BOSHLANG’ICH SINFLARDA SO’ZNING MORFEMIK TARKIBINI O’RGANISH METODIKASI. SO’ZNING MORFEMIK TARKIBINI O’RGANISH TIZIMI

Yuklangan vaqt

2024-10-21

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

25,3 KB


BOSHLANG’ICH SINFLARDA SO’ZNING MORFEMIK TARKIBINI O’RGANISH METODIKASI. SO’ZNING MORFEMIK TARKIBINI O’RGANISH TIZIMI Reja 1. So`zning morfemik tarkibi va so`z yasalishi ustida ishlashning ahamiyati va vazifalari. 2. Qo`shimchalar izchilligi. 3. O`zakdan so`zlarni aniqlash usullari. 4. So`z yasovchi qo`shimchalarga doir mashqlar turi. 5. Shakl yasovchi qo`shimchalarga doir mashqlar turi. Tayanch so`zlar va iboralar Morfema, o`zak morfema, qo`shimcha morfema, so`z yasovchi qo`shma, shakl yasovchi qo`shimcha, ko`p ma`noli, morfemik tarkib, yangi so`z, orfografik malaka, morfologik printsip,taqqoslash ko`nikmasi, qo`shimchalar izchilligi, o`zak, o`zakdosh so`z, har xil so`z turkumi, morfemalarni to`g`ri yozish, mavhum tafakkur, mazmuniy umumiylik, narsa, rasm ko`rsatish, omonim, sinonimdan farqlash, ongli o`zlashtirish, mashq turlari, tushunchaga aniqlik kiritish. O`quvchilarga ta`lim-tarbiya berish vazifalaridan biri ularda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirishdir. Bu vazifani hal qilishda maqsadga muvofiq ishlashning yetakchi sharti − o`quvchini shaxs sifatida muvaffaqiyatli kamol toptirishdir. Quyida ko`rsatilgan omillar tilni o`rgatish bilan bog‘liq holda o`quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirish usulini belgilaydi: 1. Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyati uning aloqa (kommunikativ) vazifasini ifodalashdan iboratdir. Maktabda, shu jumladan, boshlang`ich sinflarda BOSHLANG’ICH SINFLARDA SO’ZNING MORFEMIK TARKIBINI O’RGANISH METODIKASI. SO’ZNING MORFEMIK TARKIBINI O’RGANISH TIZIMI Reja 1. So`zning morfemik tarkibi va so`z yasalishi ustida ishlashning ahamiyati va vazifalari. 2. Qo`shimchalar izchilligi. 3. O`zakdan so`zlarni aniqlash usullari. 4. So`z yasovchi qo`shimchalarga doir mashqlar turi. 5. Shakl yasovchi qo`shimchalarga doir mashqlar turi. Tayanch so`zlar va iboralar Morfema, o`zak morfema, qo`shimcha morfema, so`z yasovchi qo`shma, shakl yasovchi qo`shimcha, ko`p ma`noli, morfemik tarkib, yangi so`z, orfografik malaka, morfologik printsip,taqqoslash ko`nikmasi, qo`shimchalar izchilligi, o`zak, o`zakdosh so`z, har xil so`z turkumi, morfemalarni to`g`ri yozish, mavhum tafakkur, mazmuniy umumiylik, narsa, rasm ko`rsatish, omonim, sinonimdan farqlash, ongli o`zlashtirish, mashq turlari, tushunchaga aniqlik kiritish. O`quvchilarga ta`lim-tarbiya berish vazifalaridan biri ularda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirishdir. Bu vazifani hal qilishda maqsadga muvofiq ishlashning yetakchi sharti − o`quvchini shaxs sifatida muvaffaqiyatli kamol toptirishdir. Quyida ko`rsatilgan omillar tilni o`rgatish bilan bog‘liq holda o`quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirish usulini belgilaydi: 1. Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyati uning aloqa (kommunikativ) vazifasini ifodalashdan iboratdir. Maktabda, shu jumladan, boshlang`ich sinflarda tilni o`rgatishning yetakchi yo`nalishi o`quvchilar tomonidan tilning aloqa vazifasini bajarishini tushunishlariga erishish hisoblanadi. 2. Til bilan tafakkur uzviy bog‘liq bo`lib, tafakkur so`z vositasida yuzaga chiqadi. Til tafakkurnipg mahsuli hisoblanib, ongdan tashqarida o`zicha yashamaydi. Maktabda tilning barcha tomonlari (talaffuzi, fonetikasi, leksikasi, grammatikasi, so`z yasalishi)ni o`zaro bog‘liq holda o`rganish ona tilini o`rgatishdagi yetakchi tamoyil bo`lib, uni amalga oshirish o`quvchilarning tilni murakkab, rivojlanuvchan, o`zaro bog`langan muhim tomonlarga ega bo`lgan hodisa sifatida anglab yetishlari uchun ilmiy asos yaratadi. Tilning mohiyatini bunday idrok etish hodisalarning rivojlanuvchanligi va o`zaro bog`langan qismlardan tuzilishini tushunishga zamin hozirlaydi. Maktab tajribasi va maxsus tekshirishlar shuni ko`rsatadiki, yuqorida qayd etilgan dastlabki qoidalarni o`quv jarayonida amalga oshirishda ijtimoiy hodisa sifatida til haqidagi bilimlar majmuasini to`g`ri tanlash, asosiy til hodisalarini va turlarini tushuntirishda o`qituvchining tutgan metodologik yo`lining aniqligi, o`quvchilar fikrlashini faollashtirish, til nazariyasini o`rgatishga asos bo`ladigan til materialining yuqori sifatli bo`lishi kabi dalillar hal qiluvchi ta‘sir etadi. SHubhasiz, har bir omil maktab tajribasida bir-biridan ajralgan holda bo`lmaydi. Aksincha, ularning bir-biriga to`g`ri, maqsadga muvofiq ta‘siri ijobiy natija beradi. Bunday o’zgarishlar nutq muallifi tomonidan tabiiy holda amalga oshiriladi.Tovushlar unreflective tarzda o’zgarishga uchraydi,shuning uchun ham tovushlar ortishi , tushib qolishi yoki butunlay sifatini o’zgartirishi mumkin.Bularning barchasi ketma-ket kelgan tovushlarning o’zaro munosabatiga bog’liq bo’ladi. Til fonetik (grammatik) tizimining qonuniyati ana shunday1 Tilning rivojlanishi, ayrim so`zlarning ma‘nolari haqidagi bilimni boshlang`ich sinf o`quvchilari ot, sifat, son, fe‘lni o`rganish jarayonida asta-sekin bilib oladilar. Bu o`rinda «So`zning tarkibi» bo`limi katta imkoniyatga ega. O`quvchilar bu bo`lim materiallarini o`rganish jarayonida tilimizning yangi so`zlar bilan boyib borishi 1 ANDREW RADFORD MARTIN ATKINSON, DAVID BRITAIN, HARALD CLAHSEN, and ANDREW SPENCER ―Linguistics An Introduction- Cambridge university press 2011. p/112 tilni o`rgatishning yetakchi yo`nalishi o`quvchilar tomonidan tilning aloqa vazifasini bajarishini tushunishlariga erishish hisoblanadi. 2. Til bilan tafakkur uzviy bog‘liq bo`lib, tafakkur so`z vositasida yuzaga chiqadi. Til tafakkurnipg mahsuli hisoblanib, ongdan tashqarida o`zicha yashamaydi. Maktabda tilning barcha tomonlari (talaffuzi, fonetikasi, leksikasi, grammatikasi, so`z yasalishi)ni o`zaro bog‘liq holda o`rganish ona tilini o`rgatishdagi yetakchi tamoyil bo`lib, uni amalga oshirish o`quvchilarning tilni murakkab, rivojlanuvchan, o`zaro bog`langan muhim tomonlarga ega bo`lgan hodisa sifatida anglab yetishlari uchun ilmiy asos yaratadi. Tilning mohiyatini bunday idrok etish hodisalarning rivojlanuvchanligi va o`zaro bog`langan qismlardan tuzilishini tushunishga zamin hozirlaydi. Maktab tajribasi va maxsus tekshirishlar shuni ko`rsatadiki, yuqorida qayd etilgan dastlabki qoidalarni o`quv jarayonida amalga oshirishda ijtimoiy hodisa sifatida til haqidagi bilimlar majmuasini to`g`ri tanlash, asosiy til hodisalarini va turlarini tushuntirishda o`qituvchining tutgan metodologik yo`lining aniqligi, o`quvchilar fikrlashini faollashtirish, til nazariyasini o`rgatishga asos bo`ladigan til materialining yuqori sifatli bo`lishi kabi dalillar hal qiluvchi ta‘sir etadi. SHubhasiz, har bir omil maktab tajribasida bir-biridan ajralgan holda bo`lmaydi. Aksincha, ularning bir-biriga to`g`ri, maqsadga muvofiq ta‘siri ijobiy natija beradi. Bunday o’zgarishlar nutq muallifi tomonidan tabiiy holda amalga oshiriladi.Tovushlar unreflective tarzda o’zgarishga uchraydi,shuning uchun ham tovushlar ortishi , tushib qolishi yoki butunlay sifatini o’zgartirishi mumkin.Bularning barchasi ketma-ket kelgan tovushlarning o’zaro munosabatiga bog’liq bo’ladi. Til fonetik (grammatik) tizimining qonuniyati ana shunday1 Tilning rivojlanishi, ayrim so`zlarning ma‘nolari haqidagi bilimni boshlang`ich sinf o`quvchilari ot, sifat, son, fe‘lni o`rganish jarayonida asta-sekin bilib oladilar. Bu o`rinda «So`zning tarkibi» bo`limi katta imkoniyatga ega. O`quvchilar bu bo`lim materiallarini o`rganish jarayonida tilimizning yangi so`zlar bilan boyib borishi 1 ANDREW RADFORD MARTIN ATKINSON, DAVID BRITAIN, HARALD CLAHSEN, and ANDREW SPENCER ―Linguistics An Introduction- Cambridge university press 2011. p/112 haqidagi muhim manbalar bilan, so`z yasalishi bilan tanishadilar. Ma‘lumki, ko`pgina yangi so`zlar tilda mavjud bo`lgan so`zlar zaminida yaratiladi, tilda bor qoliplar kabi yasaladi: limon tipida limonzor, suvchi tipida bo`zchi kabi. Tilda yangi so`zning paydo bo`lishi o`zidan keyin bir xil o`zakli so`zlar guruhining hosil bo`lishiga sabab bo`ladi: ishli, ishsiz, ishchi kabi. Boshlang`ich sinflarda tilning rivojlanishi haqidagi masala maxsus o`rganilmaydi. Tilga jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq holda rivojlanadigan hodisa sifatida ilmiy qarashga zamin yaratish muhim ahamiyatga ega. Tilning leksik tomoni boshqalariga nisbatan xarakatchan, tez