhimdir. O’qituvchi nazariy xarakterdagi umumlashtirish zarur bo’lgan daliliy materiallarni yig’ish bosqichida ham, berilgan bilimlarni amaliyotga tatbiq etish uchun ham bolalarning hayotiy tajribasiga, nutqqa oid amaliyotiga tayanadi. Tilga oid bilimni o’rganish natijasida o’quvchilar nutq faoliyatining sifati o’zgaradi, ongliligi ortadi. O’tgan asrning 50-70-yillari mobaynida boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi sohasida anchagina qo’llanmalar yaratildi. Bu yillarda ona tili o’qitish metodikasi fan sifatida rivojlana boshladi, umumiy pedagogik, didaktik va psixologik xarakterdagi ilmiy tekshirishlarning natijalari ona tili o’qitish metodikasini takomillashtirish va yangi metodika yaratishga imkon berdi. 1955 yildan boshlab pedagogika institutlari qoshida boshlang’ich ta’lim o’qituvchilari tayyorlaydigan fakultetlar ochila boshlandi. Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his-kechinmalarni ifodalashda muhim o’rin tutadi. Til jamiyat a’zolarining bir-biri bilan o’zaro aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir. Bu vosita qanchalik takomillashsa, fikr shunchalik aniq, ta’sirchan ifodalanadi. Demak, kishilarning o’zaro munosabati, his-tuyg’ulari, kechinma va holatlari til vositasida aniqlanadi. Maktabda ona tilini chuqur o’rganish zarurati tilning bajaradigan asosiy vazifalaridan kelib chiqadi. K.D.Ushinskiy boshlang’ich maktab o’quv predmetlari tizimida ona tiliga katta ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblagan. 7 Ona tili boshqa fanlarni o’qitish vositasi hamdir: jamiyat tarixi ham, tabiiy fanlar ham ona tili yordamida o’rganiladi. Demak, ona tili bolaning umumiy kamol topishida ham, bilim va mehnatga havasini uyg’otishda ham alohida o’rin tutadi. Til muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gazeta, jurnallarni o’qigan bola o’zida eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab boradi, muomala madaniyatini egallaydi. Ona tili boshlang’ich sinflarda asosiy o’rinni egallar ekan, har bir o’quvchida ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalab borish zarur. Boshlang’ich sinflarnig ona tili dasturi ikki qismdan iborat: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 13 maydagi “O’zbekiston Respublikasida umumiy o’rta ta’limni tashkil etish to’g’risida”gi 203-sonli qarorida umumiy o’rta ta’lim ikki bosqichdan iborat qilib belgilandi: 1. Boshlang’ich ta’lim. 2. Umumiy o’rta ta’lim. Respublikamizda umumiy o’rta ta’limning standarti yaratildi. Unda boshlang’ich bosqich va umumiy o’rta ta’lim nihoyasida o’quvchilar egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarning minimal darajasi belgilab berildi. Hozirda o’quvchilarga bilim berish, bilimlarni oshirishda mustaqil ishlarni uyushtirish, bilimlarni hisobga olish kabi metodik tavsiyalar tizimi ishlab chiqilmoqda, texnik vositalardan unumli foydalanish, grammatik ta’limiy o’yinlarni joriy etish keng tus olmoqda, ta’lim jarayonida test topshiriqlaridan, turli boshqotirma va jadvallardan keng foydalangan holda mashg’ulotlar uyushtirilmoqda. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, ona tili o’quv fani sifatida shakllanib, rivojlanishning murakkab yo’lini bosib o’tmoqda. Dialektik tafakkur keng ma’noda hodisalarning boshqa hodisalar va jarayonlarga bog’liqligini hisobga olib, ularni har tomonlama mavjud belgilari yig’indisi bilan rivojlanishda ko’rish ko’nikmasini ta’riflaydi. Tafakkurning bunday sifati o’quvchilarda asta-sekin shakllana boradi va o’z navbatida, ular kuzatish jarayonida dalillarni topish, ularni tahlil qilish va o’rganiladigan 8 hodisalarning ayrim tomonlari o’zaro bog’liqligini aniqlash, taqqoslash va umumlashtirish ko’nikmasini egallab boradilar. Keyingi yillarda o’quvchilarning o’quv faoliyati tobora izlanish xarakteriga ega bo’lmoqda. Tilni o’rganishda boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun ayrim qoida va aniqliklarni yodlab olish emas, balki atrofdagi hayotni kuzatish asosida o’quvchilarning o’zlari «topgan» yoki adabiy manbalardan tayyor olingan til materialini maqsadga muvofiq analiz va sintez qilish yetakchi hisoblanadi. Ona tilini o’rganish jarayonida o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish masalasini hal qilishda maktabda ona tilini o’rgatishga asos bo’ladigan material alohida qimmatga ega. Materialning haqiqiy tomoni, uning g’oyaviy yo’nalishi va badiiy ifodaliligi o’quvchilarning fikrlash faoliyatiga, his- tuyg’ulariga ta’sir etadi, atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytiradi, tilga va uni yaratgan xalqqa qiziqishini tarbiyalaydi, o’quvchilarning umumiy taraqqiyoti darajasini o’stiradi va ularning shaxsiy sifatlarining, dunyoqarashlarining shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Keyigi yillarda maktab ona tili darsliklari va o’qituvchilar uchun nashr qilingan qo’llanmalar materiali mazmuniga qo’yilgan talablar anchagina ortdi. Materialning asosiy me’zoni matn va alohida gaplarning bilimni boyituvchi qimmati, leksik-uslubiy aniqligi, mavzu jihatdan xilma-xilligi, hayotning turli tomonlari bilan bog’lanishi, matnlarning g’oyaviy-mavzuviy yo’naltirilganligi, kichik yoshdagi o’quvchilarga mosligidir. Shunday qilib, tilni o’rganish jarayonida kichik yoshdagi o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishga o’qituvchining metodologik yondashuvi, o’quvchilar o’zlashtiradigan ijtimoiy hodisa sifatida rivojlanib boruvchi til haqidagi bilimlar majmuasi, o’quvchilar o’rganib oladigan bilish usuli, tilni o’rganishga asos bo’ladigan materialning bilim berishdagi, g’oyaviy-siyosiy va badiiy qimmati hal qiluvchi ta’sir ko’rsatar ekan. O’quvchilarda dunyoqarash asoslarini shakllantirish ko’p qirrali jarayon bo’lib, u maktabda va maktabdan tashqarida olib boriladigan o’quv-tarbiyaviy ishlarning barcha tizimida hal qilinadi. 