KURS ISHI BOSHLANG`ICH SINFLARDA TA’LIMIY DIKTANT VA UNI TASHKIL ETISH MUNDARIJA KIRISH I BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA TA’LIMIY DIKTANT TASHKIL ETISHDA DIDAKTIK O’YINLAR 1.1 . BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA QO’LLANILADIGAN METODLAR. 1.2 . DIDAKTIK O‘YINLARNING TURLARI VA O‘TKAZISH YO‘LLARI II BOB BOLALAR TAFAKKURINING O‘ZIGA XOSLIGI 2.1. ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O‘YINLAR VOSITASIDA O‘QUVCHILAR NUTQINI BOYITISH USULLARI 2.2. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TA’LIMIY DIKTANT TASHKIL ETISHDA O‘QUVCHILAR TAFAKKURINING O‘ZIGA XOSLIGI XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Prеzidеntimiz Shаvkаt Mirziyоyеv о‘qituvchi vа murаbbiylаr kunigа bаg‘ishlаngаn tаntаnаli mаrоsimdаgi nutqlаridа, “Bugun hаr bir о‘qituvchi vа tаrbiyаchi, оliygоh dоmlаsi tа’lim vа ilm – fаn sоhаsidаgi еng sо‘nggi ijоbiy yаngiliklаrni о‘quv jаrаyоnlаrigа tаtbiq еtа оlаdigаn, chuqur bilim vа dunyоqаrаsh еgаsi, bir sо‘z bilаn аytgаndа, zаmоnаmiz vа jаmiyаtimizning еng ilg‘оr vаkillаri bо‘lishlаri kеrаk. Bundаy ustоzlаr qо‘lidа tа’lim оlgаn fаrzаndlаrimiz biz оrzu qilgаn О‘zbеkistоnning yоrug‘ kеlаjаgini bunyоd еtishgа qоdir аvlоd bо‘lib kаmоl tоpаdi. Lеkin bu yuksаk nаtijаlаrgа еrishish uchun tа’lim tizimidаgi mаvjud muаmmоlаrni hаl qilishimiz lоzim”. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini hozirgi kun talablari asosida tayyorlashda “Ona tili o‘qitish metodikasi“ fani ham ustuvor vazifalarni bajarishda salmoqli o‘rinni egallaydi. Zamonaviy ta’limda ta’lim muassasalaridagi o‘qitish sifatini ta’minlashga qaratilgan tizimli islohotlar zamirida bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy mahorati, ularning zamonaviy ta’lim va innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish borasidagi zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan sanaladi. Kurs ishining maqsadi: Boshlang`ich sinflarda ta’limiy diktant va uni tashkil qilish ustida ishlash xususiyatlarini o‘rganish, taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining vazifalari: Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarga ta’limiy diktant o’rgatishni tushuntirishdir. Boshlang`ich sinf o‘quvchilariga interfaol va didaktik metodlarda diktant va uni tashkil qilish metodikasi. Didaktik o`yinlarni bajartirish metodikasi. Boshlang`ich sinflarda ustida ishlashning o‘ziga xos xususiyatlarini keng tarzda yoritib berishdan iborat Kurs ishining obyekti: boshlang’ich sinf ta’limiy diktant va uni tashkil qilish jarayoni ustida ishlash orqali o`quvchilar bilimini shakllantirish jarayoni. Kurs ishining predmeti: boshlang’ich sinf darslarida ta’limiy diktant tashkil qilish va uni o’tkazish mazmuni, vositalari, shakl va metodlari Kurs ishining tuzilishi vа hаjmi. Kirish, ikkitа bоb, xulоsа, fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr rоʻyhаtidan iborat bo‘lib, asosiy matn 31 betdani tashkil qiladi I BOB. DIDAKTIK O’YINLAR 1.1 . BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA QO’LLANILADIGAN METODLAR Boshlang’ich sinflarda ona tili va o`qish savodxonligi darslari o’z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko’ra ta’lim tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki ularning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshlang’ich ta’lim darslariga o’quvchilar qiziqishini oshirishga alohida e’tibor berish lozim. Chunki bolalar boshlang’ich sinflardanoq «dars» degan muqaddas so’zdan bezib qolmasliklari lozim. Bugungi kunda o’quvchilarni darsga bo’lgan qiziqishlarini oshirish uchun tajribali o’qituvchilar turli didaktik o’yinlardan foydalanishmoqda. O`quvchilar savodxonligini oshirishda foydali mashqlardan biri diktantdir. Diktant o`tkazishda o`quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olish, ishda aniqlika e`tibor berish, soddadan murakkabga borish muhim ahamiyatga egadir. Shuningdek, o`quvchilarni o`z-o`zini tekshirishga odatlantirish zarur. O`quvchi diktant yozishda so`zning harfiy ifodasini ko`rmay, eshitish sezgisi orqali tovushlar majmuasini tasavvur etadi, tovushlarni harflar bilan almashlab yozadi. Bunda psixologik jarayon bilan fiziologik jarayonning birgalikda harakatlanishi so`zlar shaklining bolada