rivojlanadigan bo`lgani uchun, til leksikasi misolida boshlang`ich sinf o`quvchilari saviyasiga mos ravishda jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq holda tilning ham rivojlanishi tushuntiriladi. Tilning leksik tarkibida yuz berayotgan o`zgarishlar yuzasidan o`qituvchi va o`quvchilarning kuzatishlari bolalarda dunyoni bilish haqidagi tasavvurini shakllantirishga mos material beradi. Tildan bilim berishda o`quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish muhimdir. O`qituvchi nazariy xarakterdagi umumlashtirish zarur bo`lgan daliliy materiallarni yig‘ish bosqichida ham, berilgan bilimlarni amaliyotga tatbiq etish uchun ham bolalarning hayotiy tajribasiga, nutqqa oid amaliyotiga tayanadi. Tilga oid bilimni o`rganish natijasida o`quvchilar nutk faoliyatining sifati o`zgaradi, ongliligi ortadi. Dialektik tafakkur keng ma‘noda hodisalarning boshqa hodisalar va jarayonlarga bog‘liqligini hisobga olib, ularni har tomonlama mavjud belgilari yig‘indisi bilan rivojlanishda ko`rish ko`nikmasini ta‘riflaydi. Tafakkurning bunday sifati o`quvchilarda asta-sekin shakllana boradi va o`z navbatida, ular kuzatish jarayonida dalillarni topish, ularni tahlil qilish va o`rganiladigan hodisalarning ayrim tomonlari o`zaro bog‘liqligini aniqlash, taqqoslash va umumlashtirish ko`nikmasini egallab boradilar. Keyingi yillarda o`quvchilarning o`quv faoliyati tobora izlanish xarakteriga ega bo`lmoqda. Tilni o`rganishda boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun ayrim qoida va aniqliklarni yodlab olish emas, balki atrofdagi hayotni kuzatish asosida o`quvchilarning o`zlari «topgan» yoki adabiy manbalardan tayyor olingan til materialini maqsadga muvofiq analiz va sintez qilish yetakchi hisoblanadi. So`zning leksik ma‘nosini aniqlash maqsadida uni morfemalarga ajratish til haqidagi fanda o`zining nazariy asosiga ega. haqidagi muhim manbalar bilan, so`z yasalishi bilan tanishadilar. Ma‘lumki, ko`pgina yangi so`zlar tilda mavjud bo`lgan so`zlar zaminida yaratiladi, tilda bor qoliplar kabi yasaladi: limon tipida limonzor, suvchi tipida bo`zchi kabi. Tilda yangi so`zning paydo bo`lishi o`zidan keyin bir xil o`zakli so`zlar guruhining hosil bo`lishiga sabab bo`ladi: ishli, ishsiz, ishchi kabi. Boshlang`ich sinflarda tilning rivojlanishi haqidagi masala maxsus o`rganilmaydi. Tilga jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq holda rivojlanadigan hodisa sifatida ilmiy qarashga zamin yaratish muhim ahamiyatga ega. Tilning leksik tomoni boshqalariga nisbatan xarakatchan, tez rivojlanadigan bo`lgani uchun, til leksikasi misolida boshlang`ich sinf o`quvchilari saviyasiga mos ravishda jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq holda tilning ham rivojlanishi tushuntiriladi. Tilning leksik tarkibida yuz berayotgan o`zgarishlar yuzasidan o`qituvchi va o`quvchilarning kuzatishlari bolalarda dunyoni bilish haqidagi tasavvurini shakllantirishga mos material beradi. Tildan bilim berishda o`quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish muhimdir. O`qituvchi nazariy xarakterdagi umumlashtirish zarur bo`lgan daliliy materiallarni yig‘ish bosqichida ham, berilgan bilimlarni amaliyotga tatbiq etish uchun ham bolalarning hayotiy tajribasiga, nutqqa oid amaliyotiga tayanadi. Tilga oid bilimni o`rganish natijasida o`quvchilar nutk faoliyatining sifati o`zgaradi, ongliligi ortadi. Dialektik tafakkur keng ma‘noda hodisalarning boshqa hodisalar va jarayonlarga bog‘liqligini hisobga olib, ularni har tomonlama mavjud belgilari yig‘indisi bilan rivojlanishda ko`rish ko`nikmasini ta‘riflaydi. Tafakkurning bunday sifati o`quvchilarda asta-sekin shakllana boradi va o`z navbatida, ular kuzatish jarayonida dalillarni topish, ularni tahlil qilish va o`rganiladigan hodisalarning ayrim tomonlari o`zaro bog‘liqligini aniqlash, taqqoslash va umumlashtirish ko`nikmasini egallab boradilar. Keyingi yillarda o`quvchilarning o`quv faoliyati tobora izlanish xarakteriga ega bo`lmoqda. Tilni o`rganishda boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun ayrim qoida va aniqliklarni yodlab olish emas, balki atrofdagi hayotni kuzatish asosida o`quvchilarning o`zlari «topgan» yoki adabiy manbalardan tayyor olingan til materialini maqsadga muvofiq analiz va sintez qilish yetakchi hisoblanadi. So`zning leksik ma‘nosini aniqlash maqsadida uni morfemalarga ajratish til haqidagi fanda o`zining nazariy asosiga ega. Morfema – so`zning eng kichik, bo`linmaydigan ma‘noli qismi. Morfema ikki turga bo`linadi: 1. O`zak morfema – so`zda albatta qatnashadigan va leksik ma‘no anglatadigan morfema. 2. Affiksal morfema – mustaqil holda leksik ma‘no anglatmay, so`zning leksik va grammatik ma‘nolari shakllanishi uchun xizmat qiladigan morfema. Masalan, gullarni, gulla so`zlaridagi gul – o`zak morfema, -lar, -ni, -la affiksal morfemadir. Affikslar (qo`shimchalar) ikki turga bo`linadi: 1. So`z yasovchi qo`shimchalar. Ular so`zning leksik ma‘nosini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Masalan, bog‘bon, paxtakor, gulzor, ishchi so`zlaridagi -bon, - kor, -zor, -chi so`z yasovchi affikslardir. 2. Shakl yasovchi qo`shimchalar. Bu qo`shimchalar so`zlarni grammatik jihatdan shakllantirib, turli grammatik ma‘nolarni ifodalaydi. Masalan, maktablarimizni so`zida -lar, -imiz, -ni shakl yasovchi qo`shimchalar bo`lib, -lar ko`plik ma‘nosini, -imiz egalikning I shaxs ko`plik ma‘nosini, -ni tushum kelishigi ma‘nosini ifodalaydi. Morfemalarning qo`shilishi bir-biriga ta‘sir qiladi, bundan tashqari, ko`pgina o`zak va so`z yasovchi qo`shimchalar ko`p ma‘noli. SHunga qaramay, ko`p so`zlarning leksik ma‘nosini uning morfemik tarkibiga qarab aniqlash qiyin, bu maqsadda so`zni morfemalarga ajratishdan foydalanishga to`g`ri keladi. O`quvchilar so`zning morfemik tarkibini va so`z yasalishini o`rganishlariga qarab, so`zni morfemalarga ajratishdan ongli foydalana boshlaydilar. Ular yasama so`zlarning leksik ma‘nosini so`zlarning semantik o`xshashligiga qarab bilib oladilar. Demak, turkiy o‘zak hakida uch xil fikr mavjud bo‘lsa, bulardan chinchisitugrirokdir. Chunki, birinchidan,turkiy o‘zak daxlsiz bulib, har qanday uzgarish,asosan, nutk oqimida o‘zakdan keyin qo‘shilgan vositalar yordamida sodir bo‘ladi, ikkinchidan, agglyutinasiya qoidasiga binoan yangi ma‘no o‘zakdan muayyan tovushni tishlash bilan emas, balki tovush qushish bilan yuzaga keladi. Turkiy tillar taraqqiyotining barcha bosqichlarida yangi so‘z o‘zakka affiks qo‘shish bilan xosil kilinadi. Turkiy tillarda affikslarning turlaridan affikslar mavjud bulib,o‘zakdan keyin kushiladi. Rrefiks, infiks kabi affiks turlari turkiy tillarda Morfema – so`zning eng kichik, bo`linmaydigan ma‘noli qismi. Morfema ikki turga bo`linadi: 1. O`zak morfema – so`zda albatta qatnashadigan va leksik ma‘no anglatadigan morfema. 2. Affiksal morfema – mustaqil holda leksik ma‘no anglatmay, so`zning leksik va grammatik ma‘nolari shakllanishi uchun xizmat qiladigan morfema. Masalan, gullarni, gulla so`zlaridagi gul – o`zak morfema, -lar, -ni, -la affiksal morfemadir. Affikslar (qo`shimchalar) ikki turga bo`linadi: 1. So`z yasovchi qo`shimchalar. Ular so`zning leksik ma‘nosini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Masalan, bog‘bon, paxtakor, gulzor, ishchi so`zlaridagi -bon, - kor, -zor, -chi so`z yasovchi affikslardir. 