9 So’z, so’z birikmasi va gap grammatik tomondan ko’pgina xususiyatlarga ega. So’zning o’z morfemik qurilishi, o’zining so’z yasalish turi, biror grammatik kategoriyasi (shaxs, son, egalik, kelishik va boshq.), ma’lum sintaktik vazifasi bor. So’z birikmasi ham so’z kabi so’z o’zgarishi (ko’proq ergash so’z o’zgaradi) shakllariga ega. Gap o’z qurilishiga ko’ra so’zdan sifat jihatdan farqlanadi: so’z o’zi alohida kelganda mustaqil ma’no anglatmaydigan morfemalardan tuziladi, gapni tashkil etuvchi qismlar esa gapdan tashqarida ham mustaqil leksik ma’no bildiradi, gap tarkibida esa uning ma’nosi yana oydinlashadi. Gap va so’z birikmasi “qurilish materiali” sifatida xilma-xil tuzilgan so’zdan foydalanadi. Gap uchun qator sintaktik xususiyatlar, shuningdek, tugallangan ohang ham xarakterlidir. SHunday qilib, tilning har bir jihatining o’ziga xos xususiyatini ko’rib chiqishning o’zi ularning o’zaro munosabatini, bir-biriga o’tishining murakkabligini ta’kidlaydi. Tilshunoslik fani bo’limlari o’rtasidagi munosabatlar ham shunga o’xshash murakkabdir. So’z uchun muqarrar morfemik tarkibi xarakterli bo’lib, bunga so’zning leksik ma’nosi va qator grammatik belgilari bog’liq bo’ladi. Yangi so’z qaysi usul bilan yasalmasin, u doim grammatik shakllanadi va o’zining leksik ma’nosiga ega bo’ladi. Har bir so’z turkumida so’z yasalishining xarakterli xususiyatlari mavjud. So’zning morfemik tarkibi va yangi so’z yasalish usullari tilshunoslik fanining so’z yasalishi bo’limida, grammatika va leksikologiyadan ajratilmagan holda o’rganiladi. O’quvchilar tilni ularda til birliklariga, xususan, ularning asosiylari bo’lgan so’z, morfema, so’z birikmasi, gapga lingvistik munosabatni parallel shakllantirish bilan birga ongli o’zlashtiradilar. So’zga lingvistik munosabat so’zni tovush-harf tomonidan tahlil qilib, uning tovush va grafik tomoni o’rtasidagi bog’lanishini aniqlash, so’zni morfemik tahlil qilish va so’zga leksik ma’no berishda morfemaning o’rnini tushunish; so’zni grammatik tahlil qilish va shu so’zning muayyan so’z turkumiga oid ekani bilan uning grammatik belgilari o’zaro bog’liqligini tushunish ko’nikmasining shakllanishiga qarab o’sib boradi. 10 Masalan, III sinf o’quvchilari gapdagi so’z birikmalarini topadilar, ammo u so’z birikmasidagi so’zlar o’zaro qanday, ya’ni nimalar yordamida bog’langanini tushuntira olmaydilar. IV sinf o’quvchilari gapdagi so’z birikmasini topadilar va so’z birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar (kelishik, shaxs-son qo’shimchalari) yoki ohang yordamida bog’langanini tushuntiradilar, ya’ni bog’lanish grammatik vositalar bilan ifodalanishini ko’rsatadilar. Bu so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarning bog’lanish mohiyatini elementar darajada tushunish bo’lib, uni yuqori sinflarda chuqurroq (so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarning bog’lanish turlari, bosh va ergash so’zning xususiyatlarini) tushunadilar. Ta`lim sohasidagi ishlarimizni sarhisob qilar ekanmiz Fransiyadagi dunyoning eng yaxshi 5 ta biznes maktabi qatoriga kiradigan “Inssad” [alqoro biznes maktabining 2012 yilgi innovatsiyalarning global indeksi” maruzasida bayon etilgan ma`lumotlarni keltirish o`rinli deb o`ylayman. Ta`lim tizimini rivojlantirish bo`yicha esa O`zbekiston dunyoning 141 mamlakati orasida ikkinchi o`rinnni band etgan. 2 O’qituvchi o’quvchilarda so’zga, so’z birikmasi va gapga lingvistik munosabatni ta’lim jarayonida maqsadga muvofiq o’stirib boradi, xususan, o’rganiladigan kategoriyani o’quvchi tushunib olishiga g’amxo’rlik qiladi. 1.2. Ona tili darslarida so’z yasalishi ustida ishlash Morfemalarning qo’shilishi bir-biriga ta’sir qiladi, bundan tashqari, ko’pgina o’zak va so’z yasovchi qo’shimchalar ko’p ma’noli. SHunga qaramay, ko’p 2 O`zbekiston Respubliksi prezidenti Islom Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo`ljallangan iqtisodiy datsurning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi maruzasi. Xalq so`zi gazetasi. 19 yanvar 2013 yil 13 son 2 bet. 11 so’zlarning leksik ma’nosini uning morfemik tarkibiga qarab aniqlash qiyin, bu maqsadda so’zni morfemalarga ajratishdan foydalanishga to’g’ri keladi. O’quvchilar so’zning morfemik tarkibini va so’z yasalishini o’rganishlariga qarab, so’zni morfemalarga ajratishdan ongli foydalana boshlaydilar. Ular yasama so’zlarning leksik ma’nosini so’zlarning semantik o’xshashligiga qarab bilib oladilar. So’zning leksik ma’nosini aniqlash maqsadida uni morfemalarga ajratish til haqidagi fanda o’zining nazariy asosiga ega. Morfema – so’zning eng kichik, bo’linmaydigan ma’noli qismi. Morfema ikki turga bo’linadi: 1. O’zak morfema – so’zda albatta qatnashadigan va leksik ma’no anglatadigan morfema. 2. Affiksal morfema – mustaqil holda leksik ma’no anglatmay, so’zning leksik va grammatik ma’nolari shakllanishi uchun xizmat qiladigan morfema. Masalan, gullarni, gulla so’zlaridagi gul – o’zak morfema, -lar, -ni, -la affiksal morfemadir. Affikslar (qo’shimchalar) ikki turga bo’linadi: 1. So’z yasovchi qo’shimchalar. Ular so’zning leksik ma’nosini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Masalan, bog’bon, paxtakor, gulzor, ishchi so’zlaridagi -bon, -kor, -zor, -chi so’z yasovchi affikslardir. 2. Shakl yasovchi qo’shimchalar. Bu qo’shimchalar so’zlarni grammatik jihatdan shakllantirib, turli grammatik ma’nolarni ifodalaydi. Masalan, maktablarimizni so’zida -lar, -imiz, -ni shakl yasovchi qo’shimchalar bo’lib, -lar ko’plik ma’nosini, -imiz egalikning I shaxs ko’plik ma’nosini, -ni tushum kelishigi ma’nosini ifodalaydi. So’zlarning morfemik tarkibi ustida ishlashning ahamiyati va shunga mos ravishda o’qituvchining vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. So’zning morfemik tarkibi ustida ishlash bilan o’quvchilar so’zning leksik ma’nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib oladilar. Bunda o’qituvchining vazifasi o’quvchilar so’zlarning leksik ma’nosi va morfemik tarkibi 12 bir-biriga bog’liqligini bilib olishi uchun eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning lug’atiga aniqlik kiritishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi. 2. So’z yasalishi haqidagi elementar bilim ham o’quvchilarning tilimizning yangi so’zlar bilan boyishining asosiy manbasini tushunishlari uchun muhimdir. Yangi so’z tilda mavjud bo’lgan morfemalardan, ma’lum usul va modellar asosida vujudga keladi (yasaladi). So’z yasalishini kuzatish o’quvchilarda so’zga faol munosabatni shakllantirishga ijobiy ta’sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini tushunishga olib keladi. 