mustahkamlanib borishiga imkon beradi. Ta’limiy diktantlarni o‘tkazish vaqtini, o‘rnini, turini o‘qituvchining o‘zi belgilaydi. Ta’limiy diktantlar uchun darsning ma’lum bir qismi (5-10 daqiqasi), ba’zan bir dars ajratiladi. Bu diktant o‘quvchilar bilimini mustahkamlash maqsadida o‘tkaziladi. Ta’limiy diktantda o‘qituvchi o‘quvchilarga o‘rgatilayotgan hodisaning imlosini bir necha tahlil usullaridan foydalanib tushuntiradi, o‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri yozishlariga ishonch hosil qilgach, uni yozishga ruxsat beradi. Har qanday yo‘l bilan xatoning oldini olish chorasi ko‘riladi. Masalan, 1-sinfda a va o unlilari o‘rganilayotgan darsda bo‘g‘intovush, tovush-harf tahlili o‘tkaziladi. Baho, bahor so‘zlarining birinchi bo‘g‘inida a harfi yozilishini o‘quvchilar bilib olgach, o‘quvchilardan biri shu so‘zlarni xattaxtaga yozadi va tahlil qilinadi. So‘ng so‘z o‘chirib tashlanadi, shundan keyin aytib turib yozdiriladi. Ta’limiy diktantlar tashkil etish va bajarilish usuliga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Ta’kidiy diktant. 2. O‘z diktant yoki yoddan yozuv diktanti. 3. Izohli diktant. 4. Saylanma diktant. 5. Erkin diktant. 6. Rasm diktant. 7. Lug‘at diktant. 8. Ijodiy diktant. Ona tilini o’qitishda o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog’liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. XX asrning oxirgi yillariga qadar o’qitish metodlari sifatida tushuntirishbayon metodi, suhbat metodi, analizsintez metodi, mustaqil ish metodi, induktiv va deduktiv metodlar ona tili ta’limi darslarini tashkil etishda ko’proq qo’llanilib kelindi. Bayon qilish metodi ona tili darslarida qo’llangan asosiy metodlardan biri bo’lgan. Bunda o’qituvchi bayon qilishdan oldin o’quvchilarning o’rganilayotgan mavzu yuzasidan bilimlarini aniqlab olgan. Bu o’quvchilarni o’qituvchi bayonini kuzatib, tinglab borishga, faol bo’lishga undagan. O’qituvchining bayoni, ya’ni bayon qilish metodida grammatik mavzuning xususiyatidan kelib chiqib, o’qituvchi ma’lumotlarni o’z so’zlari bilan bayon qilib bergan. Bunda o’qituvchi zimmasiga o’rganilayotgan grammatik mavzuning muhim o’rinlarini aniq, lo’nda, misollar tahlili bilan izchil bayon qilib berish vazifasi yuklangan. Boshlang’ich sinflarda bayon qilish metodi o’quvchilarning yoshi va eslab qolish holatidan keiib chiqqan holda 3—5 daqiqaga mo’ljallangan, Bayon qilish metodini qo’llash holatlari hozir ham uchraydi. Suhbat metodi boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitishda keng qo’llaniladigan va shu bosqich o’quvchilari tabiatiga mos metod sanaladi. Suhbat metodi savoljavob metodi deb ham yuritilgan. Suhbat metodi o’qituvchidan mavzuning xususiyatini o’zida aks ettirgan o’quv materialini topishni, grammatik mavzuning muhim belgilarini aniqlash, ularning o’xshash va farqli jihatlarini ajratish, o’xshash va farqli jihatlariga qarab guruhlash, umumlashtirishga, xulosa chiqarishga yo’naltirilgan savollar tuzishni, ularni o’quvchilarga izchil berib borishni talab etadi. Boshlang’ich sinflarda suhbat metodining muammoli o’qitish mctodi sifatida qo’llanilishi ta’limda o’quvchilarni faollashtirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Muammoli o’qitish metodiga amerikalik pedagog va psixolog Dyun 1894yilda asos solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o’zlashtirishga yordam berishgina emas, balki o’quvchilarning bilish qobiliyatini ham rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini o’stirish hamdir. Bunda suhbat davomida o’qituvchining topshirig’i bilan o’quvchining oldiga biror muammo qo’yiladi va darsda muammoli vaziyat yaratiladi. Bu muammoni o’quvchi oldin egallagan bilimlari asosida hal etadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining hayotiy tajribalari kamligi sababli o’qituvchi muammoni hal qilishga yordamlashuvchi savollar beradi. Muammoni o’quvchi hal qila olrnasa, uni o’qituvchining hal qilishiga to’g’ri keladi. Shuning uchun boshlang’ich sinfda muammoli o’qitish metodi yarim izlanishli muammoli metod deb ham yuritiladi. Masalan, muammoli o’qitish metodini leksiksemantik va grammatik/nashqlarni tashkil etishda ham qo’llash mumkin. Bu metoddan 1smfdan boshiab foydalanish mumkin. Bu metod ,,Tovush va harf’ mavzusini o’rganayotganda tovushning so’z ma’nosini farqlashdagi vazifasini tushuntirishda, ,,So’z ma’nosi», ,,Nutq va gap» mavzularini o’rganishda ham qo’llanadi. Masalan, ,,So’z ma’nosi» mavzusini o’rganish uchun xattaxtaga turli ma’nodagi, ya’ni turli so’z turkumiga kiradigan so’zlar aralash holda yozib qo’yiladi. So’zlar: kitob, qurdi, shifokor, sakkiz, qizil, qalam, o’qidi, yashil, binokor, o’nta, o’qituvchi, sakkiz. O’quvchilar bilan quyidagicha savoljavob tashkil qilinadi: So’zlarni o’qing. — Birinchi so’z nimani bildiryapti? Narsanimi, Shaxsnimi? — Bu so’zga qanday so’roq beramiz? — Ikkinchi so’z harakatni bildiryaptimi yoki narsanimi? — Bu so’zga qaysi so’roqni beramiz? — Qaysi so’zlar sanoqni bildiryapti? — Bu so’zlarga qaysi so’roqni beramiz? — Qaysi so’zlar rangni bildiryapti? — Bu so’zga qaysi so’roqni beramiz? So’zlar ichidan Shaxsni (kasb egasini) bildirayotgan so’zlarni topib, bir ustun qilib yozing. — Ikkinchi ustunga narsani bildirgan so’zlarni topib yozing. — Uchinchi ustunga harakatni bildirgan so’zlarni topib yozing va hokazo. O’quvchilar topshiriqni o’qituvchi yordamida bajarib bo’lgach, muammoli savol o’rtaga tashlanadi: Yuqoridagi so’zlar nimasiga ko’ra farqlanyapti? o’quvchilar ,,ma’nosiga ko’ra» degan fikrni ayta olmasalar, o’qituvchi bu muammoni hal qiladi: Bu so’zlar ma’nosiga ko’ra va so’roqlariga ko’ra farq qiladi. o’ylang, so’zlarni qaysi xususiyatlariga ko’ra guruhlarga ajratamiz? So’zlarni nechta guruhga ajratish mumkin? Savol-javoblardan ko’rinib turibdiki, o’quvchilar bilan suhbat rivojlantirilib borilyapti va o’quvchilar suhbat davomida yangiyangi raa’lumotlarni egallab bormoqdalar. 3—4sinflarga o’tganda bunday suhbatlar oxirida o’quvchilarning o’zlari xulosa chiqaradilar. Bunday suhbatlarda o’quvchilarning yoshi, saviyasidan tashqari, vaqt ham hisobga olinadi. Suhbat uzoq davom etsa, o’quvchilar charchab qoladilar, o’zlashtirish darajasi ham susayadi. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida mustaqil ish metodi asosan o’rganilgan mavzuni mustahkanilash qismida mashqlar ishlash jarayonida qo’llaniladi. o’quvchilar o’qituvchining topshirig’i bilan mustaqil ishlarni og’zaki yoki yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko’p vaqtni olmasligi, o’quvchilar kuchi yetadigan qilib, muayyan vaqt ichida bajarishga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Mustaqil ishlash uchun topshiriq 1sinfdan boshlab beriladi va u astasekin marakkablashtirilib boriladi. lsinfda ,,Yozgan so’zlaringizni lug’atdan tekshiring», ,,Rasmga qarab sabzavot nomlarini alifbo tartibida yozing», ,,Rasmni kuzating. Unda tasvirlangan narsalarni aniqlang va ularning nomini yozing» kabi topshiriqlar beriladi. Masalan, 88-mashqda ,,O’lkamda bahor» mavzusida sujetli rasm berilgan. o’quvchilar rasmni kuzatib, narsa nomlarini yozadilar. Bunda bir o’quvchi 5 ta, ikkinchi o’quvchi 10 ta va hokazo so’z yozishi mumkin. Aslida rasmda 30 tadan ortiq narsa tasvirlangan: tog’, osmon, bulut, qor, terak, tol, o’rik, ko’ylak, shim, tufli, mayka, lenta, soch, bosh, qir, dala, o’t, gul, qo’1, oyoq, quloq, ko’z, burun, yui, og’iz, barmoq, bo’yin, qorin, yubka, jemper, daraxt va hokazo. Bu o’quvchilarning e’tibor bilan kuzatishga — kuzatuvchanlikka o’rgatadi. Analiz-sintez metodi savod o’rgatish darslariga rustuzem maktablari va tatar o’qituvchilarining faoliyati orqali kirib kelgan. O,na tili ta’limi jarayoniga analiz — tahlil grammatik hodisaning muhim belgilarini aniqlash maqsadida, o’rganilgan grammatik tushunchaning yangi qirralarini ochish va mustahkarnlash maqsadida tatbiq etiladi. Fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tahlil shu metodning amalda namoyon bo’lishidir. Sintez qismlarga bo’lib o’rganilgan grammatik materialni yaxshilashdir. Masalan, ot, sifat, fe’l, son kabi so’z turkumlari o’rganilayotganda ularga oid so’zlar berilib, ular ishtirokida gap tuzish, aralash berilgan so’zlardan gap tuzish, aralash berilgan gaplarni voqealar rivoji asosida tartiblashtirib matn tuzish, mazmunan tahlil qilingan rasm asosida hikoyacha tuzish kabi ishlarda sintez metodi namoyon bo’ladi. Analizsintez metodida ham o’quvchilarni faollashtirish o’qituvchining o’quvchilarga beradigan savol va topshiriqlariga, ishni