2. Shakl yasovchi qo`shimchalar. Bu qo`shimchalar so`zlarni grammatik jihatdan shakllantirib, turli grammatik ma‘nolarni ifodalaydi. Masalan, maktablarimizni so`zida -lar, -imiz, -ni shakl yasovchi qo`shimchalar bo`lib, -lar ko`plik ma‘nosini, -imiz egalikning I shaxs ko`plik ma‘nosini, -ni tushum kelishigi ma‘nosini ifodalaydi. Morfemalarning qo`shilishi bir-biriga ta‘sir qiladi, bundan tashqari, ko`pgina o`zak va so`z yasovchi qo`shimchalar ko`p ma‘noli. SHunga qaramay, ko`p so`zlarning leksik ma‘nosini uning morfemik tarkibiga qarab aniqlash qiyin, bu maqsadda so`zni morfemalarga ajratishdan foydalanishga to`g`ri keladi. O`quvchilar so`zning morfemik tarkibini va so`z yasalishini o`rganishlariga qarab, so`zni morfemalarga ajratishdan ongli foydalana boshlaydilar. Ular yasama so`zlarning leksik ma‘nosini so`zlarning semantik o`xshashligiga qarab bilib oladilar. Demak, turkiy o‘zak hakida uch xil fikr mavjud bo‘lsa, bulardan chinchisitugrirokdir. Chunki, birinchidan,turkiy o‘zak daxlsiz bulib, har qanday uzgarish,asosan, nutk oqimida o‘zakdan keyin qo‘shilgan vositalar yordamida sodir bo‘ladi, ikkinchidan, agglyutinasiya qoidasiga binoan yangi ma‘no o‘zakdan muayyan tovushni tishlash bilan emas, balki tovush qushish bilan yuzaga keladi. Turkiy tillar taraqqiyotining barcha bosqichlarida yangi so‘z o‘zakka affiks qo‘shish bilan xosil kilinadi. Turkiy tillarda affikslarning turlaridan affikslar mavjud bulib,o‘zakdan keyin kushiladi. Rrefiks, infiks kabi affiks turlari turkiy tillarda bulmaydi. Agar biror turkiy tilda rrefiks uchrasa,masalan,o‘zbek tilida, u boshqa tilni ta‘sirida raydo bo‘lgan,ya‘ni uzlashgan buladi. Turkiy tillardahar bir kelishikning bitti affiksi buladi,shunga kura turkiy tillarda bitta turlanish tiri mavjud :qaysi so‘z turkumi va birlik yokiko‘rlik formasida bulishdan kat‘iy nazar, kelishik affikslari bir xil buladi2. So`zlarning morfemik tarkibi ustida ishlashning ahamiyati va shunga mos ravishda o`qituvchining vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. So`zning morfemik tarkibi ustida ishlash bilan o`quvchilar so`zning leksik ma‘nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib oladilar. Bunda o`qituvchining vazifasi o`quvchilar so`zlarning leksik ma‘nosi va morfemik tarkibi bir-biriga bog‘liqligini bilib olishi uchun eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning lug`atiga aniqlik kiritishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi. 2. So`z yasalishi haqidagi elementar bilim ham o`quvchilarning tilimizning yangi so`zlar bilan boyishining asosiy manbasini tushunishlari uchun muhimdir. Yangi so`z tilda mavjud bo`lgan morfemalardan, ma‘lum usul va modellar asosida vujudga keladi (yasaladi). So`z yasalishini kuzatish o`quvchilarda so`zga faol munosabatni shakllantirishga ijobiy ta‘sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini tushunishga olib keladi. 3. So`z yasalishi asoslari bilan tanishish o`quvchilar lug`atini atrof-muhit haqidagi bilimlar bilan boyitishga imkon beradi. Predmet, jarayon, voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar so`z bi-lan ifodalanadi. So`zlar o`rtasidagi ma‘no va tuzilish jihatidan bog`lanishni belgilash o`zaro munosabatda bo`lgan tushunchalar o`rtasidagi bog`lanishga tayanadi (masalan, traktor va traktorchi so`zlari o`zaro munosabatda bo`lgan tushunchalar, shu tufayli ma‘no va tuzilishiga ko`ra bog`langan). O`quvchilar so`zlarning ma‘no va tuzilishiga ko`ra o`zaro munosabatini haqiqatan bilsalar, atrof-muhitda mavjud bo`lgan predmetlar, jarayonlar, voqealar o`rtasidagi bog`lanishni chuqur tasavvur etadilar, biladilar. 4. So`zda morfemaning ahamiyatini anglash, shuningdek, qo`shimchalarning semantik ma‘nosini bilish o`quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga ta‘sir etadi. 2 ANDREW RADFORD MARTIN ATKINSON, DAVID BRITAIN, HARALD CLAHSEN, and ANDREW SPENCER ―Linguistics An Introduction- Cambridge university press 2011.p.186 bulmaydi. Agar biror turkiy tilda rrefiks uchrasa,masalan,o‘zbek tilida, u boshqa tilni ta‘sirida raydo bo‘lgan,ya‘ni uzlashgan buladi. Turkiy tillardahar bir kelishikning bitti affiksi buladi,shunga kura turkiy tillarda bitta turlanish tiri mavjud :qaysi so‘z turkumi va birlik yokiko‘rlik formasida bulishdan kat‘iy nazar, kelishik affikslari bir xil buladi2. So`zlarning morfemik tarkibi ustida ishlashning ahamiyati va shunga mos ravishda o`qituvchining vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. So`zning morfemik tarkibi ustida ishlash bilan o`quvchilar so`zning leksik ma‘nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib oladilar. Bunda o`qituvchining vazifasi o`quvchilar so`zlarning leksik ma‘nosi va morfemik tarkibi bir-biriga bog‘liqligini bilib olishi uchun eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning lug`atiga aniqlik kiritishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi. 2. So`z yasalishi haqidagi elementar bilim ham o`quvchilarning tilimizning yangi so`zlar bilan boyishining asosiy manbasini tushunishlari uchun muhimdir. Yangi so`z tilda mavjud bo`lgan morfemalardan, ma‘lum usul va modellar asosida vujudga keladi (yasaladi). So`z yasalishini kuzatish o`quvchilarda so`zga faol munosabatni shakllantirishga ijobiy ta‘sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini tushunishga olib keladi. 3. So`z yasalishi asoslari bilan tanishish o`quvchilar lug`atini atrof-muhit haqidagi bilimlar bilan boyitishga imkon beradi. Predmet, jarayon, voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar so`z bi-lan ifodalanadi. So`zlar o`rtasidagi ma‘no va tuzilish jihatidan bog`lanishni belgilash o`zaro munosabatda bo`lgan tushunchalar o`rtasidagi bog`lanishga tayanadi (masalan, traktor va traktorchi so`zlari o`zaro munosabatda bo`lgan tushunchalar, shu tufayli ma‘no va tuzilishiga ko`ra bog`langan). O`quvchilar so`zlarning ma‘no va tuzilishiga ko`ra o`zaro munosabatini haqiqatan bilsalar, atrof-muhitda mavjud bo`lgan predmetlar, jarayonlar, voqealar o`rtasidagi bog`lanishni chuqur tasavvur etadilar, biladilar. 4. So`zda morfemaning ahamiyatini anglash, shuningdek, qo`shimchalarning semantik ma‘nosini bilish o`quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga ta‘sir etadi. 2 ANDREW RADFORD MARTIN ATKINSON, DAVID BRITAIN, HARALD CLAHSEN, and ANDREW SPENCER ―Linguistics An Introduction- Cambridge university press 2011.p.186 O`qituvchining vazifasi o`quvchilarning so`zning leksik ma‘nosini tushunibgina qolmay, kontekstda aniq qo`shimchali so`zlardan ongli foydalanishlarini ham o`rgatish hisoblanadi. 5. So`zning morfemik tarkibini o`rganish imloviy malakalarni shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Fonetik tamoyil yangi o`zbek imlosining yetakchi tamoyili bo`lib, bunga binoan so`zlar va ularning tarkibiy qismi (o`zak va qo`shimchalar) ko`proq talaffuziga muvofiq yoziladi. O`zak va qo`shimchalarni to`g`ri yozish malakasini nazariy asosda shakllantirish fonetik, so`z yasalishiga oid, grammatik bilimlarni maqsadga muvofiq tatbiq etishni talab qiladi. SHuning uchun so`zning morfemik tarkibini o`rganishning muhim vazifalaridan biri o`zak va qo`shimchalarni to`g`ri yozish malakasini shakllantirish uchun zarur bo`lgan bilim va ko`nikmalar asosini yaratish hisoblanadi. 6. So`zning morfemik tarkibini o`rganish o`quvchilarning aqliy qobiliyatini o`stirishda, xususan, til birligi sifatida so`zni ongli bilib olish uchun zarur bo`lgan maxsus aqliy ko`nikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli. O`qituvchining vazifasi ta`lim jarayonida bilimni o`zlashtirish bilan o`quvchilarda aqliy faoliyatni o`stiradigan, analiz, taqqoslash ko`nikmalarini shakllantiradigan sharoit yaratish hisoblanadi. Boshlang`ich sinf ona tili darslarida so`z tarkibi va yasalishini o`rganish metodikasi Boshlang`ich sinflar ona tili dasturiga muvofiq so`zning morfemik tarkibi III sinfda o`rganiladi. IV sinfda so`z turkumlarini o`rganish bilan bog‘liq holda so`zning tarkibi haqidagi bilimlarni takomillashtirish ko`zda tutiladi. Avvalo, til materialini o`rganish tizimi nimaligini aniqlab olish zarur. Til materialini o`rganish tizimi deganda aniq, ilmiy asoslangan izchillikdagi va o`zaro bog`lanishdagi bilimlar yig‘indisini o`zlashtirishni ta‘minlaydigan maqsadga qaratilgan jarayon, shuningdek, shu asosda amaliy ko`nikmalarni shakllantirish tushuniladi. So`zning morfemik tarkibiga tatbiq qilganda, tizim so`z yasalishiga oid va grammatik bilimlarni o`zlashtirish: a) dastur materialini o`rganish tizimida so`zning morfemik tarkibini o`rganishning o`rni bilan; 2) ―o`zak-, ―o`zakdosh so`z-, ―so`z yasovchi qo`shimcha-, ―shakl yasovchi qo`shimcha- tushunchalari ustida ishlashdagi izchillik bilan; 3) so`zning morfemik tarkibi va so`z yasalishining O`qituvchining vazifasi o`quvchilarning so`zning leksik ma‘nosini tushunibgina qolmay, kontekstda aniq qo`shimchali so`zlardan ongli foydalanishlarini ham o`rgatish hisoblanadi. 5. So`zning morfemik tarkibini o`rganish imloviy malakalarni shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Fonetik tamoyil yangi o`zbek imlosining yetakchi tamoyili bo`lib, bunga binoan so`zlar va ularning tarkibiy qismi (o`zak va qo`shimchalar) ko`proq talaffuziga muvofiq yoziladi. O`zak va qo`shimchalarni to`g`ri yozish malakasini nazariy asosda shakllantirish fonetik, so`z yasalishiga oid, grammatik bilimlarni maqsadga muvofiq tatbiq etishni talab qiladi. SHuning uchun so`zning morfemik tarkibini o`rganishning muhim vazifalaridan biri o`zak va qo`shimchalarni to`g`ri yozish malakasini shakllantirish uchun zarur bo`lgan bilim va ko`nikmalar asosini yaratish hisoblanadi. 