3. So’z yasalishi asoslari bilan tanishish o’quvchilar lug’atini atrof-muhit haqidagi bilimlar bilan boyitishga imkon beradi. Predmet, jarayon, voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar so’z bilan ifodalanadi. So’zlar o’rtasidagi ma’no va tuzilish jihatidan bog’lanishni belgilash o’zaro munosabatda bo’lgan tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishga tayanadi (masalan, traktor va traktorchi so’zlari o’zaro munosabatda bo’lgan tushunchalar, shu tufayli ma’no va tuzilishiga ko’ra bog’langan). O’quvchilar so’zlarning ma’no va tuzilishiga ko’ra o’zaro munosabatini haqiqatan bilsalar, atrof-muhitda mavjud bo’lgan predmetlar, jarayonlar, voqealar o’rtasidagi bog’lanishni chuqur tasavvur etadilar, biladilar. 4. So’zda morfemaning ahamiyatini anglash, shuningdek, qo’shimchalarning semantik ma’nosini bilish o’quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga ta’sir etadi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilarning so’zning leksik ma’nosini tushunibgina qolmay, kontekstda aniq qo’shimchali so’zlardan ongli foydalanishlarini ham o’rgatish hisoblanadi. 5. So’zning morfemik tarkibini o’rganish imloviy malakalarni shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Fonetik tamoyil yangi o’zbek imlosining yetakchi tamoyili bo’lib, bunga binoan so’zlar va ularning tarkibiy qismi (o’zak va qo’shimchalar) ko’proq talaffuziga muvofiq yoziladi. O’zak va qo’shimchalarni to’g’ri yozish malakasini nazariy asosda shakllantirish fonetik, so’z yasalishiga oid, grammatik bilimlarni maqsadga muvofiq tatbiq etishni talab qiladi. SHuning uchun so’zning morfemik tarkibini o’rganishning muhim 13 vazifalaridan biri o’zak va qo’shimchalarni to’g’ri yozish malakasini shakllantirish uchun zarur bo’lgan bilim va ko’nikmalar asosini yaratish hisoblanadi. 6. So’zning morfemik tarkibini o’rganish o’quvchilarning aqliy qobiliyatini o’stirishda, xususan, til birligi sifatida so’zni ongli bilib olish uchun zarur bo’lgan maxsus aqliy ko’nikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli. O’qituvchining vazifasi ta’lim jarayonida bilimni o’zlashtirish bilan o’quvchilarda aqliy faoliyatni o’stiradigan, analiz, taqqoslash ko’nikmalarini shakllantiradigan sharoit yaratish hisoblanadi. II BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA SO’Z YASOVCHI QO’SHIMCHALAR USTIDA ISHLASH 2.1. Ona tili darslarida so`z tarkibini o’rganishda dars samaradorligini oshirish 14 Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga muvofiq so’zning morfemik tarkibi III sinfda o’rganiladi. IV sinfda so’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda so’zning tarkibi haqidagi bilimlarni takomillashtirish ko’zda tutiladi. Avvalo, til materialini o’rganish tizimi nimaligini aniqlab olish zarur. Til materialini o’rganish tizimi deganda aniq, ilmiy asoslangan izchillikdagi va o’zaro bog’lanishdagi bilimlar yig’indisini o’zlashtirishni ta’minlaydigan maqsadga qaratilgan jarayon, shuningdek, shu asosda amaliy ko’nikmalarni shakllantirish tushuniladi. So’zning morfemik tarkibiga tatbiq qilganda, tizim so’z yasalishiga oid va grammatik bilimlarni o’zlashtirish: a) dastur materialini o’rganish tizimida so’zning morfemik tarkibini o’rganishning o’rni bilan; 2) “o’zak”, “o’zakdosh so’z”, “so’z yasovchi qo’shimcha”, “shakl yasovchi qo’shimcha” tushunchalari ustida ishlashdagi izchillik bilan; 3) so’zning morfemik tarkibi va so’z yasalishining o’zaro bir-biriga ta’sir qilishi bilan; 4) morfemalarni to’g’ri yozish malakasini shakllantirish ustida ishlash bilan bog’liqligini belgilab beradi. Mavzuni o’rganishda to’rt bosqich ajratiladi: BIRINCHI BOSQICH – so’z yasalishini o’rganishga tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichning vazifasi – o’quvchilarni bir xil o’zakli so’zlarning ma’no va tuzilishiga ko’ra bog’lanishini tushunishga tayyorlash. Bunday vazifaning qo’yilishiga sabab, birinchidan, so’zning ma’no va tuzilishi jihatidan bog’lanishini tushunish, o’zining lingvistik mohiyatiga ko’ra, bir xil o’zakli so’zlarni va so’z yasalishini o’zlashtirishga asos hisoblanadi. Haqiqatan ham, yasalgan va yasashga asos bo’lgan so’zlar bir-biri bilan ma’no va tuzilishi jihatidan bog’lanadi: ish – ishchi, g’alla – g’allakor. Ikkinchidan, o’quvchilar bir xil o’zakli so’zlarni va morfemalarni o’rganishda qiyinchiliklarga duch keladilar: ular bir xil o’zakli so’zlarnnng ma’nolaridagi umumiylikni tushunishda qiynaladilar, chunki ularda mavhum tafakkur hali yetarli rivojlanmagan bo’ladi; o’zak, so’z yasovchi va shakl yasovchi qo’shimchalarning vazifalarini o’zlashtirishda ularga bir xil o’zakli so’zlarning ma’no va tuzilishi jihatidan o’xshashligi va farqini aniqlash anchagina 15 qiyinlik qiladi. SHuning uchun so’zning morfemik tarkibini maxsus o’rganishdan oldin uning ma’no va tarkibiga ko’ra yaqinligi kuzatiladi. I sinfda kuzatish o’rganiladigan materialning mazmuni va ayrim so’zlarning ma’nosini, yozilishini tushuntirish bilan uzviy bog’lanadi. I sinfda kim?, nima? So’rog’iga javob bo’lgan so’zlarni o’rganish jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning “Nima uchun u yoki bu narsa shunday nomlangan?” savoliga birgalikda javob topishi ularni bir xil o’zakli so’zlar o’rtasidagi munosabatni tushunishga tayyorlashda anchagina mos va qiziqarli usul hisoblanadi. Bu savolga javob topish bilan o’quvchilar “Nega so’zlar o’zakdosh hisoblanadi?”, “Bir so’zdan boshqa so’z qanday hosil bo’ldi?” savollariga javob berishga tayyorlanadilar. Tilda juda ko’p so’zlar shaxs va narsaning nomi hisoblanadi. SHuning uchun o’quvchilar bilan nega shaxs yoki narsa shunday nomlanganini aniqlashdan asta- sekin tildagi bir so’z bilan ikkinchi so’z o’rtasidagi bog’lanishni aniqlashga o’tish mumkin. Masalan, “Nega kishilar paxta ko’p ekilgan joyni paxtazor (paxta – paxtazor), daraxt ko’p ekilgan joyni daraxtzor (daraxt – daraxtzor) deb nomlashgan?”, “Nega kishilar bir uyni g’ishtli (g’isht – g’ishtli), boshqasini sinchli deyishadi?” O’quvchilar predmet yoki predmet belgisining nomlanish sababini aniqlashdan so’zlarning ma’nosi va tarkibidagi umumiylikni topishga o’rganadilar. Bularning