tashkil etish shakllariga bog’liq bo’ladi. Induksiya metodida o’qwchilar o’qituvchi tavsiya etgan til dalillarini kuzatadi, tahlil qiladi va shu asosda xulosa va ta’riflar keltirib chiqaradi. Deduksiya metodida o’quvchi tayyor qoida — ta’rif bilan tanishadi va uning mohiyatini tii dalillari asosida ochadi. Bu metodlarning samarasi o’qituvchining savoJtopshiriqlari mazmuni grammatik hodisaning muhim tomonlariga yo’naltirilganligiga, izchilligiga, faoliyatni tashkil etish shakllariga, o’quv vositalari (darslik, turli xarakterdagi lug’atlar, rasm, jadvallar, texnik vositalar)ga bog’liq bo’ladi. Shuningdek, hozirgi zamon shiddat bilan rivojlanayotgan davrda ta‘lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. Zamonaviy texnologiyalar qo‘llanilgan mashg‘ulotlar o‘quvchilar egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgan. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda, boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Bunday o‘quv jarayonida o‘quvchi asosiy figuraga aylanadi. Dars jarayonida har xil metodlardan foydalanish o‘qituvchini izlanishga va o‘quvchini o‘z ustida ishlashga erkin fikrlashga undaydi. Metod shunday tanlanishi kerakki unda o‘quvchi o‘zini erkin tuta olishi, fikrlarini ravon aytishi, mavzuni juda yaxshi o‘zlashtirilishi lozimligi muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, hozirgi kunda interfaol metodlarning yuzdan ortiq turi mavjud bo’lib, ularning aksariyati tajriba-sinovdan o’tib, yaxshi natija bergan. Keng qo’llaniladigan usullar – «Klaster», «Aqliy hujum», «Davom ettir», «Taqdimot», «Blits-so’rov», «Muammoli vaziyat» kabilardan foydalanib, darsda samarali natijalarga erishish mumkin. Darsning o’tilgan mavzuni so’rash qismida «Sinkveyn», «Teskari test», «Aql charxi» metodlarini, yangi mavzuni tushuntirish qismida «Insert», «Pinbord», «Zinama-zina», «Bumerang» texnologiyalarini, mavzuni mustahkamlash qismida «Venn diagrammasi», “Baliq skeleti”, «Nima uchun? », «Qanday? », « Konseptual jadval», « Nilufar guli» kabi grafik tashkil etuvchilar hamda «Tushunchalar tahlili», «T-jadval», «Rezyume»,«Kungaboqar», «Charxpalak» metodlarini, uyga vazifa berishda «FSMU», «Klaster», «Bo‘g‘inlar zanjiri», «BBB» metodlarini qo’llash dars samaradorligini ta’minlab, o’quvchilarning bilimini oshirishga yordam beradi. Ona tili darslarida ham yuqorida sanab o’tilgan interfaol metodlardan tashqari «Ha… yo’q», «Ta’rif egasini top», «Men kimman?», «Domino», «Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi ...) ortiqcha», «Sirli sandiqcha metodi»,«Harfni his qilish» metodlari kabi didaktik o’yinlardan foydalanish mumkin. 1.2. DIDAKTIK O‘YINLARNING TURLARI VA O‘TKAZISH YO‘LLARI Zamonaviy ta’limning yangi tizimi va mazmunini shakllantirish uchun ilg’or texnologiyalarni hamda o’quv-tarbiya jarayonining didaktik ta’minotini yaratish, ta’lim mazmunini inovatsion yondashuvlar asosida tashkil etish kerak. Boshlang’ich ta’lim tizimining samaradorligini oshirish uchun darslarimizda ilg’or pedagogik va axborot-kommunikatsiyasi texnologiyalarini, didaktik o’yinlar va interfaol usullardan foydalanishimiz darkor. Boshlang’ich sinf o’qituvchilari uchun didaktik o’yinlar bilim olishning faollashtiruvchi ish turlaridan biri bo’lib o’quvchilarda tafakkur, og’zaki va yozma nutq ko’nikmalarini shakllantiradi. Didaktik o’yinlar o’qish darslarida o’quvchilarning qiziqishini o’stiruvchi vositalardan hisoblanadi. Didaktik o’yinlarning maqsadi o’quvchilarning fanga, ta’lim olishga, kitobga bo’lagn qiziqishlarini uyg’otishdir. Didaktik o’yin bolalarda bilish jarayoniga jonli qiziqish uyg’otadi va ma’lummotlarni qabul qilishga yordam beradi. Bu o’yinlar bolalarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlarini kengaytirishga, tartibga solishga, qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Didaktik o’yinlar o’quvchilar uchun qiyin bo’lgan bilim olish jarayonini yengillashtiradi. Ta’limiy o’yinlardan, mavzuga oid oddiy qiziqarli savol-javoblardan darsning ma’lum qismida foydalanish lozim. Boshqotirma, tez aytish kabi o’yinlar muntazam o’tkazib turilsa, o’quvchilarda ma’lum bir ko’nikmalar hosil bo’lib boradi. Dars jarayonida o’yinlarni to’g’ri tashkil etish va o’tkazishda vazifalar, qoidalar va ularning natijalarini