6. So`zning morfemik tarkibini o`rganish o`quvchilarning aqliy qobiliyatini o`stirishda, xususan, til birligi sifatida so`zni ongli bilib olish uchun zarur bo`lgan maxsus aqliy ko`nikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli. O`qituvchining vazifasi ta`lim jarayonida bilimni o`zlashtirish bilan o`quvchilarda aqliy faoliyatni o`stiradigan, analiz, taqqoslash ko`nikmalarini shakllantiradigan sharoit yaratish hisoblanadi. Boshlang`ich sinf ona tili darslarida so`z tarkibi va yasalishini o`rganish metodikasi Boshlang`ich sinflar ona tili dasturiga muvofiq so`zning morfemik tarkibi III sinfda o`rganiladi. IV sinfda so`z turkumlarini o`rganish bilan bog‘liq holda so`zning tarkibi haqidagi bilimlarni takomillashtirish ko`zda tutiladi. Avvalo, til materialini o`rganish tizimi nimaligini aniqlab olish zarur. Til materialini o`rganish tizimi deganda aniq, ilmiy asoslangan izchillikdagi va o`zaro bog`lanishdagi bilimlar yig‘indisini o`zlashtirishni ta‘minlaydigan maqsadga qaratilgan jarayon, shuningdek, shu asosda amaliy ko`nikmalarni shakllantirish tushuniladi. So`zning morfemik tarkibiga tatbiq qilganda, tizim so`z yasalishiga oid va grammatik bilimlarni o`zlashtirish: a) dastur materialini o`rganish tizimida so`zning morfemik tarkibini o`rganishning o`rni bilan; 2) ―o`zak-, ―o`zakdosh so`z-, ―so`z yasovchi qo`shimcha-, ―shakl yasovchi qo`shimcha- tushunchalari ustida ishlashdagi izchillik bilan; 3) so`zning morfemik tarkibi va so`z yasalishining o`zaro bir-biriga ta‘sir qilishi bilan; 4) morfemalarni to`g`ri yozish malakasini shakllantirish ustida ishlash bilan bog‘liqligini belgilab beradi. Mavzuni o`rganishda to`rt bosqich ajratiladi: BIRINCHI BOSQICH – so`z yasalishini o`rganishga tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichning vazifasi – o`quvchilarni bir xil o`zakli so`zlarning ma‘no va tuzilishiga ko`ra bog`lanishini tushunishga tayyorlash. Bunday vazifaning qo`yilishiga sabab, birinchidan, so`zning ma‘no va tuzilishi jihatidan bog`lanishini tushunish, o`zining lingvistik mohiyatiga ko`ra, bir xil o`zakli so`zlarni va so`z yasalishini o`zlashtirishga asos hisoblanadi. Haqiqatan ham, yasalgan va yasashga asos bo`lgan so`zlar bir-biri bilan ma‘no va tuzilishi jihatidan bog`lanadi: ish – ishchi, g‘alla – g‘allakor. Ikkinchidan, o`quvchilar bir xil o`zakli so`zlarni va morfemalarni o`rganishda qiyinchiliklarga duch keladilar: ular bir xil o`zakli so`zlarnnng ma‘nolaridagi umumiylikni tushunishda qiynaladilar, chunki ularda mavhum tafakkur hali yetarli rivojlanmagan bo`ladi; o`zak, so`z yasovchi va shakl yasovchi qo`shimchalarning vazifalarini o`zlashtirishda ularga bir xil o`zakli so`zlarning ma‘no va tuzilishi jihatidan o`xshashligi va farqini aniqlash anchagina qiyinlik qiladi. SHuning uchun so`zning morfemik tarkibini maxsus o`rganishdan oldin uning ma‘no va tarkibiga ko`ra yaqinligi kuzatiladi. I sinfda kuzatish o`rganiladigan materialning mazmuni va ayrim so`zlarning ma‘nosini, yozilishini tushuntirish bilan uzviy bog`lanadi. I sinfda kim?, nima? So`rog‘iga javob bo`lgan so`zlarni o`rganish jarayonida o`qituvchi va o`quvchilarning ―Nima uchun u yoki bu narsa shunday nomlangan?- savoliga birgalikda javob topishi ularni bir xil o`zakli so`zlar o`rtasidagi munosabatni tushunishga tayyorlashda anchagina mos va qiziqarli usul hisoblanadi. Bu savolga javob topish bilan o`quvchilar ―Nega so`zlar o`zakdosh hisoblanadi?-, ―Bir so`zdan boshqa so`z qanday hosil bo`ldi?- savollariga javob berishga tayyorlanadilar. Tilda juda ko`p so`zlar shaxs va narsaning nomi hisoblanadi. Shuning uchun o`quvchilar bilan nega shaxs yoki narsa shunday nomlanganini aniqlashdan asta- sekin tildagi bir so`z bilan ikkinchi so`z o`rtasidagi bog`lanishni aniqlashga o`tish mumkin. Masalan, ―Nega kishilar paxta ko`p ekilgan joyni paxtazor (paxta – paxtazor), daraxt ko`p ekilgan joyni daraxtzor (daraxt – daraxtzor) deb o`zaro bir-biriga ta‘sir qilishi bilan; 4) morfemalarni to`g`ri yozish malakasini shakllantirish ustida ishlash bilan bog‘liqligini belgilab beradi. Mavzuni o`rganishda to`rt bosqich ajratiladi: BIRINCHI BOSQICH – so`z yasalishini o`rganishga tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichning vazifasi – o`quvchilarni bir xil o`zakli so`zlarning ma‘no va tuzilishiga ko`ra bog`lanishini tushunishga tayyorlash. Bunday vazifaning qo`yilishiga sabab, birinchidan, so`zning ma‘no va tuzilishi jihatidan bog`lanishini tushunish, o`zining lingvistik mohiyatiga ko`ra, bir xil o`zakli so`zlarni va so`z yasalishini o`zlashtirishga asos hisoblanadi. Haqiqatan ham, yasalgan va yasashga asos bo`lgan so`zlar bir-biri bilan ma‘no va tuzilishi jihatidan bog`lanadi: ish – ishchi, g‘alla – g‘allakor. Ikkinchidan, o`quvchilar bir xil o`zakli so`zlarni va morfemalarni o`rganishda qiyinchiliklarga duch keladilar: ular bir xil o`zakli so`zlarnnng ma‘nolaridagi umumiylikni tushunishda qiynaladilar, chunki ularda mavhum tafakkur hali yetarli rivojlanmagan bo`ladi; o`zak, so`z yasovchi va shakl yasovchi qo`shimchalarning vazifalarini o`zlashtirishda ularga bir xil o`zakli so`zlarning ma‘no va tuzilishi jihatidan o`xshashligi va farqini aniqlash anchagina qiyinlik qiladi. SHuning uchun so`zning morfemik tarkibini maxsus o`rganishdan oldin uning ma‘no va tarkibiga ko`ra yaqinligi kuzatiladi. I sinfda kuzatish o`rganiladigan materialning mazmuni va ayrim so`zlarning ma‘nosini, yozilishini tushuntirish bilan uzviy bog`lanadi. I sinfda kim?, nima? So`rog‘iga javob bo`lgan so`zlarni o`rganish jarayonida o`qituvchi va o`quvchilarning ―Nima uchun u yoki bu narsa shunday nomlangan?- savoliga birgalikda javob topishi ularni bir xil o`zakli so`zlar o`rtasidagi munosabatni tushunishga tayyorlashda anchagina mos va qiziqarli usul hisoblanadi. Bu savolga javob topish bilan o`quvchilar ―Nega so`zlar o`zakdosh hisoblanadi?-, ―Bir so`zdan boshqa so`z qanday hosil bo`ldi?- savollariga javob berishga tayyorlanadilar. Tilda juda ko`p so`zlar shaxs va narsaning nomi hisoblanadi. Shuning uchun o`quvchilar bilan nega shaxs yoki narsa shunday nomlanganini aniqlashdan asta- sekin tildagi bir so`z bilan ikkinchi so`z o`rtasidagi bog`lanishni aniqlashga o`tish mumkin. Masalan, ―Nega kishilar paxta ko`p ekilgan joyni paxtazor (paxta – paxtazor), daraxt ko`p ekilgan joyni daraxtzor (daraxt – daraxtzor) deb nomlashgan?-, ―Nega kishilar bir uyni g‘ishtli (g'isht – g'ishtli), boshqasini sinchli deyishadi?- O`quvchilar predmet yoki predmet belgisining nomlanish sababini aniqlashdan so`zlarning ma‘nosi va tarkibidagi umumiylikni topishga o`rganadilar. Bularning hammasi o`quvchilarni bir xil o`zakli so`zlarning yasalishi mohiyatini tushunishga tayyorlaydi; ular bir so`z boshqa so`zdan o`zaro ma‘no jihatdan bog`lanishi asosida yasalishini, o`z navbatida, shu so`z bilan nomlangan tushunchalar o`rtasidagi bog`lanishga asoslanishini tushuna boshlaydilar. O`quvchilar so`zning yangi so`z hosil qilishga yordam beradigan qismini bilib olgan sari ularda so`z yasalishi haqidagi tasavvur chuqurlasha boradi. IKKINCHI BOSQICH – bir xil o`zakli so`zlarning xususiyatlari va barcha morfemalarning mohiyati bilan tanishtirish. Bu bosqichning asosiy o`quv vazifasi – so`zlarning ma‘noli qismlari sifatida o`zak, so`z yasovchi va shakl yasovchi qo`shimchalar bilan tanishtirish, ―o`zakdosh so`zlar- tushunchasini shakllantirish, bir xil o`zakli so`zlarda o`zakning bir xil yozilishini kuzatish hisoblanadi. ―O`zakdosh so`zlar- tushunchasini shakllantirish ularning ikki muhim belgisini, ya‘ni mazmuniy umumiylikni (ma‘nosida qandaydir umumiylik borligini) va tuzilishiga ko`ra umumiylikni (umumiy o`zak mavjudligini) o`zlashtirish bilan bog`lanadi. Shuning uchun bu belgilarni o`quvchilar o`zlashtirishiga ta`lim jarayonida sharoit yaratish lozim. Bu o`quvchilarda bir xil o`zakli so`zlarning lug‘aviy ma‘nolari bilan morfemik tarkibi o`rtasidagi bog`lanishni aniqlash ko`nikmasini rivojlantiradi. Masalan, o`quvchilar gul, gulzor, gulli (ko`ylak), gulladi so`zlarini taqqoslaydilar, bu to`rt so`z ma‘nosiga ko`ra o`xshashligini va bir xil umumiy qismga ega ekanini, shuning uchun bularni bitta o`zakdosh so`zlar guruhiga kiritish mumkinligini aniqlaydilar. Bir xil o`zakli so`zlarning ma‘nolaridagi umumiylik o`zakning umumiyligi tufayli vujudga keladi, ularni bir guruhga birlashtiradi; qo`shimchalar esa so`zning ma‘nosiga o`ziga xos ma‘no qo`shadi; ularni bir-biridan farqlaydi. Bir xil o`zakli so`zlar ustida bunday ishlash usuli o`quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi, ular diqqatini so`zning umumiylikka asoslangan aniq belgilariga jalb qilish imkonini beradi. Masalan, o`qituvchi kombayn rasmini ko`rsatadi va «Kombaynni boshqaradigan kishi nima deb nomlanadi?» savolini beradi. Javob xattaxtaga nomlashgan?