hammasi o’quvchilarni bir xil o’zakli so’zlarning yasalishi mohiyatini tushunishga tayyorlaydi; ular bir so’z boshqa so’zdan o’zaro ma’no jihatdan bog’lanishi asosida yasalishini, o’z navbatida, shu so’z bilan nomlangan tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishga asoslanishini tushuna boshlaydilar. O’quvchilar so’zning yangi so’z hosil qilishga yordam beradigan qismini bilib olgan sari ularda so’z yasalishi haqidagi tasavvur chuqurlasha boradi. IKKINCHI BOSQICH – bir xil o’zakli so’zlarning xususiyatlari va barcha morfemalarning mohiyati bilan tanishtirish. Bu bosqichning asosiy o’quv vazifasi – so’zlarning ma’noli qismlari sifatida o’zak, so’z yasovchi va shakl yasovchi 16 qo’shimchalar bilan tanishtirish, “o’zakdosh so’zlar” tushunchasini shakllantirish, bir xil o’zakli so’zlarda o’zakning bir xil yozilishini kuzatish hisoblanadi. “O’zakdosh so’zlar” tushunchasini shakllantirish ularning ikki muhim belgisini, ya’ni mazmuniy umumiylikni (ma’nosida qandaydir umumiylik borligini) va tuzilishiga ko’ra umumiylikni (umumiy o’zak mavjudligini) o’zlashtirish bilan bog’lanadi. SHuning uchun bu belgilarni o’quvchilar o’zlashtirishiga ta’lim jarayonida sharoit yaratish lozim. Bu o’quvchilarda bir xil o’zakli so’zlarning lug’aviy ma’nolari bilan morfemik tarkibi o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash ko’nikmasini rivojlantiradi. Masalan, o’quvchilar gul, gulzor, gulli (ko’ylak), gulladi so’zlarini taqqoslaydilar, bu to’rt so’z ma’nosiga ko’ra o’xshashligini va bir xil umumiy qismga ega ekanini, shuning uchun bularni bitta o’zakdosh so’zlar guruhiga kiritish mumkinligini aniqlaydilar. Bir xil o’zakli so’zlarning ma’nolaridagi umumiylik o’zakning umumiyligi tufayli vujudga keladi, ularni bir guruhga birlashtiradi; qo’shimchalar esa so’zning ma’nosiga o’ziga xos ma’no qo’shadi; ularni bir-biridan farqlaydi. Bir xil o’zakli so’zlar ustida bunday ishlash usuli o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi, ular diqqatini so’zning umumiylikka asoslangan aniq belgilariga jalb qilish imkonini beradi. Masalan, o’qituvchi kombayn rasmini ko’rsatadi va «Kombaynni boshqaradigan kishi nima deb nomlanadi?» savolini beradi. Javob xattaxtaga yoziladi: kombayn – kombaynchi. Tushunchalarni taqqoslab kuzatish quyidagi aniq til materialini yaratish imkonini beradi, uni tahlil qilish jarayonida bir xil o’zakli so’zlarning xususiyatlari haqida xulosa chiqariladi: Avval so’zlarni ma’no va tarkibiga ko’ra taqqoslash asosida “o’zakdosh so’zlar” atamasi beriladi, keyin o’zakdosh so’zlarning umumiy qismi o’zak deyilishi, o’zakdosh so’zlarni, boshqacha qilib, bir xil o’zakli so’zlar (ya’ni o’zakdosh so’zlar) deb nomlanishi ham tushuntiriladi. O’quvchilarda bir xil o’zakli so’zlarni ikki muhim belgisiga ko’ra aniqlash ko’nikmasini o’stirish uchun o’zakdosh so’zlar yaqin ma’noli – sinonim so’zlar bilan, shakli o’xshash bo’lgan so’zlar bilan taqqoslanadi. Masalan, o’quvchilar baxtli – baxtsiz o’zakdosh so’zlari bilan baxtli – saodatli sinonim so’zlarini 17 taqqoslab, o’zakdosh so’zlar ham, sinonim so’zlar ham yaqin ma’no bildirishini (o’xshash tomonini), o’zakdosh so’zlarda umumiy qism (baxt) mavjud bo’lib, sinonim so’zlarda bunday umumiy qism yo’qligini (farqli tomonini) aniqlaydilar, ular bog’ – bog’bon o’zakdosh so’zlari bilan suv – suva so’zlarini taqqoslab, quyidagi xulosaga keladilar: bog’ – bog’bon o’zakdosh so’zlar hisoblanadi, chunki bular yaqin ma’noli va umumiy qismi bor; suv – suva so’zlari shakli tomonidangina o’xshaydi, ammo butunlay boshqa ma’noni bildiradi. Bunday mashqlar o’quvchilarni o’zakdosh so’zlarni yaqin ma’noli sinonim so’zlardan, bir- biriga o’xshash bo’lgan so’zlardan farqlashga o’rgatadi. Bir xil o’zakli so’zlar turli so’z turkumiga oid bo’ladi. SHuning uchun bir xil o’zakli so’zlarni o’rganishning bu bosqichida o’quvchilar diqqati o’zakdosh so’zlar shaxs, narsa, uning harakati va belgisini bildirishiga qaratiladi. SHu maqsadda turli so’z turkumiga oid bir xil o’zakli so’zlar mavjud bo’lgan matnni tahlil qilib, o’zakdosh so’zlarni aniqlash, shuningdek, kim?, nima?, qanday?, nima qiladi? so’roqlariga javob bo’ladigan bir xil o’zakli so’zlar tanlash mashqlaridan foydalanish yaxshi natija beradi. Bunda so’zlarni ma’nosi va tarkibiga ko’ra taqqoslab, o’xshash va farqli tomonlarini aniqlash shart. O’quvchilar u yoki bu so’z nima uchun o’zakdosh ekanini isbotlaganlarida, ularning ikki muhim belgisini aytsinlar. Masalan, gul, gulladi, gulli, guldor, gulzor o’zakdosh so’zlar hisoblanadi, chunki bularda umumiy qism – gul mavjud, bu so’zlar yaqin ma’noni bildiryapti. Bir xil o’zakli so’zlarni o’rganish jarayonida o’quvchilar o’zakning har vaqt bir xil yozilishini kuzatadilar. Bunday kuzatish o’zakda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar bo’lgan so’zlarni anglab, to’g’ri yozishga asos bo’ladi. Bir xil o’zakli so’zlar bilan tanishish jarayonida o’quvchilarda so’zning ma’noli qismi bo’lgan morfemalar (o’zak, so’z yasovchi, shakl yasovchilar) haqida boshlang’ich tasavvur hosil bo’ladi. Buning uchun so’z yasashga oid vazifa topshirish maqsadga muvofiq. Bu vazifani bajarishda o’quvchilar morfemalardan foydalanib bir xil o’zakli so’zlar guruhini hosil qiladilar va morfemalarning o’rni hamda vazifasi haqida tasavvur hosil qiladilar. Masalan, o’qituvchi gul so’zini 18 yozish va unga gul ko’p ekilgan joyni bildiradigan o’zakdosh so’z tanlashni topshiradi. O’quvchilar gul, gulzor so’zlarini yozadilar. Gulzor so’zini hosil qilish uchun -zor qismi qo’shilgani aniqlanadi. O’qituvchi “Gul parvarish qilish bilan shug’ullanadigan kishini nima deb nomlaymiz?” savolini beradi. O’quvchilar gulchi so’zini aytadilar; bu so’z gul so’ziga -chi qismini qo’shish bilan hosil qilingani (yasalgani) aniqlanadi. So’zlardagi -zor, -chi qismlarining ahamiyatini taqqoslash asosida boshlang’ich bilimlar umumlashtiriladi, so’z yasovchi qo’shimcha atamasi beriladi. SHakl yasovchi qo’shimcha bilan elementar tanishtirish uchun daftar va daftarlar so’zlarini ma’no va shakl tomondan taqqoslash topshiriladi. Suhbat asosida o’quvchilar ma’noning o’zgarmaganini, shakli o’zgarganini (-lar qo’shilganini) aniqlaydilar. Ta’limning