tashkil qilishni aniq belgilab olish lozim. Masalan o’qish darslarida “So’zdan so’z yasash” o’yinini o’tkazish o’quvchilarning lug’at boyligini oshirishga, so’z boyligini o’stirishga yordam beradi. Didaktik o’yinlar bolalarda jamoatchilikni his etish, intizomli bo’ish, jasur, qat’iyatli bo’lish qiyinchiliklarni yenga bilish kabi sifatlarini rivojlantirishga ham yordam beradi. Didaktik o’yinlar maktab o’qituvchilari va murabbiylar tomonidan ijod qilingan maktabgacha ta’lim muassasalaridagi tayyorlov guruhlaridagi bolalarga va maktab o’quvchilariga mo’ljallangan. O’yin orqali bola jamoani tushunadi. O’zi bajarayotgan mashg’ulotga nisbatan ongli munosabatda bo’ladi. Didaktik o’yinlar o’quvchilardagi tortinchoqlik, xato qilishdan qo’rqish kabi noqulayliklarga barham beradi. Shunday ekan har bir darslarda didaktik o’yinlar va interfaol metodlardan unumli foydalanmog’imiz darkor. Har bir didaktik o'yinda ko'pchilik bolalar yoki butun bir sinf o'quvchilari ishtirok etadi. Masalan, ”Doiraviy misollar” o'yinida hamma bolalar masala yechadi, ”Zanjircha” da 10 nafar, ”Do'koncha” da 8-12 nafar bola, ”Narvoncha” da esa hamma o'quvchilar masala yechadilar. Bundan tashqari, o'yin jarayonida hatto bolalardan ba’zi birlari ishtirok etmasa ham, ular o'yinda imo-ishoralar bilan ham qatnashadilar. Masalan, ko'zlarini yumib, kim necha marta taqillatganini tinglaydilar. “Eng yaxshi hisobchi”, ”Ko'proq va tezroq” kabi o'yinlarda o'z o'rtoqlarining misolni qanchalik tug’ri-notug’ri yechayotganlarini kuzatib boradilar. Bu esa o'qituvchiga o'quvchilar faoliyatiga individual munosbatda bo'lish imkonini beradi. Didaktik o'yinlar o'tkazilish jarayonida bolalarning o'zlarini mustaqil boshqara olishda o'rganishlarini ta’kidlab o'tish lozim. Didaktik o'yinlarning tarbiyaviy ahamiyati nimalardan iborat? Tajriba shuni ko'rsatadiki, didaktik o'yinlar hamjihatlik va intizomlikni tarbiyalashga yordam beradi, chunki har bir o'yin g’alaba qozonish bilan bog’liq bo'lib, o'yin shartlari va qoidalariga qat’iy va izchil rioya qilishni talab etadi. ”Kim aniqroq va tezroq”, ”Bo'sh kelma”, ”Eng yaxshi hisobchi”, ”Ko'rganni eslab qolish” kabi o'yinlarni o'tkazish paytida o'quvchilar sinf xonasida jimjitlik bo'lishiga o'quvchilarning o'zlarining tuta bilishlariga, partadan tovush chiqarmay turib, oyoq uchida doskaga chiqa olishlariga, joylariga osayishtalik bilan qaytib kelib o'tirishlariga, tovushlarni diqqat bilan tinglashlariga, raqamlarga zehn bilan tinglashlariga, raqamlarga zehn bilan qarashlariga erishadilar. Darsda o'yinqaroqlik qilib o'tiradigan va o'qituvchini bitta dars davomida 10-15 martagacha tanbeh berishga majbur etadigan bolalar ham uchrab turadi. Biroq o'yin o'tkazilayotgan vaqtda bunday bolalarning hulq-atvori tamoman 8 o'zgarib ketadi. Ular darhol o'zlarini tutib oladilar, o'qituvchining o'yin qoidalarini ko'rsatib berishini kutib o'tirmaydilar ham, qoidalarni o'zlari mustaqil bajaradilar. Didaktik o'yinlar jarayonida bolalarda uyushqoqlik, vaqtni iloji boricha tejay bilish hislatlari tarbiyalanadi. Didaktik o'yinlar bolalarda do'stlik, birodarlik, mehnatsevarlik hissini tarbiyalash va taraqqiy etishiga yordam beradi. ”Kim turgan saf yaxshiroq”, ”Zanjircha”, ”Narvoncha”, ”Bilgan kishi sanashni davom ettiraversin” singari o'yinlar o'tkazilayotganda bolalar o'z o'rtoqlari, o'zi turgan saf va o'z sinflarining sharafi uchun kurashadilar. Bir safga tizilganlar ikkinchi safda turgan o'quvchilar bilan musobaqalashayotganda topshiriqni saflardan birining o'quvchisi yoki bir necha o'quvchilari, yoxud butun bir saf bajaradi. Quyidagi didaktik materiallardan foydalaniladi: sur’atlar, jadvallar, stol ustida ko'rsatiladigan teatr, sahna, abak (sanoq asbobi), o'yinchoqlar, chotlar, xaltachaga solingan yong’oqlar, cho'plar, qo'lda yasalgan qog’oz qayiqcha va qalpoqcha, geometrik shakllar chizilgan jadvallar, sxemalar, sanoq materiallari va geometrik shakllar solingan qutichalar. Qo'llaniladigan o'yinlar nomi: ”Sanayver”, ”Ko'rganni eslab qol”, ”Biz kamayib qoldik”, ”Kim ketdi (takrorlash)”, ”Nima o'zgardi?”, ”Teatr”, ”Nechta ekanligini top”, ”Jadvalni qidirib top”, ”Qo'shnilaringni top”, ”Hisoblashni kim bilsa davom ettiraversin”, ”Tuk-tuk”, ”Uychaga kim tez kiradi”, ”Kim chaqqon?”