-, ―Nega kishilar bir uyni g‘ishtli (g'isht – g'ishtli), boshqasini sinchli deyishadi?- O`quvchilar predmet yoki predmet belgisining nomlanish sababini aniqlashdan so`zlarning ma‘nosi va tarkibidagi umumiylikni topishga o`rganadilar. Bularning hammasi o`quvchilarni bir xil o`zakli so`zlarning yasalishi mohiyatini tushunishga tayyorlaydi; ular bir so`z boshqa so`zdan o`zaro ma‘no jihatdan bog`lanishi asosida yasalishini, o`z navbatida, shu so`z bilan nomlangan tushunchalar o`rtasidagi bog`lanishga asoslanishini tushuna boshlaydilar. O`quvchilar so`zning yangi so`z hosil qilishga yordam beradigan qismini bilib olgan sari ularda so`z yasalishi haqidagi tasavvur chuqurlasha boradi. IKKINCHI BOSQICH – bir xil o`zakli so`zlarning xususiyatlari va barcha morfemalarning mohiyati bilan tanishtirish. Bu bosqichning asosiy o`quv vazifasi – so`zlarning ma‘noli qismlari sifatida o`zak, so`z yasovchi va shakl yasovchi qo`shimchalar bilan tanishtirish, ―o`zakdosh so`zlar- tushunchasini shakllantirish, bir xil o`zakli so`zlarda o`zakning bir xil yozilishini kuzatish hisoblanadi. ―O`zakdosh so`zlar- tushunchasini shakllantirish ularning ikki muhim belgisini, ya‘ni mazmuniy umumiylikni (ma‘nosida qandaydir umumiylik borligini) va tuzilishiga ko`ra umumiylikni (umumiy o`zak mavjudligini) o`zlashtirish bilan bog`lanadi. Shuning uchun bu belgilarni o`quvchilar o`zlashtirishiga ta`lim jarayonida sharoit yaratish lozim. Bu o`quvchilarda bir xil o`zakli so`zlarning lug‘aviy ma‘nolari bilan morfemik tarkibi o`rtasidagi bog`lanishni aniqlash ko`nikmasini rivojlantiradi. Masalan, o`quvchilar gul, gulzor, gulli (ko`ylak), gulladi so`zlarini taqqoslaydilar, bu to`rt so`z ma‘nosiga ko`ra o`xshashligini va bir xil umumiy qismga ega ekanini, shuning uchun bularni bitta o`zakdosh so`zlar guruhiga kiritish mumkinligini aniqlaydilar. Bir xil o`zakli so`zlarning ma‘nolaridagi umumiylik o`zakning umumiyligi tufayli vujudga keladi, ularni bir guruhga birlashtiradi; qo`shimchalar esa so`zning ma‘nosiga o`ziga xos ma‘no qo`shadi; ularni bir-biridan farqlaydi. Bir xil o`zakli so`zlar ustida bunday ishlash usuli o`quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi, ular diqqatini so`zning umumiylikka asoslangan aniq belgilariga jalb qilish imkonini beradi. Masalan, o`qituvchi kombayn rasmini ko`rsatadi va «Kombaynni boshqaradigan kishi nima deb nomlanadi?» savolini beradi. Javob xattaxtaga yoziladi: kombayn – kombaynchi. Tushunchalarni taqqoslab kuzatish quyidagi aniq til materialini yaratish imkonini beradi, uni tahlil qilish jarayonida bir xil o`zakli so`zlarning xususiyatlari haqida xulosa chiqariladi: Avval so`zlarni ma‘no va tarkibiga ko`ra taqqoslash asosida ―o`zakdosh so`zlar- atamasi beriladi, keyin o`zakdosh so`zlarning umumiy qismi o`zak deyilishi, o`zakdosh so`zlarni, boshqacha qilib, bir xil o`zakli so`zlar (ya‘ni o`zakdosh so`zlar) deb nomlanishi ham tushuntiriladi. O`quvchilarda bir xil o`zakli so`zlarni ikki muhim belgisiga ko`ra aniqlash ko`nikmasini o`stirish uchun o`zakdosh so`zlar yaqin ma‘noli – sinonim so`zlar bilan, shakli o`xshash bo`lgan so`zlar bilan taqqoslanadi. Masalan, o`quvchilar baxtli – baxtsiz o`zakdosh so`zlari bilan baxtli – saodatli sinonim so`zlarini taqqoslab, o`zakdosh so`zlar ham, sinonim so`zlar ham yaqin ma‘no bildirishini (o`xshash tomonini), o`zakdosh so`zlarda umumiy qism (baxt) mavjud bo`lib, sinonim so`zlarda bunday umumiy qism yo`qligini (farqli tomonini) aniqlaydilar, ular bog‘ – bog‘bon o`zakdosh so`zlari bilan suv – suva so`zlarini taqqoslab, quyidagi xulosaga keladilar: bog‘ – bog‘bon o`zakdosh so`zlar hisoblanadi, chunki bular yaqin ma‘noli va umumiy qismi bor; suv – suva so`zlari shakli tomonidangina o`xshaydi, ammo butunlay boshqa ma‘noni bildiradi. Bunday mashqlar o`quvchilarni o`zakdosh so`zlarni yaqin ma‘noli sinonim so`zlardan, bir-biriga o`xshash bo`lgan so`zlardan farqlashga o`rgatadi. Bir xil o`zakli so`zlar turli so`z turkumiga oid bo`ladi. SHuning uchun bir xil o`zakli so`zlarni o`rganishning bu bosqichida o`quvchilar diqqati o`zakdosh so`zlar shaxs, narsa, uning harakati va belgisini bildirishiga qaratiladi. SHu maqsadda turli so`z turkumiga oid bir xil o`zakli so`zlar mavjud bo`lgan matnni tahlil qilib, o`zakdosh so`zlarni aniqlash, shuningdek, kim?, nima?, qanday?, nima qiladi? so`roqlariga javob bo`ladigan bir xil o`zakli so`zlar tanlash mashqlaridan foydalanish yaxshi natija beradi. Bunda so`zlarni ma‘nosi va tarkibiga ko`ra taqqoslab, o`xshash va farqli tomonlarini aniqlash shart. O`quvchilar u yoki bu so`z nima uchun o`zakdosh ekanini isbotlaganlarida, ularning ikki muhim belgisini aytsinlar. Masalan, gul, gulladi, gulli, guldor, gulzor o`zakdosh so`zlar hisoblanadi, chunki bularda umumiy qism – gul mavjud, bu so`zlar yaqin ma‘noni bildiryapti. yoziladi: kombayn – kombaynchi. Tushunchalarni taqqoslab kuzatish quyidagi aniq til materialini yaratish imkonini beradi, uni tahlil qilish jarayonida bir xil o`zakli so`zlarning xususiyatlari haqida xulosa chiqariladi: Avval so`zlarni ma‘no va tarkibiga ko`ra taqqoslash asosida ―o`zakdosh so`zlar- atamasi beriladi, keyin o`zakdosh so`zlarning umumiy qismi o`zak deyilishi, o`zakdosh so`zlarni, boshqacha qilib, bir xil o`zakli so`zlar (ya‘ni o`zakdosh so`zlar) deb nomlanishi ham tushuntiriladi. O`quvchilarda bir xil o`zakli so`zlarni ikki muhim belgisiga ko`ra aniqlash ko`nikmasini o`stirish uchun o`zakdosh so`zlar yaqin ma‘noli – sinonim so`zlar bilan, shakli o`xshash bo`lgan so`zlar bilan taqqoslanadi. Masalan, o`quvchilar baxtli – baxtsiz o`zakdosh so`zlari bilan baxtli – saodatli sinonim so`zlarini taqqoslab, o`zakdosh so`zlar ham, sinonim so`zlar ham yaqin ma‘no bildirishini (o`xshash tomonini), o`zakdosh so`zlarda umumiy qism (baxt) mavjud bo`lib, sinonim so`zlarda bunday umumiy qism yo`qligini (farqli tomonini) aniqlaydilar, ular bog‘ – bog‘bon o`zakdosh so`zlari bilan suv – suva so`zlarini taqqoslab, quyidagi xulosaga keladilar: bog‘ – bog‘bon o`zakdosh so`zlar hisoblanadi, chunki bular yaqin ma‘noli va umumiy qismi bor; suv – suva so`zlari shakli tomonidangina o`xshaydi, ammo butunlay boshqa ma‘noni bildiradi. Bunday mashqlar o`quvchilarni o`zakdosh so`zlarni yaqin ma‘noli sinonim so`zlardan, bir-biriga o`xshash bo`lgan so`zlardan farqlashga o`rgatadi. Bir xil o`zakli so`zlar turli so`z turkumiga oid bo`ladi. SHuning uchun bir xil o`zakli so`zlarni o`rganishning bu bosqichida o`quvchilar diqqati o`zakdosh so`zlar shaxs, narsa, uning harakati va belgisini bildirishiga qaratiladi. SHu maqsadda turli so`z turkumiga oid bir xil o`zakli so`zlar mavjud bo`lgan matnni tahlil qilib, o`zakdosh so`zlarni aniqlash, shuningdek, kim?, nima?, qanday?, nima qiladi? so`roqlariga javob bo`ladigan bir xil o`zakli so`zlar tanlash mashqlaridan foydalanish yaxshi natija beradi. Bunda so`zlarni ma‘nosi va tarkibiga ko`ra taqqoslab, o`xshash va farqli tomonlarini aniqlash shart. O`quvchilar u yoki bu so`z nima uchun o`zakdosh ekanini isbotlaganlarida, ularning ikki muhim belgisini aytsinlar. Masalan, gul, gulladi, gulli, guldor, gulzor o`zakdosh so`zlar hisoblanadi, chunki bularda umumiy qism – gul mavjud, bu so`zlar yaqin ma‘noni bildiryapti. Bir xil o`zakli so`zlarni o`rganish jarayonida o`quvchilar o`zakning har vaqt bir xil yozilishini kuzatadilar. Bunday kuzatish o`zakda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar bo`lgan so`zlarni anglab, to`g`ri yozishga asos bo`ladi. Bir xil o`zakli so`zlar bilan tanishish jarayonida o`quvchilarda so`zning ma‘noli qismi bo`lgan morfemalar (o`zak, so`z yasovchi, shakl yasovchilar) haqida boshlang`ich tasavvur hosil bo`ladi. Buning uchun so`z yasashga oid vazifa topshirish maqsadga muvofiq. Bu vazifani bajarishda o`quvchilar morfemalardan foydalanib bir xil o`zakli so`zlar guruhini hosil qiladilar va morfemalarning o`rni hamda vazifasi haqida tasavvur hosil qiladilar. Masalan, o`qituvchi gul so`zini yozish va unga gul ko`p ekilgan joyni bildiradigan o`zakdosh so`z tanlashni topshiradi. O`quvchilar gul, gulzor so`zlarini yozadilar. Gulzor so`zini hosil qilish uchun -zor qismi qo`shilgani aniqlanadi. O`qituvchi ―Gul parvarish qilish bilan shug‘ullanadigan kishini nima deb nomlaymiz?