bu bosqichida o’quvchilarning morfema haqidagi bilimlari yetarli emas, ularni bu tushunchalar bilan amaliy mashqlarni bajarish jarayonida endigina tanishtirilyapti. SHuning uchun o’qituvchi tarkibi va yasalish usuli o’quvchilarning yosh xususiyatiga mos bo’lgan so’zlarni tanlaydi, bu so’zlarni analiz va sintez qilishni boshqaradi, so’zlarning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibi o’rtasidagi bog’lanishni o’quvchilarning bilib olishlariga doimiy g’amxo’rlik qiladi. UCHINCHI BOSQICH – o’zak, so’z yasovchi va shakl yasovchi qo’shimchalarning xususiyatlari hamda tildagi ahamiyatini o’rganish metodikasi. Bu bosqichning o’quv vazifasiga “o’zak”, “so’z yasovchi qo’shimcha”, “shakl yasovchi qo’shimcha” tushunchalarini shakllantirish, so’zning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibi o’rtasidagi bog’lanish haqidagi tasavvurlarni o’stirish, o’zakda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshli so’zlarni to’g’ri yozish malakasini shakllantirish, nutqda so’z yasovchi qo’shimchasi bor so’zlarni ongli ishlatish ko’nikmasini o’stirish kiradi. Bu bosqichning vazifasi bir-biri bilan ma’lum bog’lanishda hal qilinadi. Masalan, so’zda har bir morfemaning ahamiyatini o’zlashtirish asosida o’quvchilar so’zning leksik ma’nosi bilan uning morfemik tarkibi o’rtasidagi bog’lanishni bilib oladilar. Barcha vazifalar bilan uzviy bog’liq holda, so’zlarning morfemik tarkibini 19 hisobga olib, ulardan nutqda mumkin qadar aniq va ongli foydalanish vazifasi ham bajariladi. O’zakni o’rganishning xususiyatlari. “O’zak” tushunchasini shakllantirishda o’quvchilar o’zak o’zakdosh so’zlarning umumiy qismi ekani va u barcha bir xil o’zakli so’zlarning ma’nosidagi umumiylikni o’z ichiga olishi bilan tanishtiriladi. O’zakdosh so’zlarni tahlil qilish bilan o’quvchilar so’zning qaysi qismi shu so’zlardan o’zakdosh so’zlar hosil qilayotganini tushuntirishga (bunda ular o’zakni ajratadilar), qaysi qismi har xil ma’noli so’zlar hosil qilayotganini tushuntirishga (bunda ular so’z yasovchi qo’shimchalarni ajratadilar) o’rgatiladi. Bunday vazifalarni to’g’ri bajarish natijasida o’quvchilar o’zak va so’z yasovchi qo’shimchaning so’zning leksik ma’nosini hosil qilishdagi rolini elementar tarzda bo’lsa ham tushunadilar, shuningdek, o’zak o’zakdosh so’zlarga asos bo’ladigan qism ekanini bilib oladilar. O’zak ustida ishlash bu bilan tugamaydi, balki boshqa morfemalarni maxsus o’rganishga ajratilgan darslar mazmuni bilan va keyinroq so’z turkumlari o’rganilganda, so’z yasashga doir mashqlar bilan ham uzviy bog’lanadi. So’z yasovchi qo’shimchalar ustida ishlash. Bu morfemani o’rganishning asosiy vazifasi o’quvchilarni so’zda so’z yasovchi qo’shimchaning ahamiyati bilan tanishtirish va shu asosda so’z yasovchi qo’shimchali so’zdan o’z nutqida ongli foydalanish ko’nikmasini o’stirish hisoblanadi. O’quvchilar so’z yasovchi qo’shimcha yordamida yangi leksik ma’noli so’z yasash mumkinligini tushunishi muhim ahamiyatga ega. So’z yasovchi qo’shimchalar ustida ishlash ba’zi so’z yasovchi qo’shimchaning ma’nosini va yasama so’zning grammatik belgilarini aniqlash bilan birga olib boriladi. So’z yasovchi qo’shimchaning ma’nosini tushuntirish uning so’z yasashdagi ahamiyatini o’quvchilar anglashiga imkon beradi, ularning diqqat-e’tibori so’z yasovchi qo’shimcha yordamida yangi leksik ma’noli so’z yasalishiga qaratiladi. Masalan: ish – ishchi, ishli, ishchan, ishla). 20 Yasalgan so’z qaysi so’z turkumiga kirishini aniqlash so’z yasovchi qo’shimcha yordamida har xil so’z turkumiga oid so’zlar yasash mumkinligi haqidagi tasavvurni chuqurlashtiradi. So’z yasovchi qo’shimchani ongli o’zlashtirish uchun quyidagi mashqlar guruhidan foydalanish yaxshi natija beradi: Birinchi guruh mashqlarga har xil so’z yasovchi qo’shimcha qo’shish bilan hosil bo’lgan bir xil o’zakli so’zlarning ma’no jihatdan farqini qiyoslashga oid vazifalar kiradi. Masalan, gul so’zidan -chi, -zor so’z yasovchi qo’shimchalari bilan yangi so’z yasang. Hosil bo’lgan so’zlarni ma’nosi va tarkibiga ko’ra qiyoslang. Ularda nima o’xshash? So’zning qaysi qismi ularni ma’nosiga ko’ra farqlayapti? Yangi so’zlarni qatnashtirib gap tuzing. Ikkinchi guruh mashqlarga bir so’z yasovchi qo’shimchani har xil so’zlarga qo’shishdan hosil bo’lgan so’zlarda so’z yasovchi qo’shimchaning ma’nosini qiyoslashga oid vazifalar kiradi. Bunday mashqlarning maqsadi so’z yasovchi qo’shimchaning ma’nosi haqidagi bilimni elementar tarzda umumlashtirish hisoblanadi. Masalan, ishchi, suvchi, gulchi so’zlarini taqqoslash, ma’nosiga ko’ra o’xshash tomonini belgilash (biror ishni, vazifani bajaradigan kishini – shaxsni bildiradi), so’zning qaysi qismi bajaruvchi shaxs ma’nosini bildirayotganligini aniqlash (so’z yasovchi qo’shimcha -chi). Uchinchi guruh mashqlarga matnni leksik-grammatik va leksik-stilistik tahlil qilishga oid vazifalar kiradi. Masalan, matndan o’zakdosh so’zlarni topish, ularning ma’nosidagi farqni aytish, bu farq so’zning qaysi qismi yordamida berilayotganini aniqlash; berilgan so’zlardan namunadagidek gap tuzish (masalan, Soatsoz soatni tuzatdi. Traktorchi yerni traktor bilan haydaydi); o’zakdosh so’zlarni aniqlash va tarkibiga ko’ra tahlil qilish va h.k. 2.2. Boshlangʻich sinflarga ona tili darslarida shakl yasovchi qo’shimchalarini o’rgatish ustida ishlash Har bir morfemaning lingvistik mohiyatida o’ziga xoslik bo’lib, uni o’rganish metodikasi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Shakl yasovchi qo’shimchada 21 grammatik vazifa yetakchi hisoblanadi, bu bilan u so’z yasovchi qo’shimchadan farqlanadi. Shakl yasovchi qo’shimcha so’zning grammatik ma’nosini ifodalovchi vosita hisoblanadi. O’quvchilar so’zning grammatik ma’nosini bilmay turib shakl yasovchi qo’shimchaning vazifasini ham anglab yetmaydilar. Bundan tashqari, shakl yasovchi qo’shimcha bir necha ma’no ifodalaydi (masalan, kitobni o’qidim so’z birikmasidagi -m I shaxs birlik ma’nosini bildiradi). Shakl yasovchi qo’shimchani o’rgatishda uning mana shu xususiyatlari hisobga olinadi, boshlang’ich sinf o’quvchilari uning ikki belgisi bilan (so’z shaklini o’zgartirishi va gapda so’zlarni bir-biriga bog’lashi bilan) amaliy