. «Maqollarda antonimlar» Ma'lumki, o'zbek xalq maqollarida antonimlar ko'proq uchraydi. Shu bois bu shartda o'quvchilar navbatma-navbat antonimlar ishtirok etgan maqollaridan aytadilar. Masalan, «yaxshiga yondash, yomondan qoch», «do'st achitib gapirar, dushman kuldirib gapirar», «kattaga hurmatda bo'l, kichikka izzatda» va x.k. «Zinapoya» usuli O'quvchilar ikki guruhga bo'linadi. So'ng xattaxtaga ushbu shaklda «zinapoya» chiziladi. Ma'lumki, antonimlar o'z juftliklariga ega. Shundan kelib chiqib, ushbu juftlikning bittasi «zinapoya» ga yozib qo'yiladi, ikkinchisini esa guruhlardagi o'quvchilarning o'zlari topadi, ular zinalardan bosh zinaga chiqib borishadi. Bunda o'quvchilarda tezkorlik talab etiladi. Chunki qaysi guruh o'quvchilari birinchi bo'lib bosh zinaga chiqsa, ular g’olib bo'ladi. Sinfda nechta o'quvchi bo'lsa, zinalar soni shuncha bo'ladi. «Izohli lug’at» Buning uchun o'quvchilar ikki guruhga bo'linadilar.1-guruh ishtirokchilari so'z birikmasi, frazeologik birikma yoki tasviriy ifodalarni aytadilar. 2-guruhdagi o'quvchilar esa 1- guruhdagilar aytgan so'z va birikmalar ma'nosini tezkorlik bilan izohlab beradilar. Shartni bajara olmagan guruh mag’lub hisoblanadi. Bu o'yin quyidagicha amalga oshiriladi: O'zbekning shoh taomi: palov Ertalabki ovqatlanish: nonushta Ilonning yog’ini yalagan: ayyor Dala malikasi: makkajo'xori Aql gimnastikasi: shaxmat Tog’ malikasi: archa va x.k. Bu o'yinlarni ona tili darslarida 4-sinflarda o'tkazish maqsadga muvofiq. Bunday o'yinlar faqat bir mavzu doirasida cheklanib qolmay bir qancha mavzularda, ko'proq takrorlash darslarida o'tkazilishi mumkin. Boshlang'ich sinflarda ta'limiy diktant tashkil qilish uchun quyidagi didaktik o'yinlardan foydalanishingiz mumkin: 1. "Matnning qisqartirilgan ma'nosi" o'yini: O'qituvchi matndan qisqartirilgan so'zni yoki jumlaning ma'nosini aytadi, va o'quvchilar uni to'g'ri topishga harakat qilishlari kerak. 2. "So'zlarni joylashtirish" o'yini: O'qituvchi matndan kelgan so'zlar yoki jumlaning qayerda joylashganligini topish uchun o'quvchilarga qo'yilgan so'zlar yoki jumlalar joylashtiriladi. 3. "So'zlar bilan gap to'ldirish" o'yini: O'qituvchi bazi so'zlar yoki jumlalarni to'ldirish uchun bo'sh joy qoldiradi, va o'quvchilar uni to'g'ri to'ldirishlari kerak. 4. "So'zlar bilan gap yozish" o'yini: O'qituvchi bazi so'zlar yoki jumlalarni yozish uchun belgilangan joy qoldiradi, va o'quvchilar uni yozishlari kerak. Bu o'yinlar o'quvchilarga matnni tushunish va matnning tushunarliroq yodga solishiga yordam beradi. Ular diktant tashkil qilishda ham foydali bo'ladi. Diktantlar o'quvchilarga matn tushunishini, yozish va to'g'ri yozishni oshirishga yordam beradi. Diktantlar o'quvchilarning imlo va grammatika ko'nikmalarini mustahkamlashga ham yordam beradi. O'quvchilar diktantlar orqali so'zlar va jumla qurilmalarini to'g'ri yozishni o'rganishadi. Diktantlar o'tkazish uchun o'qituvchi matnni to'g'ri o'qib beradi va so'zlarni to'g'ri aytishni talab qiladi. Diktantlar o'tkazilgandan so'ng, o'qituvchi o'quvchilarga xatolarini ko'rsatadi va ularga to'g'ri versiyasini beradi. Bu orqali o'quvchilar xatolarini tuzatish va keyinchalik ularning o'zining xatolari bilan ishlashlari mumkin. Diktantlar o'tkazish orqali o'quvchilarning matnning ma'nasini tushunishiga va yodga solishiga yordam beradi. Ular o'quvchilarga matnning qaysi qismini to'g'ri tushunishlarini va yodga solishlarini oshirishda ham yordam beradi. Diktantlar o'yin shaklida ham o'tkazilishi mumkin. Masalan, diktant natijalariga ko'ra bazi o'yinlar o'tkazilishi mumkin, masalan, "diktant bilan gap to'ldirish" yoki "diktant natijalariga ko'ra jadval yaratish" kabi. Umuman olganda, diktantlar o'quvchilarning matnning tushunishini, yozishni va grammatik ko'nikmalarini mustahkamlash uchun foydali usul bo'ladi. II BOB BOLALAR TAFAKKURINING O‘ZIGA XOSLIGI 2.1. ONA TILI DARSLARIDA TA’LIMIY O‘YINLAR VOSITASIDA O‘QUVCHILAR NUTQINI BOYITISH USULLARI Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi pedagogik fanlar qatorida o`quvchilarga boshlang`ich til asoslarini o`rgatish, adabiy ta`lim orqali borliq va jamiyat haqida tushuncha berish, o`quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish, kamol toptirish kabi amaliy ishlar