- savolini beradi. O`quvchilar gulchi so`zini aytadilar; bu so`z gul so`ziga -chi qismini qo`shish bilan hosil qilingani (yasalgani) aniqlanadi. So`zlardagi -zor, -chi qismlarining ahamiyatini taqqoslash asosida boshlang`ich bilimlar umumlashtiriladi, so`z yasovchi qo`shimcha atamasi beriladi. SHakl yasovchi qo`shimcha bilan elementar tanishtirish uchun daftar va daftarlar so`zlarini ma‘no va shakl tomondan taqqoslash topshiriladi. Suhbat asosida o`quvchilar ma‘noning o`zgarmaganini, shakli o`zgarganini (-lar qo`shilganini) aniqlaydilar. Ta`limning bu bosqichida o`quvchilarning morfema haqidagi bilimlari yetarli emas, ularni bu tushunchalar bilan amaliy mashqlarni bajarish jarayonida endigina tanishtirilyapti. SHuning uchun o`qituvchi tarkibi va yasalish usuli o`quvchilarning yosh xususiyatiga mos bo`lgan so`zlarni tanlaydi, bu so`zlarni analiz va sintez qilishni boshqaradi, so`zlarning leksik ma‘nosi bilan morfemik tarkibi o`rtasidagi bog`lanishni o`quvchilarning bilib olishlariga doimiy g‘amxo`rlik qiladi. UCHINCHI BOSQICH – o`zak, so`z yasovchi va shakl yasovchi qo`shimchalarning xususiyatlari hamda tildagi ahamiyatini o`rganish metodikasi. Bu bosqichning o`quv vazifasiga ―o`zak-, ―so`z yasovchi qo`shimcha-, ―shakl yasovchi qo`shimcha- tushunchalarini shakllantirish, so`zning leksik ma‘nosi bilan morfemik tarkibi o`rtasidagi bog`lanish haqidagi tasavvurlarni o`stirish, o`zakda Bir xil o`zakli so`zlarni o`rganish jarayonida o`quvchilar o`zakning har vaqt bir xil yozilishini kuzatadilar. Bunday kuzatish o`zakda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar bo`lgan so`zlarni anglab, to`g`ri yozishga asos bo`ladi. Bir xil o`zakli so`zlar bilan tanishish jarayonida o`quvchilarda so`zning ma‘noli qismi bo`lgan morfemalar (o`zak, so`z yasovchi, shakl yasovchilar) haqida boshlang`ich tasavvur hosil bo`ladi. Buning uchun so`z yasashga oid vazifa topshirish maqsadga muvofiq. Bu vazifani bajarishda o`quvchilar morfemalardan foydalanib bir xil o`zakli so`zlar guruhini hosil qiladilar va morfemalarning o`rni hamda vazifasi haqida tasavvur hosil qiladilar. Masalan, o`qituvchi gul so`zini yozish va unga gul ko`p ekilgan joyni bildiradigan o`zakdosh so`z tanlashni topshiradi. O`quvchilar gul, gulzor so`zlarini yozadilar. Gulzor so`zini hosil qilish uchun -zor qismi qo`shilgani aniqlanadi. O`qituvchi ―Gul parvarish qilish bilan shug‘ullanadigan kishini nima deb nomlaymiz?- savolini beradi. O`quvchilar gulchi so`zini aytadilar; bu so`z gul so`ziga -chi qismini qo`shish bilan hosil qilingani (yasalgani) aniqlanadi. So`zlardagi -zor, -chi qismlarining ahamiyatini taqqoslash asosida boshlang`ich bilimlar umumlashtiriladi, so`z yasovchi qo`shimcha atamasi beriladi. SHakl yasovchi qo`shimcha bilan elementar tanishtirish uchun daftar va daftarlar so`zlarini ma‘no va shakl tomondan taqqoslash topshiriladi. Suhbat asosida o`quvchilar ma‘noning o`zgarmaganini, shakli o`zgarganini (-lar qo`shilganini) aniqlaydilar. Ta`limning bu bosqichida o`quvchilarning morfema haqidagi bilimlari yetarli emas, ularni bu tushunchalar bilan amaliy mashqlarni bajarish jarayonida endigina tanishtirilyapti. SHuning uchun o`qituvchi tarkibi va yasalish usuli o`quvchilarning yosh xususiyatiga mos bo`lgan so`zlarni tanlaydi, bu so`zlarni analiz va sintez qilishni boshqaradi, so`zlarning leksik ma‘nosi bilan morfemik tarkibi o`rtasidagi bog`lanishni o`quvchilarning bilib olishlariga doimiy g‘amxo`rlik qiladi. UCHINCHI BOSQICH – o`zak, so`z yasovchi va shakl yasovchi qo`shimchalarning xususiyatlari hamda tildagi ahamiyatini o`rganish metodikasi. Bu bosqichning o`quv vazifasiga ―o`zak-, ―so`z yasovchi qo`shimcha-, ―shakl yasovchi qo`shimcha- tushunchalarini shakllantirish, so`zning leksik ma‘nosi bilan morfemik tarkibi o`rtasidagi bog`lanish haqidagi tasavvurlarni o`stirish, o`zakda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshli so`zlarni to`g`ri yozish malakasini shakllantirish, nutqda so`z yasovchi qo`shimchasi bor so`zlarni ongli ishlatish ko`nikmasini o`stirish kiradi. Bu bosqichning vazifasi bir-biri bilan ma‘lum bog`lanishda hal qilinadi. Masalan, so`zda har bir morfemaning ahamiyatini o`zlashtirish asosida o`quvchilar so`zning leksik ma‘nosi bilan uning morfemik tarkibi o`rtasidagi bog`lanishni bilib oladilar. Barcha vazifalar bilan uzviy bog‘liq holda, so`zlarning morfemik tarkibini hisobga olib, ulardan nutqda mumkin qadar aniq va ongli foydalanish vazifasi ham bajariladi. O`zakni o`rganishning xususiyatlari. “O`zak- tushunchasini shakllantirishda o`quvchilar o`zak o`zakdosh so`zlarning umumiy qismi ekani va u barcha bir xil o`zakli so`zlarning ma‘nosidagi umumiylikni o`z ichiga olishi bilan tanishtiriladi. O`zakdosh so`zlarni tahlil qilish bilan o`quvchilar so`zning qaysi qismi shu so`zlardan o`zakdosh so`zlar hosil qilayotganini tushuntirishga (bunda ular o`zakni ajratadilar), qaysi qismi har xil ma‘noli so`zlar hosil qilayotganini tushuntirishga (bunda ular so`z yasovchi qo`shimchalarni ajratadilar) o`rgatiladi. Bunday vazifalarni to`g`ri bajarish natijasida o`quvchilar o`zak va so`z yasovchi qo`shimchaning so`zning leksik ma‘nosini hosil qilishdagi rolini elementar tarzda bo`lsa ham tushunadilar, shuningdek, o`zak o`zakdosh so`zlarga asos bo`ladigan qism ekanini bilib oladilar. O`zak ustida ishlash bu bilan tugamaydi, balki boshqa morfemalarni maxsus o`rganishga ajratilgan darslar mazmuni bilan va keyinroq so`z turkumlari o`rganilganda, so`z yasashga doir mashqlar bilan ham uzviy bog`lanadi. So`z yasovchi qo`shimchalar ustida ishlash. Bu morfemani o`rganishning asosiy vazifasi o`quvchilarni so`zda so`z yasovchi qo`shimchaning ahamiyati bilan tanishtirish va shu asosda so`z yasovchi qo`shimchali so`zdan o`z nutqida ongli foydalanish ko`nikmasini o`stirish hisoblanadi. O`quvchilar so`z yasovchi qo`shimcha yordamida yangi leksik ma‘noli so`z yasash mumkinligini tushunishi muhim ahamiyatga ega. So`z yasovchi qo`shimchalar ustida ishlash ba‘zi so`z yasovchi qo`shimchaning ma‘nosini va yasama so`zning grammatik belgilarini aniqlash bilan birga olib boriladi. So`z yasovchi qo`shimchaning ma‘nosini tushuntirish uning so`z jufti bor jarangli va jarangsiz undoshli so`zlarni to`g`ri yozish malakasini shakllantirish, nutqda so`z yasovchi qo`shimchasi bor so`zlarni ongli ishlatish ko`nikmasini o`stirish kiradi. Bu bosqichning vazifasi bir-biri bilan ma‘lum bog`lanishda hal qilinadi. Masalan, so`zda har bir morfemaning ahamiyatini o`zlashtirish asosida o`quvchilar so`zning leksik ma‘nosi bilan uning morfemik tarkibi o`rtasidagi bog`lanishni bilib oladilar. Barcha vazifalar bilan uzviy bog‘liq holda, so`zlarning morfemik tarkibini hisobga olib, ulardan nutqda mumkin qadar aniq va ongli foydalanish vazifasi ham bajariladi. O`zakni o`rganishning xususiyatlari. “O`zak- tushunchasini shakllantirishda o`quvchilar o`zak o`zakdosh so`zlarning umumiy qismi ekani va u barcha bir xil o`zakli so`zlarning ma‘nosidagi umumiylikni o`z ichiga olishi bilan tanishtiriladi. O`zakdosh so`zlarni tahlil qilish bilan o`quvchilar so`zning qaysi qismi shu so`zlardan o`zakdosh so`zlar hosil qilayotganini tushuntirishga (bunda ular o`zakni ajratadilar), qaysi qismi har xil ma‘noli so`zlar hosil qilayotganini tushuntirishga (bunda ular so`z yasovchi qo`shimchalarni ajratadilar) o`rgatiladi. Bunday vazifalarni to`g`ri bajarish natijasida o`quvchilar o`zak va so`z yasovchi qo`shimchaning so`zning leksik ma‘nosini hosil qilishdagi rolini elementar tarzda bo`lsa ham tushunadilar, shuningdek, o`zak o`zakdosh so`zlarga asos bo`ladigan qism ekanini bilib oladilar. O`zak ustida ishlash bu bilan tugamaydi, balki boshqa morfemalarni maxsus o`rganishga ajratilgan darslar mazmuni bilan va keyinroq so`z turkumlari o`rganilganda, so`z yasashga doir mashqlar bilan ham uzviy bog`lanadi. So`z yasovchi qo`shimchalar ustida ishlash. Bu morfemani o`rganishning asosiy vazifasi o`quvchilarni so`zda so`z yasovchi qo`shimchaning ahamiyati bilan tanishtirish va shu asosda so`z yasovchi qo`shimchali so`zdan o`z nutqida ongli foydalanish ko`nikmasini o`stirish hisoblanadi. O`quvchilar so`z yasovchi qo`shimcha yordamida yangi leksik ma‘noli so`z yasash mumkinligini tushunishi muhim ahamiyatga ega. So`z yasovchi qo`shimchalar ustida ishlash ba‘zi so`z yasovchi qo`shimchaning ma‘nosini va yasama so`zning grammatik belgilarini aniqlash bilan birga olib boriladi. So`z yasovchi qo`shimchaning ma‘nosini tushuntirish