tanishtiriladi. O’quvchilar otlarda birlik va ko’plik, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar, otlarning egalik va kelishik qo’shimchalari bilan o’zgarishi, kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishi, fe’llarda shaxs-son, zamonni (IV sinf) o’rganishlari bilan bog’liq holda ularning shakl yasovchi qo’shimcha haqidagi bilimlari asta-sekin chuqurlashtirila boriladi. O’quvchilarda gapda so’zlar shakl yasovchi qo’shimcha yordamida bog’lanishi haqidagi dastlabki tasavvur mashqlarni bajarish jarayonida hosil qilinadi. Masalan, gapning mazmuniga mos ravishda ajratib berilgan so’zning shaklini so’roqlardan foydalanib o’zgartirish va u so’z gapdagi qaysi so’z bilan bog’langanini aniqlash so’raladi: O’quvchi (nimani?) kitob... sevadi. U (nimadan?) kitob... yaxshi foydalanadi? O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida “So’zning shaklini nima uchun o’zgartirishga to’g’ri keldi? So’z shaklini o’zgartirish bilan nimaga erishildi?” savollariga javob beradilar. O’quvchilar shakl yasovchi qo’shimchalarning sintaktik vazifasini gapda so’zlarning bog’lanishi va so’z birikmasini o’zlashtirish jarayonida o’zlashtiradilar. O’quvchilarning so’zlarning bog’lanishi haqidagi bilimi elementar xarakterda bo’lsa ham, ularning so’z birikmasidagi so’zlar ma’no va grammatik jihatdan shakl yasovchi qo’shimchalar yordamida bog’lanishini tushunishiga erishiladi. O’quvchilar ot va kishilik olmoshlarining kelishik qo’shimchalari bilan turlanishini o’rganganlaridan so’ng gapda ma’no va grammatik jihatdan o’zaro bog’langan 22 so’zlarni ajrata olish va nimalar yordamida bog’langanini tushuntirish ko’nikmalariga ega bo’lishlari mumkin, so’ngra shakl yasovchi qo’shimchalarning sintaktik vazifasini o’zlashtira boshlaydilar. O’quvchilar har bir morfemaning vazifasini boshqa morfemalar bilan qiyoslab ko’rsatish talab qilingan vazifani bajarish jarayonida shakl yasovchi qo’shimchaning o’ziga xos xususiyatini yaxshi o’zlashtiradilar. Masalan, o’zakdosh so’zlar tanlash vazifasini bajarish davomida so’z yasash uchun qanday morfemalardan foydalanilgani, so’z yasovchi qo’shimcha tufayli so’zning ma’nosi qanday o’zgargani aniqlanadi. SHundan so’ng o’quvchilarga “Otni shunday o’zgartiringki, u birlikni emas, ko’plikni bildirsin” topshirig’i beriladi. Bolalar bu vazifani bajarib, otga shakl yasovchi ko’plik qo’shimchasi qo’shilganda, so’zning leksik ma’nosi o’zgarmaganini, faqat shakli o’zgarganini, ko’plik bildirganini aytadilar. So’z yasovchi qo’shimcha bilan shakl yasovchi qo’shimchalarni taqqoslash orqali o’quvchilar shakl yasovchi qo’shimchaning so’z shaklini o’zgartirishdagi o’rnini yaqqol ko’radilar. TO’RTINCHI BOSQICH – so’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda so’zning tarkibi ustida ishlash (III-sinf). So’zning morfemik tarkibini o’rganish tizimida bu bosqichning maqsadi so’z yasovchi qo’shimchaning so’z yasashdagi ahamiyati va shakl yasovchi qo’shimchaning so’z shaklini o’zgartirishdagi ahamiyati haqidagi bilimni chuqurlashtirish; o’quvchilarni ot, sifat, fe’llarning yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash hisoblanadi. So’z turkumlarini o’rganish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarga so’z yasalishi asoslarini, so’z yasovchi qo’shimcha yordamida bir so’z turkumidan boshqasini yoki shu so’z turkumining o’zini yasash mumkinligini tushuntiradi. Masalan, ot ko’proq boshqa bir otdan (ishchi, baliqchi; sinfdosh, sirdosh; bog’bon, oshpaz, kitobxon, zargar), shuningdek, fe’ldan (elak, kurak, yutuq, o’roq, yotoq, terim, bilim); sifat ko’proq otdan (suvli, suvsiz; yozgi, qishki, ishchan, ishli, ishsiz), shuningdek, fe’ldan (maqtanchoq, o’tkir, sezgir); fe’llar otdan (ishla, gulla, gapir), sifatdan (oqla, yaxshila, oqar, qoray) yasaladi. 23 O’quvchilarni so’z yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun o’qituvchi ularga muayyan bir yangi so’z qaysi so’zdan va qaysi morfema yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan topshiriq beradi. Masalan, o’qituvchi chegara otini aytadi va chegarani qo’riqlaydigan kishini bildiradigan o’zakdosh ot tanlashni topshiradi (chegarachi). Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: o’qituvchi so’zni va so’z yasovchi morfemani beradi. O’quvchining vazifasi yangi so’zni to’g’ri yasash va leksik ma’nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, baliq so’zidan –chi qo’shimchasi yordamida yangi so’z yasash (baliqchi), uning leksik ma’nosini tushuntirish, qaysi so’z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala topshiriqda ham o’quvchilar so’zni morfemik tahlil qiladilar. Bunda o’qituvchi o’quvchilar e’tiborini hosil bo’lgan so’z qaysi morfema yordamida, qaysi so’z turkumidan yasalganiga, qanday ma’no anglatishi va qaysi so’z turkumi ekaniga qaratadi. Bunday mashqlarda tilda mavjud bo’lgan so’zlarning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibining o’zaro bog’liqigiga va biror so’z turkumiga xarakterli bo’lgan so’z yasalishi usuliga asoslaniladi. Bunday mashq turlaridan namunalar: 1. O’zakdosh so’zlari bo’lgan matnni leksik – so’z yasalishi tomonidan tahlil qilish. Masalan, quyidagi kabi matn diktovka bilan yozdiriladi: Hovlimizda gulzor bor. Gulzorga har xil gul ekilgan. Ularni gulchi akam parvarish qiladi. Gullar chamandek ochiladi. O’qituvchi rahbarligida bir o’zakdosh so’zdan boshqasi qanday morfema yordamida yasalgani, u qaysi so’z turkumiga kirishi, qanday ma’no bildirishi aniqlanadi. 2. Leksik ma’nosi keng tushuntirilgan so’zni o’zakdosh so’z bilan almashtirish. Topshiriq. Ajratib ko’rsatilgan so’zga o’zakdosh bo’lgan bir so’z toping. Uning qaysi so’z turkumiga kirishini ayting va uni so’z tarkibiga ko’ra tahlil qiling. – Olma daraxti ko’p joy (Olmazor) – Paxta yetishtirish bilan shug’ullanadigan kishi (Paxtakor) – Bog’ yaratadigan va uni parvarish qiladigan kishi (Bog’bon) 24 – Traktor bilan ish bajaradigan kishi (Traktorchi) – Gul solib qo’yiladigan idish (Guldon) O’quvchilar o’qituvchi yordamida shu so’z qaysi so’zdan va qanday qo’shimcha yordamida yasalganini aniqlaydilar. 3. Har xil so’z turkumiga kiradigan o’zakdosh so’zlardan qatnashtirib gap tuzish. 