nazariyasini ishlab chiqadi. Boshlang’ich sinflarda ona tili o`qitish metodikasi o’z predmetiga ega bo’lib, u o’zining maqsad va vazifalarini davlatimizning me`yoriy hujjatlari va ta’lim to’g’risidagi qonun hamda qarorlari asosida belgilaydi. Ona tili va o`qish darslari (adabiy ta`lim) umumta`lim maktablarida asosiy o`quv predmetlaridan biri hisoblanadi. Boshlang`ich sinf o`qituvchisining kasbiy mahorati mazkur predmetning mazmuni va o`qitish metodlarini qay darajada egallab olishiga bog`liq. Boshlang‘ich ta'lim jarayoni o‘quvchilar ta'limiy faoliyatida ham, o‘qituvchilarning pedagogik faoliyatida ham muhim davr hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining ta'limiy o‘yinlarga bo‘lgan munosabati ancha jiddiy. Ularning ko‘pchiligi bir qator o‘yinlarni boshlang‘ich sinflar darslarida foydalanish uchun qulayligini aytib o‘tdilar. Ammo bu o‘yinlar deyarli bir xil edi. Bundan tashqari «Didaktik o‘yinlardan darsning qaysi qismida ko‘proq foydalanasiz?» deb so‘raganimizda, 10 nafar boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi «Asosan dam olish daqiqalarida hamda o‘tgan mavzni mustahkamlashda» deb javob berdilar. Vaholanki, to‘g‘ri foydalanilgan didaktik o‘yinlar boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish darslarida yangi mavzuni bayon qilishda hamda mustahkamlashda eng qulay metod hisoblanadi. Zero, o‘yin bilimlarni o‘zlashtirish yo‘lidagi har qanday mashaqqatlarni osongina engib o‘tishga, qiyin jarayonni o‘yinlar bilan uyg‘unlashtirgan holda engillatishga yordam beruvchi ta'lim usulidir. Darslarning shu zaylda tashkil etilishi barkamol shaxs tarbiyasida muhim qadam bo‘lib xizmat qiladi. Ta'lim jarayonida uyushtiriladigan didaktik o‘yinlar ham o‘quvchilar tafakkurini rivojlantirish vositasi sanaladi. Didaktik o‘yinlarga dam olish yoki vaqt o‘tkazish vositasi emas, balki ta'lim beruvchi faoliyat deb qarash lozimdir.Ta'limiy o‘yinlarning turli xil tasnifi mavjudligi xususida ishning birinchi bobida to‘xtalib o‘tgan edik. O‘yinlar mazmuni va amalga oshirish shakliga ko‘ra sinflarga ajratilgan edi. Quyida boshlang‘ich sinf ona tili darslarida uyushtiriladigan didaktik o‘yinlar va ularning mustaqil fikrlash bilan bog‘liq o‘ziga xos xususiyatlari haqida fikr yuritamiz. Tinch o‘yinlar «O‘zim tekshiraman». Bunday o‘yinlarni o‘tkazishda kichik hajmdagi diktant matni tanlanadi va u darsning kirish qismida 6 uyushtiriladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga kichik hajmdagi diktant yozdiradi. Barcha o‘quvchilar yozib bo‘lishgach, o‘qituvchi xattaxtaga diktantni yozib ko‘rsatadi. Mabodo diktant oldin xattaxtaga yozilib, usti yopib qo‘yilgan bo‘lsa, o‘qituvchi pardani ochadi. O‘quvchilar esa unga qarab o‘zlari yozgan diktantni tekshiradilar. Bunday diktantlarni alifbe davrida ham qo‘llash mumkin bo‘lib, o‘qituvchi avvaliga faqat harflardan, so‘ngra (undosh harflar bilan tanishtirilgach) bo‘g‘inlardan iborat quyidagicha turli variantlarda diktant yozdirsa, o‘quvchilarning o‘quv-biluv malakalari shakllana boradi. 1-variant: O,o, I,i, U,u, A,a. 2-variant: -Lo, -no, -to, -mi, -un, -in. 3-variant: Bola, lola, ona, zar, par. 4-variant: Bugun havo issiq. «Hikoya». O‘qituvchi xattaxtaga bir nechta so‘z yozib qo‘yadi. O‘quvchilar mustaqil ravishda shu so‘zlar ishtirokida hikoya tuzadilar. Shu jarayonda ularning lug‘at boyligi oshishi bilan birga, gaplarni to‘g‘ri tuzish, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, ijodiy va mustaqil fikrlash qobiliyati shakllanadi. O‘qituvchining vaqti-vaqti bilan rag‘batlantirishi o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini orttiradi. Bu o‘yindan darsdan tashqari mashg‘ulotlarda, to‘garaklarda ham bemalol foydalanish mumkin. Masalan: Nafisa, soat, yomg‘ir, kitob. «U kim? Bu nima?». Stol ustiga bir qancha predmetlar terib qo‘yiladi. O‘qituvchi shu predmetlardan birortasini ta'riflaydi. O‘quvchilar shu belgilar asosida gap nima haqida borayotganligini topadilar. Bu o‘yinning afzallik tomoni shundaki, uni dars davomida o‘quvchilar diqqatini jamlash, qo‘llariga dam berish maqsadida yoki yangi tovushlar bilan tanishtirish, yangi mavzuni bayon qilish jarayonida foydalanish mumkin. Bu o‘yin o‘quvchilarda ziyraklik, sinchkovlik sifatlarini va mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishga imkon beradi. Masalan: U shar shaklida. Uni mashhur sportchilarimiz ham stadionlarda o‘ynaydilar. U yosh bolalarning ham sevimli o‘yinchog‘i. (javob: koptok). «Topag‘on». O‘qituvchi biror belgi asosida savol beradi. O‘quvchilar shu belgini o‘zida aks ettirgan predmetlar nomlarini aytadilar. Eng ko‘p to‘g‘ri javob topgan o‘quvchilar g‘olib sanaladi. Bu o‘yinni o‘tkazish o‘quvchilarga so‘z turkumlari haqidagi dastlabki ma'lumotlar berish jarayonini engillashtiradi. Bundan tashqari, hozirjavoblik, mustaqillik, ziyraklik, ijodkorlik kabi sifatlarni shakllantiradi. «Noto‘g‘ri jumla». Bu o‘yin suratlar asosida o‘tkaziladi. O‘qituvchi suratni tasvirlab berish davomida suratga tegishli bo‘lmagan jumlalarni ham ishlatadi. O‘quvchilar ziyraklikbilan shu jumlani topishlari lozim. O‘quvchilardan bu o‘yin davomida ziyraklik, sinchkovlik, kuzatuvchanlik va diqqat talab qilinadi. Ular suratni sinchkovlik bilan kuzatish bilan bir qatorda o‘qituvchining hikoyasini ham diqqat bilan tinglab turadilar. Har bir noto‘g‘ri jumlani topish ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchi va darsga qiziqishini orttiradi. Bu o‘yindan faqat ona tili darslarida emas, darsdan tashqari mashg‘ulotlarda ham foydalanish mumkin. «Bo‘lishi mumkin emas». O‘yin davomida o‘qituvchi matnni o‘qiydi. O‘quvchilar bo‘lishi mumkin bo‘lmagan voqealar ifodalangan jumla yoki gapni topishlari lozim. Hazil-mutoyiba bilan o‘tadigan bu o‘yin ziyraklik, sinchkovlik va kuzatuvchanlikni talab qilishi bilan birga, hikoya tinglash ko‘nikmasini shakllantirishga ham yordam beradi. Boshlang'ich sinf ona tili darslarida o'quvchilarning nutqini boyitish usullarini o'rganish uchun ta'limiy o'yinlar keng qo'llaniladi. Bu o'yinlar o'quvchilarga mavzuga oid so'zlar va gaplar bilan mashg'ul bo'lish orqali nutqini boyitishga yordam beradi. Masalan, "So'z topish" o'yini o'quvchilarga ma'lum bir mavzuga oid so'z topishni o'rganish imkoniyatini yaratadi. O'quvchilar guruhda yig'ilib, bir-biriga so'zlar topish uchun savollar berishadi va javoblarini topishadi. Bu o'yin orqali o'quvchilar so'z zaxiraligini oshirish va so'zlarini to'g'ri ishlatishni o'rganishadi. Boshqa bir o'yin, "So'zlar bilan gaplashish" bo'lishi mumkin. Bu o'yin orqali o'quvchilar ma'lum bir mavzuga oid gaplarni ishlatib, gaplashish imkoniyatini yaratadi. O'quvchilar guruhda yig'ilib, ma'lum bir mavzuga oid gaplarni ishlatib, so'zlarini to'g'ri ishlatishni va gaplarni qo'llab-quvvatlashni o'rganishadi. Bunday ta'limiy o'yinlar ona tili darslarida o'quvchilarning nutqini boyitish va so'zlarini to'g'ri ishlatishda yordam beradi. O'yinlar o'quvchilarga interaktiv imkoniyatlar yaratadi va o'quv jarayonini ko'ngil ochib qiladi. Nutqini boyitish usullari bilan bog'liq ta'limiy o'yinlar o'quvchilarning fikrini ifoda qilish va taqdimot tayyorlashda yordam beradi. Ona tili darslarida ta'limiy o'yinlardan foydalanishning bir necha muhim foydalarini ko'rsatish mumkin: O’yinlar o'quvchilarni dars jarayoniga qiziqtiradi va ularga maqbul bir ko'nikma beradi. O'quvchilar o'yinlar orqali o'rganishni qiziqarliroq va osonroq his qilishadi. Shuningdek, ta'limiy o'yinlar o'quvchilarga mavzuga oid so'zlar va gaplarni o'rganish orqali ko'nikmalarini oshirishga yordam beradi. O'yinlar interaktiv tarzda o'quvchilarning nutqini boyitish va so'zlarini to'g'ri ishlatishini o'rganishga imkoniyat yaratadi. O'yinlar guruhda yig'ilgan o'quvchilar uchun qiziqarli va ishbilarmon faoliyat bo'lib, ularning bir-birlariga qiziqishlarini va hamkorlik qilishini rag'batlantiradi. Bu esa o'quv jarayonini ko'ngil ochib, o'quvchilarning motivatsiyasini oshiradi. Bunday o'yinlar o'quvchilarga ma'lum bir mavzuga oid so'zlar va gaplarni topish, ishlatish va qo'llab-quvvatlash orqali yaratuvchi fikrni rivojlantirishga yordam beradi. O'yinlar o'quvchilarning tushunchalarini chuqurroq tushirish va ularga maqbul ta'lim berish imkoniyatini yaratadi. Bular bilan birga, ta'limiy o'yinlar ona tili darslarida o'quvchilarning nutqini boyitish, so'zlarini to'g'ri ishlatish va fikrini ifoda qilishda yordam beradi. O'yinlar interaktiv va qiziqarli tarzda ta'limni yanada samarali qiladi va o'quvchilarning ma'lumotlarni chuqurroq o'rganishiga imkon beradi.