uning so`z yasashdagi ahamiyatini o`quvchilar anglashiga imkon beradi, ularning diqqat- e‘tibori so`z yasovchi qo`shimcha yordamida yangi leksik ma‘noli so`z yasalishiga qaratiladi. Masalan: ish – ishchi, ishli, ishchan, ishla). Yasalgan so`z qaysi so`z turkumiga kirishini aniqlash so`z yasovchi qo`shimcha yordamida har xil so`z turkumiga oid so`zlar yasash mumkinligi haqidagi tasavvurni chuqurlashtiradi. So`z yasovchi qo`shimchani ongli o`zlashtirish uchun quyidagi mashqlar guruhidan foydalanish yaxshi natija beradi: Birinchi guruh mashqlarga har xil so`z yasovchi qo`shimcha qo`shish bilan hosil bo`lgan bir xil o`zakli so`zlarning ma‘no jihatdan farqini qiyoslashga oid vazifalar kiradi. Masalan, gul so`zidan -chi, -zor so`z yasovchi qo`shimchalari bilan yangi so`z yasang. Hosil bo`lgan so`zlarni ma‘nosi va tarkibiga ko`ra qiyoslang. Ularda nima o`xshash? So`zning qaysi qismi ularni ma‘nosiga ko`ra farqlayapti? Yangi so`zlarni qatnashtirib gap tuzing. Ikkinchi guruh mashqlarga bir so`z yasovchi qo`shimchani har xil so`zlarga qo`shishdan hosil bo`lgan so`zlarda so`z yasovchi qo`shimchaning ma‘nosini qiyoslashga oid vazifalar kiradi. Bunday mashqlarning maqsadi so`z yasovchi qo`shimchaning ma‘nosi haqidagi bilimni elementar tarzda umumlashtirish hisoblanadi. Masalan, ishchi, suvchi, gulchi so`zlarini taqqoslash, ma‘nosiga ko`ra o`xshash tomonini belgilash (biror ishni, vazifani bajaradigan kishini – shaxsni bildiradi), so`zning qaysi qismi bajaruvchi shaxs ma‘nosini bildirayotganligini aniqlash (so`z yasovchi qo`shimcha -chi). Uchinchi guruh mashqlarga matnni leksik-grammatik va leksik-stilistik tahlil qilishga oid vazifalar kiradi. Masalan, matndan o`zakdosh so`zlarni topish, ularning ma‘nosidagi farqni aytish, bu farq so`zning qaysi qismi yordamida berilayotganini aniqlash; berilgan so`zlardan namunadagidek gap tuzish (masalan, Soatsoz soatni tuzatdi. Traktorchi yerni traktor bilan haydaydi); o`zakdosh so`zlarni aniqlash va tarkibiga ko`ra tahlil qilish va h.k. Shakl yasovchi qo`shimchalarni o`rganish xususiyatlari. Har bir morfemaning lingvistik mohiyatida o`ziga xoslik bo`lib, uni o`rganish metodikasi ham o`ziga xos xususiyatlarga ega. Shakl yasovchi qo`shimchada grammatik vazifa yetakchi hisoblanadi, bu bilan u so`z yasovchi qo`shimchadan farqlanadi. yasashdagi ahamiyatini o`quvchilar anglashiga imkon beradi, ularning diqqat- e‘tibori so`z yasovchi qo`shimcha yordamida yangi leksik ma‘noli so`z yasalishiga qaratiladi. Masalan: ish – ishchi, ishli, ishchan, ishla). Yasalgan so`z qaysi so`z turkumiga kirishini aniqlash so`z yasovchi qo`shimcha yordamida har xil so`z turkumiga oid so`zlar yasash mumkinligi haqidagi tasavvurni chuqurlashtiradi. So`z yasovchi qo`shimchani ongli o`zlashtirish uchun quyidagi mashqlar guruhidan foydalanish yaxshi natija beradi: Birinchi guruh mashqlarga har xil so`z yasovchi qo`shimcha qo`shish bilan hosil bo`lgan bir xil o`zakli so`zlarning ma‘no jihatdan farqini qiyoslashga oid vazifalar kiradi. Masalan, gul so`zidan -chi, -zor so`z yasovchi qo`shimchalari bilan yangi so`z yasang. Hosil bo`lgan so`zlarni ma‘nosi va tarkibiga ko`ra qiyoslang. Ularda nima o`xshash? So`zning qaysi qismi ularni ma‘nosiga ko`ra farqlayapti? Yangi so`zlarni qatnashtirib gap tuzing. Ikkinchi guruh mashqlarga bir so`z yasovchi qo`shimchani har xil so`zlarga qo`shishdan hosil bo`lgan so`zlarda so`z yasovchi qo`shimchaning ma‘nosini qiyoslashga oid vazifalar kiradi. Bunday mashqlarning maqsadi so`z yasovchi qo`shimchaning ma‘nosi haqidagi bilimni elementar tarzda umumlashtirish hisoblanadi. Masalan, ishchi, suvchi, gulchi so`zlarini taqqoslash, ma‘nosiga ko`ra o`xshash tomonini belgilash (biror ishni, vazifani bajaradigan kishini – shaxsni bildiradi), so`zning qaysi qismi bajaruvchi shaxs ma‘nosini bildirayotganligini aniqlash (so`z yasovchi qo`shimcha -chi). Uchinchi guruh mashqlarga matnni leksik-grammatik va leksik-stilistik tahlil qilishga oid vazifalar kiradi. Masalan, matndan o`zakdosh so`zlarni topish, ularning ma‘nosidagi farqni aytish, bu farq so`zning qaysi qismi yordamida berilayotganini aniqlash; berilgan so`zlardan namunadagidek gap tuzish (masalan, Soatsoz soatni tuzatdi. Traktorchi yerni traktor bilan haydaydi); o`zakdosh so`zlarni aniqlash va tarkibiga ko`ra tahlil qilish va h.k. Shakl yasovchi qo`shimchalarni o`rganish xususiyatlari. Har bir morfemaning lingvistik mohiyatida o`ziga xoslik bo`lib, uni o`rganish metodikasi ham o`ziga xos xususiyatlarga ega. Shakl yasovchi qo`shimchada grammatik vazifa yetakchi hisoblanadi, bu bilan u so`z yasovchi qo`shimchadan farqlanadi. Shakl yasovchi qo`shimcha so`zning grammatik ma‘nosini ifodalovchi vosita hisoblanadi. O`quvchilar so`zning grammatik ma‘nosini bilmay turib shakl yasovchi qo`shimchaning vazifasini ham anglab yetmaydilar. Bundan tashqari, shakl yasovchi qo`shimcha bir necha ma‘no ifodalaydi (masalan, kitobni o`qidim so`z birikmasidagi -m I shaxs birlik ma‘nosini bildiradi). Shakl yasovchi qo`shimchani o`rgatishda uning mana shu xususiyatlari hisobga olinadi, boshlang`ich sinf o`quvchilari uning ikki belgisi bilan (so`z shaklini o`zgartirishi va gapda so`zlarni bir-biriga bog`lashi bilan) amaliy tanishtiriladi. O`quvchilar otlarda birlik va ko`plik, bo`lishli va bo`lishsiz fe‘llar, otlarning egalik va kelishik qo`shimchalari bilan o`zgarishi, kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishi, fe‘llarda shaxs-son, zamonni (IV sinf) o`rganishlari bilan bog‘liq holda ularning shakl yasovchi qo`shimcha haqidagi bilimlari asta-sekin chuqurlashtirila boriladi. O`quvchilarda gapda so`zlar shakl yasovchi qo`shimcha yordamida bog`lanishi haqidagi dastlabki tasavvur mashqlarni bajarish jarayonida hosil qilinadi. Masalan, gapning mazmuniga mos ravishda ajratib berilgan so`zning shaklini so`roqlardan foydalanib o`zgartirish va u so`z gapdagi qaysi so`z bilan bog`langanini aniqlash so`raladi: O`quvchi (nimani?) kitob... sevadi. U (nimadan?) kitob... yaxshi foydalanadi? O`quvchilar o`qituvchi rahbarligida ―So`zning shaklini nima uchun o`zgartirishga to`g`ri keldi? So`z shaklini o`zgartirish bilan nimaga erishildi?- savollariga javob beradilar. O`quvchilar shakl yasovchi qo`shimchalarning sintaktik vazifasini gapda so`zlarning bog`lanishi va so`z birikmasini o`zlashtirish jarayonida o`zlashtiradilar. O`quvchilarning so`zlarning bog`lanishi haqidagi bilimi elementar xarakterda bo`lsa ham, ularning so`z birikmasidagi so`zlar ma‘no va grammatik jihatdan shakl yasovchi qo`shimchalar yordamida bog`lanishini tushunishiga erishiladi. O`quvchilar ot va kishilik olmoshlarining kelishik qo`shimchalari bilan turlanishini o`rganganlaridan so`ng gapda ma‘no va grammatik jihatdan o`zaro bog`langan so`zlarni ajrata olish va nimalar yordamida bog`langanini tushuntirish ko`nikmalariga ega bo`lishlari mumkin, so`ngra shakl yasovchi qo`shimchalarning sintaktik vazifasini o`zlashtira boshlaydilar. Shakl yasovchi qo`shimcha so`zning grammatik ma‘nosini ifodalovchi vosita hisoblanadi. O`quvchilar so`zning grammatik ma‘nosini bilmay turib shakl yasovchi qo`shimchaning vazifasini ham anglab yetmaydilar. Bundan tashqari, shakl yasovchi qo`shimcha bir necha ma‘no ifodalaydi (masalan, kitobni o`qidim so`z birikmasidagi -m I shaxs birlik ma‘nosini bildiradi). Shakl yasovchi qo`shimchani o`rgatishda uning mana shu xususiyatlari hisobga olinadi, boshlang`ich sinf o`quvchilari uning ikki belgisi bilan (so`z shaklini o`zgartirishi va gapda so`zlarni bir-biriga bog`lashi bilan) amaliy tanishtiriladi. O`quvchilar otlarda birlik va ko`plik, bo`lishli va bo`lishsiz fe‘llar, otlarning egalik va kelishik qo`shimchalari bilan o`zgarishi, kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishi, fe‘llarda shaxs-son, zamonni (IV sinf) o`rganishlari bilan bog‘liq holda ularning shakl yasovchi qo`shimcha haqidagi bilimlari asta-sekin chuqurlashtirila boriladi. O`quvchilarda gapda so`zlar shakl yasovchi qo`shimcha yordamida bog`lanishi haqidagi dastlabki tasavvur mashqlarni bajarish jarayonida hosil qilinadi. Masalan, gapning mazmuniga mos ravishda ajratib berilgan so`zning shaklini so`roqlardan foydalanib o`zgartirish va u so`z gapdagi qaysi so`z bilan bog`langanini aniqlash so`raladi: O`quvchi (nimani?) kitob... sevadi. U (nimadan?) kitob... yaxshi foydalanadi? O`quvchilar o`qituvchi rahbarligida ―So`zning shaklini nima uchun o`zgartirishga to`g`ri keldi? So`z shaklini o`zgartirish bilan nimaga erishildi?