4. So’z yasashga doir vazifalar: – Oq, ish so’zlaridan -la, -chi qo’shimchalari yordamida yangi so’zlar yasang. Berilgan va siz yasagan so’zlar qaysi so’z turkumiga kirishini ayting va fikringizni asoslang. – Ish, paxta, suv otlaridan o’zakdosh otlar yasang. So’zlarni tarkibiga ko’ra tahlil qiling. Yangi ot hosil qilish uchun siz so’zning qaysi qismidan foydalandingiz? – CHiz, o’r fe’llaridan o’zakdosh otlar yasang. Otlarni so’z tarkibiga ko’ra tahlil qiling. Fe’ldan ot yasash uchun qanday qo’shimchalardan foydalandingiz? Bu vazifalar o’quvchilardan so’z yasalishi xususiyatlariga, so’zlarning morfemik tarkibiga e’tibor berishni talab etadi va so’zning morfemik tarkibi shu so’zning muayyan bir so’z turkumiga oid ekani bilan bog’liqligini aniqlashga qaratiladi. Boshlang’ich sinflarda u yoki bu so’z turkumining yasalishini kuzatish propedevtik xarakterda bo’ladi, uning natijasi mashqning mavzuni o’zlashtirish maqsadiga qaratilishi, darsda faol va individual ishlarni to’g’ri uyushtirish, foydalanilgan leksik materialning o’quvchilar saviyasiga mosligi va ko’rgazmalilikka bog’liq. O’qituvchi o’quvchilarning biror morfemani qay darajada o’zlashtirganini ularning morfemik tarkibi bolalar saviyasiga mos so’zlardagi morfemalarni ajratish ko’nikmasiga, o’zak va shakl yasovchi qo’shimchadan yo o’zak va so’z yasovchidan, yoki o’zak, so’z yasovchi va shakl yasovchidan tuzilgan so’zlarni mustaqil tanlay bilishiga, so’zdagi morfemalarning rolini so’z bilan tushuntirish ko’nikmasiga, gapda so’z yasovchi qo’shimchali so’zlarni to’g’ri ishlatish ko’nikmasiga qarab aniqlaydi. 25 Quyidagicha savol va topshiriqlarni bajarish asosida o’quvchilar so’zning morfemik tarkibini qanday o’zlashtirganini aniqlash mumkin: I. Savollarga javob berish: 1. So’zda qaysi qism eng asosiy hisoblanadi? Nima uchun? 2. So’z yasovchi qo’shimcha qanday vazifani bajaradi? Misol bilan isbotlang. 3. So’zda shakl yasovchi qo’shimcha nima uchun xizmat qiladi? Isbotlang. II. Ikki so’zning ma’nosi va tarkibini taqqoslash. Buning uchun o’quvchilar o’zak va so’z yasovchi qo’shimchalarning semantik ahamiyatini qanchalik tushunganini aniqlashga imkon beradigan so’zlar tanlanadi (ishladi va boshladi, paxtakor va paxtazor). III. So’zlarni taqqoslab, o’zakdosh yoki o’zakdosh emasligini isbotlash (tuz, tuzdon, tuzli, tuzsiz, tuzladi). Qaysi qism ularni o’zakdosh qilyapti? Qaysi qism har xil ma’noli so’z hosil qilyapti? kabi savollarga javob berish. IV. Bog’bon, o’roq, bog’ni, ishchidan so’zlarini tarkibiga ko’ra tahlil qilish. 1) o’zak va so’z yasovchi qo’shimchadan, 2) o’zak va shakl yasovchi qo’shimchadan, 3) o’zak va so’z yasovchi, shakl yasovchi qo’shimchalardan tuzilgan so’zlar tanlash. V. Tayanch so’zlar asosida o’qituvchi tavsiya etgan mavzuga oid kichik hikoya tuzish. Xulosa qilib aytganda, boshlang’ich sinflarda so’zning morfemik tarkibi va so’z yasalishini o’rgatish o’quvchilarning har bir so’zga ongli munosabatda bo’lishlarini ta’minlaydi, so’z tarkibi va uning yasalishi haqidagi dastlabki tushunchalarni shakllantiradi. Boshlang’ich sinflar uchun ona tili o‘quv fanini o‘rganish, asosan, ko`nikkan, asosiy mashg‘uloti ona tili ekanligini anglagan, fikri, tushunchasi bog’cha yoshidagi bolalik davriga nisbatan ancha rivojlangan, eng muhimi, psixologik jihatdan ona tiliga tayyor davr sanaladi. “Ta’limga psixologik tayyorgarlik deganda, - deb qayd qiladi E.G‘oziyev, - bolaning ob’ektiv va sub’ektiv jihatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi? Bu yoshdagi bolalarda idrok ancha o‘tkirlashadi, ona tiliga 26 qiziquvchanligi oshadi, xayoli yorqinlashib, xotirasi chiniqadi, tafakkur doirasi nisbatan kengayib, ijodiy fikrlashga moyillik ortadi. Boshlangich sinf o‘quvchilarida yaqqol obrazli xotira ancha taraqqiy etgan bo’ladi. Bu yoshda o’quvchilar ko’rgan, kuzatgan narsalarini xotirada uzoq vaqt saqlay oladi. Shu sababli ona tili mashg‘ulotlarida ko‘rsatmali vositalardan: diafilm, o‘quv filmlari va audiovizual vositalardan unumli foydalanishga jiddiy e’tibor qaratishga to‘g‘ri keladi. 7-11 yoshli bolalar o‘qiganini yoki eshitganlarini yetarli darajada tushunadi; o‘z fikrlarini ona tilida izchillik bilan bayon qila oladi; mantiqiy operatsiyalarni kuzatish, taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish singarilarni bemalol bajara oladi; o‘rganganlari asosida umumlashma hosil qilishi mumkin. O`qituvchi kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar bilan qaysi yo‘nalishda ish tutsa, ular tez shunga moslashadi. O‘quvchini fanga qiziqtirish, undagi qobiliyatni yuzaga chiqarish kichik sinf o‘qituvchisidan mohirlikni, o‘ziga xos uslubiyatni, bolajonlikni talab etadi Shu sababli ona tili mashg`ulotlarida o`qituvchi nafaqat qayta xotiralashga asoslangan o`quv topshiriqlardan, balki qisman ijodiy topshiriqlardan ham unumli foydalanishi lozim. Ijodiy topshiriqlar ustida ishlash bolalarning yoshi va bilim saviyasi oshgan sari asta-sekin murakkablashib boradi. Bola ilk bor maktabga qadam qo’ygan ekan, ma’lum so’z jamg’armasi bilan keladi.U oilada, bog’chada ko’p so’zlarni ishlatsa-da, hali ularning ma’nosini chuqur anglamaydi.8-9 yoshli bolalar esa bir yildan ziyodroq tajribaga ega bo`lgan bolalar bo`lib, ularda dars jarayonida mustaqil xulosalar chiqarish ancha tarkib topgan bo’ladi. Mashhur psixolog V.A. Kruteskiyning ta`kidlashicha, bu davrda ular o`z oldilariga “ Nima uchun bunday?” – “Nima uchun shu narsani o`rganish kerak?” degan savolni qo`ya oladigan bo`lishadi. Bu davrda ular “Nima uchun o`z ona tilimizni bilishimiz kerak?” degan savolga javob bera oladilar. Ona tilini o`rganish ularning nutqiy muloqot doirasini kengaytirishini, badiiy, ilmiy adabiyotlarni o`rganishlariga keng yo`l ochib berishini anglay boshlaydilar. 