- savollariga javob beradilar. O`quvchilar shakl yasovchi qo`shimchalarning sintaktik vazifasini gapda so`zlarning bog`lanishi va so`z birikmasini o`zlashtirish jarayonida o`zlashtiradilar. O`quvchilarning so`zlarning bog`lanishi haqidagi bilimi elementar xarakterda bo`lsa ham, ularning so`z birikmasidagi so`zlar ma‘no va grammatik jihatdan shakl yasovchi qo`shimchalar yordamida bog`lanishini tushunishiga erishiladi. O`quvchilar ot va kishilik olmoshlarining kelishik qo`shimchalari bilan turlanishini o`rganganlaridan so`ng gapda ma‘no va grammatik jihatdan o`zaro bog`langan so`zlarni ajrata olish va nimalar yordamida bog`langanini tushuntirish ko`nikmalariga ega bo`lishlari mumkin, so`ngra shakl yasovchi qo`shimchalarning sintaktik vazifasini o`zlashtira boshlaydilar. O`quvchilar har bir morfemaning vazifasini boshqa morfemalar bilan qiyoslab ko`rsatish talab qilingan vazifani bajarish jarayonida shakl yasovchi qo`shimchaning o`ziga xos xususiyatini yaxshi o`zlashtiradilar. Masalan, o`zakdosh so`zlar tanlash vazifasini bajarish davomida so`z yasash uchun qanday morfemalardan foydalanilgani, so`z yasovchi qo`shimcha tufayli so`zning ma‘nosi qanday o`zgargani aniqlanadi. SHundan so`ng o`quvchilarga ―Otni shunday o`zgartiringki, u birlikni emas, ko`plikni bildirsin- topshirig‘i beriladi. Bolalar bu vazifani bajarib, otga shakl yasovchi ko`plik qo`shimchasi qo`shilganda, so`zning leksik ma‘nosi o`zgarmaganini, faqat shakli o`zgarganini, ko`plik bildirganini aytadilar. So`z yasovchi qo`shimcha bilan shakl yasovchi qo`shimchalarni taqqoslash orqali o`quvchilar shakl yasovchi qo`shimchaning so`z shaklini o`zgartirishdagi o`rnini yaqqol ko`radilar. TO`RTINCHI BOSQICH – so`z turkumlarini o`rganish bilan bog‘liq holda so`zning tarkibi ustida ishlash (III-IVsinflar). So`zning morfemik tarkibini o`rganish tizimida bu bosqichning maqsadi so`z yasovchi qo`shimchaning so`z yasashdagi ahamiyati va shakl yasovchi qo`shimchaning so`z shaklini o`zgartirishdagi ahamiyati haqidagi bilimni chuqurlashtirish; o`quvchilarni ot, sifat, fe‘llarning yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash hisoblanadi. So`z turkumlarini o`rganish jarayonida o`qituvchi o`quvchilarga so`z yasalishi asoslarini, so`z yasovchi qo`shimcha yordamida bir so`z turkumidan boshqasini yoki shu so`z turkumining o`zini yasash mumkinligini tushuntiradi. Masalan, ot ko`proq boshqa bir otdan (ishchi, baliqchi; sinfdosh, sirdosh; bog‘bon, oshpaz, kitobxon, zargar), shuningdek, fe‘ldan (elak, kurak, yutuq, o`roq, yotoq, terim, bilim); sifat ko`proq otdan (suvli, suvsiz; yozgi, qishki, ishchan, ishli, ishsiz), shuningdek, fe‘ldan (maqtanchoq, o`tkir, sezgir); fe‘llar otdan (ishla, gulla, gapir), sifatdan (oqla, yaxshila, oqar, qoray) yasaladi. O`quvchilarni so`z yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun o`qituvchi ularga muayyan bir yangi so`z qaysi so`zdan va qaysi morfema yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan topshiriq beradi. Masalan, o`qituvchi chegara otini aytadi va chegarani qo`riqlaydigan kishini bildiradigan o`zakdosh ot tanlashni topshiradi (chegarachi). Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: o`qituvchi so`zni va so`z yasovchi morfemani beradi. O`quvchining vazifasi yangi so`zni to`g`ri O`quvchilar har bir morfemaning vazifasini boshqa morfemalar bilan qiyoslab ko`rsatish talab qilingan vazifani bajarish jarayonida shakl yasovchi qo`shimchaning o`ziga xos xususiyatini yaxshi o`zlashtiradilar. Masalan, o`zakdosh so`zlar tanlash vazifasini bajarish davomida so`z yasash uchun qanday morfemalardan foydalanilgani, so`z yasovchi qo`shimcha tufayli so`zning ma‘nosi qanday o`zgargani aniqlanadi. SHundan so`ng o`quvchilarga ―Otni shunday o`zgartiringki, u birlikni emas, ko`plikni bildirsin- topshirig‘i beriladi. Bolalar bu vazifani bajarib, otga shakl yasovchi ko`plik qo`shimchasi qo`shilganda, so`zning leksik ma‘nosi o`zgarmaganini, faqat shakli o`zgarganini, ko`plik bildirganini aytadilar. So`z yasovchi qo`shimcha bilan shakl yasovchi qo`shimchalarni taqqoslash orqali o`quvchilar shakl yasovchi qo`shimchaning so`z shaklini o`zgartirishdagi o`rnini yaqqol ko`radilar. TO`RTINCHI BOSQICH – so`z turkumlarini o`rganish bilan bog‘liq holda so`zning tarkibi ustida ishlash (III-IVsinflar). So`zning morfemik tarkibini o`rganish tizimida bu bosqichning maqsadi so`z yasovchi qo`shimchaning so`z yasashdagi ahamiyati va shakl yasovchi qo`shimchaning so`z shaklini o`zgartirishdagi ahamiyati haqidagi bilimni chuqurlashtirish; o`quvchilarni ot, sifat, fe‘llarning yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash hisoblanadi. So`z turkumlarini o`rganish jarayonida o`qituvchi o`quvchilarga so`z yasalishi asoslarini, so`z yasovchi qo`shimcha yordamida bir so`z turkumidan boshqasini yoki shu so`z turkumining o`zini yasash mumkinligini tushuntiradi. Masalan, ot ko`proq boshqa bir otdan (ishchi, baliqchi; sinfdosh, sirdosh; bog‘bon, oshpaz, kitobxon, zargar), shuningdek, fe‘ldan (elak, kurak, yutuq, o`roq, yotoq, terim, bilim); sifat ko`proq otdan (suvli, suvsiz; yozgi, qishki, ishchan, ishli, ishsiz), shuningdek, fe‘ldan (maqtanchoq, o`tkir, sezgir); fe‘llar otdan (ishla, gulla, gapir), sifatdan (oqla, yaxshila, oqar, qoray) yasaladi. O`quvchilarni so`z yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun o`qituvchi ularga muayyan bir yangi so`z qaysi so`zdan va qaysi morfema yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan topshiriq beradi. Masalan, o`qituvchi chegara otini aytadi va chegarani qo`riqlaydigan kishini bildiradigan o`zakdosh ot tanlashni topshiradi (chegarachi). Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: o`qituvchi so`zni va so`z yasovchi morfemani beradi. O`quvchining vazifasi yangi so`zni to`g`ri yasash va leksik ma‘nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, baliq so`zidan –chi qo`shimchasi yordamida yangi so`z yasash (baliqchi), uning leksik ma‘nosini tushuntirish, qaysi so`z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala topshiriqda ham o`quvchilar so`zni morfemik tahlil qiladilar. Bunda o`qituvchi o`quvchilar e‘tiborini hosil bo`lgan so`z qaysi morfema yordamida, qaysi so`z turkumidan yasalganiga, qanday ma‘no anglatishi va qaysi so`z turkumi ekaniga qaratadi. Bunday mashqlarda tilda mavjud bo`lgan so`zlarning leksik ma‘nosi bilan morfemik tarkibining o`zaro bog‘liqigiga va biror so`z turkumiga xarakterli bo`lgan so`z yasalishi usuliga asoslaniladi. Savol va topshiriqlar: 1. Maktabda so`zning morfemik tarkibi va so`z yasalishini o`rganish nima uchun katta ahamiyat kasb etadi? 2. I-IV sinflarda so`zning morfemik tarkibini o`rganish tizimi mohiyatini oching. 3. Siz o`quvchilarni bir xil o`zakli so`zlarning muhim belgilari bilan qanday tanishtirardingiz? Bu tushunchani shakllantirishga qanday shartlar yordam beradi? 4. So`z yasovchi qo`shimchaning tilimizdagi ahamiyatini o`zlashtirishda o`quvchilarga qanday yordam beriladi? 5. Shakl yasovchi qo`shimchalarni o`rganishning o`ziga xos xususiyatlarini tushuntiring. 6. Dasturga muvofiq so`zning tarkibi va yasalishiga oid dars ishlanmasini tayyorlang. yasash va leksik ma‘nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, baliq so`zidan –chi qo`shimchasi yordamida yangi so`z yasash (baliqchi), uning leksik ma‘nosini tushuntirish, qaysi so`z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala topshiriqda ham o`quvchilar so`zni morfemik tahlil qiladilar. Bunda o`qituvchi o`quvchilar e‘tiborini hosil bo`lgan so`z qaysi morfema yordamida, qaysi so`z turkumidan yasalganiga, qanday ma‘no anglatishi va qaysi so`z turkumi ekaniga qaratadi. Bunday mashqlarda tilda mavjud bo`lgan so`zlarning leksik ma‘nosi bilan morfemik tarkibining o`zaro bog‘liqigiga va biror so`z turkumiga xarakterli bo`lgan so`z yasalishi usuliga asoslaniladi. Savol va topshiriqlar: 1. Maktabda so`zning morfemik tarkibi va so`z yasalishini o`rganish nima uchun katta ahamiyat kasb etadi? 2. I-IV sinflarda so`zning morfemik tarkibini o`rganish tizimi mohiyatini oching. 3. Siz o`quvchilarni bir xil o`zakli so`zlarning muhim belgilari bilan qanday tanishtirardingiz? Bu tushunchani shakllantirishga qanday shartlar yordam beradi? 4. So`z yasovchi qo`shimchaning tilimizdagi ahamiyatini o`zlashtirishda o`quvchilarga qanday yordam beriladi? 5. Shakl yasovchi qo`shimchalarni o`rganishning o`ziga xos xususiyatlarini tushuntiring. 6. Dasturga muvofiq so`zning tarkibi va yasalishiga oid dars ishlanmasini tayyorlang.