27 Ma`lumki, boshlang`ich sinflardagi o`qish, avvalo, psixik jarayonlarning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi. Ularda sezgi, idrok, xotira, tafakkur kabi individual psixik xususiyatlar ancha tarkib topadi. Boshlang’ich sinf o`quvchilari o`z idroklarining aniqligi, sofligi, o`tkirligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Ular har bir o`rgatilayotgan til materiallariga sinchkovlik bilan qaraydilar, dars jarayonida duch kelinadigan so`zlarni tez qabul qiladilar. Ona tilini o’rganishga bo’lgan intilishlari ancha ortadi. Bu yoshdagi o`quvchilarda tarkib topa boshlagan sinchkovlik idrokni ancha o`tkirlashtiradi. Ba`zan bu yoshdagi bolalar kattalarning diqqat-e`tiboridan chetda qolgan mayda-chuydalarni ham payqaydilar. Shu bois o`qituvchi dars mashg`ulotlarida sinchkovlikni tarkib toptirish va rivojlantirishga alohida e`tibor berishi lozim. Boshlang’ich sinfda o`quvchilar idrokining yana bir xususiyati uning xilma- xilligi, yorqin bo`yoqlar, yaqqol tasvir va his – tuyg`uga boyligidir. Shuning ushun bu yoshda o`quvchilar rangli tasvirlarni, his - tuyg`u uyg`otadigan rasmlarni yoqtiradilar. Ammo bu o`rinda shuni ta`kidlash lozimki, me`yoridan ortiq rangli rasmlar bolani charchatib qo`yadi va rasmlarga tez-tez murojaat etish uni zeriktiradi. Shuning uchun 2,-3,4-sinflar uchun “Ona tili” darsliklarini haddan ziyod rasmlar bilan to`ldirish maqsadga muvofiq emas. O`quvchilarning o`qishi, bilim olish xususida gap ketar ekan, diqqatning qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini ham unutmaslik lozim. “Diqqat, -deb qayd qilinadi. “O`zbek tilining izohli lugati”da, – e`tiborini bir joyga to`plamoq, yig`moq, uni biror narsaga qaratmoq demakdir”. Boshlang’ich sinf o`quvchilarining diqqati xususida fikr yuritilganda uni yetarli darajada barqaror emasligini unutmaslik lozim. Bu yoshdagi bolalar diqqatlarini muayan narsaga qaratib turishda qiynaladilar. Bolalar diqqatining barqarorligi, psixologlar keltirgan ma`lumotlarga qaraganda, miyada tormozlanish bilan qo`zg`alishning o`zaro nomuvofiq harakat qilishidir. Ona tili mashg`ulotlarida o`quvchilarning ko`p hollarda tutulishi, to`xtab qolishi, so`zni burro, aniq talaffuz eta olmasligi , yozishda ba`zan harf, bo`g`in, so`zlarning tushib qolishi mana shu fiziologik holat tufayli sodir bo`ladi. 28 Psixologiya fanidan olib borilgan qator tadqiqotlar boshlang’ich sinf o`quvchilarining darsda 30-35 daqiqadan ortiq o`z diqqatlarini muayan ob`ektga qarata olmasligini ko`rsatadi. Bu ona tili mashg`ulotlarida ta`lim usullarini tez-tez o`zgartirib turishni, o`quv topshiriqlarining rang-barangligini ta`minlashni taqozo etadi. Chunki ta`lim usuli yoki o`quv topshirig`i o`zgartirilishi bilan o`quvchilarning unga munosabati ham o`zgaradi. Boshlang’ich sinf o`quvchilari diqqatidagi bu xususiyat vaqti-vaqti bilan mashg`ulotning turini o`zgartirishini, norasmiy darslarning turli-tuman ko`rinishlaridan foydalanishni talab etadi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda xotira ham o`ziga xos xususiyatlarga ega. “Xotira” deganda shaxsning o`z hayotiy tajribasini saqlab turishi va keyinchalik esga tushurishi tushuniladi. (7,306-,bet) Psixologik adabiyotlarda xotiraning ikki turi: 1) so`z –mantiq xotirasi; 2) ko`rgazmali - harakatli xotira mavjudligi qayd qilinadi. Boshlang’ich sinf o`quvchilarida mantiqiy (so`z - mantiq) xotiradan ko`ra ko`rgazmali - harakatli xotira ancha rivojlangan bo`ladi. Shuning uchun ham ona tilini o`rganish jarayonida nazariy ma`lumotlarni o`zbek tilining imlo qoidalarini tushuntirish orqali o`rganishdan ko`ra sinf taxtasi yoki jadvalda yozilgan so`zlarni, rasmda aks etgan narsalarni tushunish ancha oson kechadi. Ma`lumki, 8-9 yosh bolalarda xotira ancha mustahkam bo`ladi. Shu sababli bu yoshdagi bolalar o`rganilayotgan o`quv materiallining mohiyatini anglab yetishdan ko`ra, shu materialni iloji boricha so`zma-so`z yodlab olishga harakat qiladilar. V.A. Krutechkiyning fikricha, bu holning asosiy sababi, birinchidan, o`quvchi oldiga esda saqlab qolish kerakligi vazifa qilib qo`yilganda, hali u o`zidan konkret nima talab qilinayotganligini tushunmaydi, nimalarni so`zma-so`z esda olib qolish kerag-u, nimalarni eng umumiy tarzda esda saqlab qolish kerakligini ajrata olmaydi, ikkinchidan, birinchi va ikkinchi sinf o`quvchilari nutqini yaxshi egallamaganliklari tufayli matnning umumiy ma`nosini o`z so`zlari bilan aytib berishga qaraganda, uni so`zma-so`z aytib berish ular uchun osonroq tuyuladi. 29 Kichik maktab yoshida o`quvchilar o`z oldilariga o`quv maqsadi qo`yishda qiynaladilar. Shu boisdan ham ular faoliyatida ixtiyorsiz esda qoldirish muhim o`rin egallaydi. O`qituvchi boshlang’ich sinf o`quvchilarining yoshi bilan bog`liq ana shu xususiyatni hisobga olgan holda har bir soatlik ona tili darsidan ko`zlangan maqsadni o`quvchilar ongiga singdirishga alohida e`tibor qaratishga to`g`ri keladi. O`quvchi dars mashg`ulotidan ko`zlangan maqsadni tushunib yetsa, uni o`rganishga qiziqishi ortadi va o`quv materialini xotirada saqlab qolishi osonlashadi. Xotira – tarbiya mahsuli. Shuning uchun o`qituvchi o`z o`quvchilariga materialni eslab qolish uchun muayyan intilishni tarkib toptirishi, asta - sekinlik bilan mantiqiy - aqliy faoliyat usullariga (kuzatish, taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish) o`rgatib borishi lozim. Xotiraning mahsuldorligini oshirish uchun ta`lim jarayonida o`zini-o`zi nazorat qilish; o`rganilgan materialini esga tushurish ; mashq qilishdan unumli foydalanishga to`g`ri keladi. Ona tili mashg`ulotlarining samaradorligi tilga olingan ana shu vositalar bilan chambarchas bog`langan. Talaffuzi va imlosi murakkab bo`lgan bir qator so`zlarni bir marta aytishi yoki yozib ko`rsatish bilan o`quvchi xotirasiga kiritish qiyin. Bu so`zlarning imlosini o`zlashtirish faqat qayta – qayta mashq mahsuli bo`lishi mumkin. Bilishda xayolning ham katta ahamiyatga ega ekanligini unutmaslik lozim. Xayol deganda o`ylash, fikr yuritish jarayoni tushuniladi. (13, 310-bet) Xayolning tarkib topishi o`quv faoliyatining ta`siri va talabalari asosida amalga oshadi. Bolalarning dars jarayonidagi ishtiroki, mashg`ulotlarda bo`ladigan savol-javoblar, turli xildagi o`quv topshiriqlarini bajarish, ertak va hikoyalar o`qishi, televedeniya eshittirishlarini tamosha qilishi, kinofilmlarni ko`rishi, sayohatlarga borishi xayolni rivojlantirish vositalaridir. Xayolning eng yuksak ko`rinishi ijodiy xayoldir. Ijodiy xayol surishga tayyor bo`lmagan o`quvchi bilimlarini o`zlashtirib olishda muayyan manbadan (o`qituvchining so`zi, darslik materiali) chetga chiqa olmaydi. Xayoli yetarli